Главная | Обратная связь

Тил сыйлы етер, куты кылар, осирер. Бас та жарар, кадир-кутты ол оширер. Ж.Баласагуни.

ОНАЙ.

1.Тил – тил билиминин негизги зерттеу нысаны. Тил деп табиги тилин атайды. Жер бетинде 3000 тил бар деп айтылады. Тилдерди арнайы сактап туратын жуйе жасалмаса, ол озгериске туседи. Дуниежузи тилдеринин ишинен орыс, агылшын, кытай, араб, испан тилдери халыкаралык тилдери болып саналады.

2.Китап маган тактан да кымбат. Шекспир. Китап омирдеги ен асыл казыналардын бири, китап окып биз коптеген маглуматтарды билип аламыз, китаптын ишинен билим аламыз. Китап окыган адам салауатты, билимди болады.

Жаксы китап – акылды адамнын ангимесимен бирдей. Толстой.Ман-магынасы мазмунды, адамга керекти билимди бере алатын болса, онда бундай китап акылды адамнын айткан ангимесимен бирдей болады.

Егер ен байысам, тек кана китап сатып алар едим. Горький. Егер де мен ен бай болсам, китап алыр едим, себеби китаптын ози нагыз тунып турган байлык.

Китап – уйдин ашулы турган терезеси. Гамзатов.Китап билим есигин ашады, себеби китап билимге жол бастайды.

Артык гылым китапта, еринбей окып коруге. Кунанбаев. Еринбей китап окыр болсан, онда нагыз билимди адам болып шыгасын.

3. Шешендик онер – уллтык мадениеттин куралы. Казакстан Республикасынын мемлекеттик тили – каза тили. Елимизде басекелес мамандар коп. Биз – коп ултты мемелекетпиз. Булл уйымга 15 елдердин окилдери катысты. Казирги кезде латын алиппейин киргизу курдели маселе болып тур. Ата-бабалалымыздан келе жаткан салт-дастурлеримиз елимиздин рухани казынасы. Мартебели елбасымыз улкен истер аткаруда. Кеше тобымыз улкен кеш уйымдастырды. Ана тилимизди курметтеу керекпиз. Мен орыс тилин еркин менгергенмин. Бугинги такырыпты мен онай тусиндим. Мен акеммен еркин ангимелесемин. Лебиз аркылы адамнын козкарасын билуге болады.

4.Казак халкынын ана тили – казак тилин дамытуга куш салу. Казак созди кашанда даланын коныр желиндей есип турады. Кейде казак болып туганын ушин, ен бай тилде сойлегенин ушин мактан етесин. Казакстан тауелсиз ел болып калсын десек, уллтык кундылыктарымызды дамытуымыз керек. Казак тилинин мемелкеттик тил мартебесине сай колданылу аясын кенейте тусу кажеттиги занды кубылыс.

5.Суйрендеген кызыл тил, суйгениннен айырар, я жауынды кайырар.Адам баласы тил аркылы коптеген нарселер айтуы мумкин. Мысалы, созден согыс басталу мумкин, соз аркылы биз бир-биримизбен достасып кетемиз. Адам бир соз айтар алдында, коп реет ойлап коруге тиис.

Тилден бал да тамады, зар да тамады.Тилмен адам коп нарсе айта алады, бир-биримизге жанымызга жагымды создер айтканмен бирге, оте жаман, адамнын жанына тиетин нарселер айта аламыз. Сондыктан сойлер алдын, ойлауымыз керек.

Жети журттын тилин бил, жети турли билим бил.Егер де биз 7 халыктын тилин билсек, биз сонымен катар 7 ар турли маглумат, кызыкты кубылыстарды билуимиз мумкин.

Озге тилде сойлеу кауипти емес, озге тилде ойлау кауипти. Биз шет тилди билип, сол тилде сойлеуимиз мумкин. Бирак адам аркашанда оз елинин патриоты болуы тиис, онын козкарастары, ойлаганы оз елинин тургындарынын козкарастарымен бирдей болу керек деп ойлаймын.

7. Казак тили - кыпшак тилдер тобындагы ен бай арии коркем тил. Казак тили турки тилинин кыпшак ногай тилери деп аталатын тобына жатады. Турки тилдеринин туыстастыгы олардын лексика, грамматика куралдарынан байкалады. Турки тилдери де оз ишинде бирнеше топка болинеди. Туыстас тилдердин бир-биримен аракатысы бирдей болмайды.

8. Ойласан, мын бир пале тилден туган, шешендер топ ишинде тилди буган. Шал акын.Тилмен адам коп нарсе айта алады, бир-биримизге жанымызга жагымды создер айтканмен бирге, оте жаман, адамнын жанына тиетин нарселер айта аламыз. Сондыктан сойлер алдын, ойлауымыз керек.

Шешен киси соз бастар, адал киси ел бастар. Жабаев.Шешен киси тил байлыгы мол болгандыктан, биринши болып созди бастайды, айтыстарда женип шыгады. Ал адал, кастерли адам артынан елди тарта алады.

Тил байлыгы, тил тазалыгы – улт касиетинин нагыз белгиси. Момышулы. Заман, саясатымыз калайда дамып бара жаткан болса да, анна тилимиздин тазалыгын, байлыгын сакатап калуымыз кажет.

Тил сыйлы етер, куты кылар, осирер. Бас та жарар, кадир-кутты ол оширер. Ж.Баласагуни.

Адам баласы тил аркылы коптеген нарселер айтуы мумкин. Мысалы, созден согыс басталу мумкин, жылы создер аркылы биз бир-биримизбен достасып кетемиз. Адам бир соз айтар алдында, коп реет ойлап коруге тиис.

ОРТАША, 1 блок.

1.Тил мен когамнын оз ара байланысы еки жакты байланыс. Тилсиз ешбир когам омир суре алмайды. Егер тил болмаса, адамдар когамда бирлесип енбек ете алмайды, когамдык ондиристи уйымдастыра алмайтын еди. Когамнын дамуы ушин, тил оте кажет. Мемелекеттик тил барлык халыктарды бириктиру тиис. Сондыктан да оны осы елдин арбир азаматы еркин менгеруи керек. Ал казак тилинин казактардын анна тили екендиги – айдан анык нарсе.

2. Казак тили – сан гасырдан бери ата-бабадан мирас болып келе жаткан киели дуние. Ол – халыктын алтыннан кымбат кени. Тил- халык тарихы, тилде халык жасаган мадениет пен онкениеттин даму жолы жатады. Тилди сактап калуымыз ушин, биз тилимизге киянат жасамауымыз керек. Ана тилимизди курметтеу керекпиз жане бир-биримизбен тек казак тилинде сойлеуге тырысуымыз керек.

3.Ия, мен казактармен казак тилинде сойлесемин.

Блок.

1.Зерттеуши галымдар коне турки халыктарынын кагаз жасау исин шебер менгергендигин айтады. Асиресе, кагаз жасаудын батыстык жане шыгыстык улгилери кенинен танымал болган екен. Коне туриктер 8-9 гасырларда китаптарды ксилографиялык тасилмен жасаган. Ксилографиялык тасил мор дайындау иссинен бастау алады. Бул тасил бойынша китап басып шыгару ушин болашак китаптын колеминдей тактайлар алынады. Сондай колемде жука кагазга матин жазылады. Кагазды тактайга жапсырып, арбир арипти ояды.

2. Зерттеуши галымдар коне турки халыктарынын кагаз жасау исин шебер менгергендигин айтады. Коне туркилер кагаз жасау ушин тут агашын, сора, макта жане куриш сабактарын колданган. Кагаз жасаудын батыстык жане шыгыстык улгилери кенинен танымал болган.

3.Шыгыс Туркистан аумагынан табылган 8-9 гасырларга жататын китаптар ойып басу, ягни ксилографиялык тасилмен жасалган. Осы тасилмен жасалган коне турки китабы «Ырыг битик» бизге жеткен. Китапша буктелген 29 парактан турады. Колеми 13,2*8 см, матини 108 жолдан, 65 болимнен турады. Ар жолы «бул жаксы» немесе «бул жаман» деген ой корытуымен аякталады.

4.Турки тилдери де оз ишинде бирнеше топка болинеди. Ол топтардын аркайсысына енетин тилдердин ар турли топтарга катысты тилдерге караганда, оз ара ортак белгилери мен уксас жактары кобирек болады. Мысалы,казак тили турки тилдеринин кыпшак-ногай тобы деп аталатын тобына енеди.

5.Туыстас тилдердин бир-биримен аракатысы бирдей болмайды. Туыстас тилдердин ишинде грамматикалык курылысы мен негизги создик коры жане фонетикалык жуйеси жагынан бир-бирине оте жакын болады. Турки тилдеринин туыстастыгы олардын лексика, грамматика, синтаксис куралдарынан байкалады.

6.Турки тилдери де оз ишинде бирнеше топка болинеди. Ол топтардын аркайсысына енетин тилдердин ар турли топтарга катысты тилдерге караганда, оз ара ортак белгилери мен уксас жактары кобирек болады. Жалпы турки тилдери батыс гун бутагы жане шыгыс гун бутагы болып екиге болинеди. Казак тили батыс гунн бутагына жатады.

7. Тил кай ултта, кай елде болса да кастерли, кудиретти. Ол арбир адамга анна сутимен дариды. Тил байлыгы – арбир елдин улттык мактанышы. Ол – атадан балага мирас болып отыратын бага жетпес мура. Демек, ар адам анна тилин козинин карашыгындай коргауга жане билуге тиис. Ар адам, ен бириншиден, оз ана тилине киянат жасамау керек. Ана тилимизде унеми сойлесип журуимиз керек, тилимиздин тазалыгын сактауга миндеттимиз.

8.Ана тили ана сутиндей оте касиетти. Коптеген жастар ана тилинде жаксы сойлей алмайды. Тол тилинде сойлеуден безу ак сутин берип асыраган ананды умытумен бирдей . Ана тили – ар олшеми. Тилди шубарлау – арды шубарлау. Ана тили-ар олшеми. Ана тилимиз анна сутиндей оте касиетти.

9.Казактар тили жок когамды «тул» деп атайды, сондыктан биз ана тилимизди курметтеу керекпиз. Тил оте кажетти, ойткени тил аркылы бир-биримизбен ангимелесе аламыз. Тилди курметтегенин – оз ананды курметтегенин.

10.Билимнин шыны акыл, ал иеси – адам. Билимди болу ушин, коп оку керек.

11.Казакстандагы тунгыш окулыктардын бири 1861 жылы шыккан. Ол Казан каласындагы университет баспаханасынын казактарга орыс тилин уйрету максатымен «Самоучитель русской грамоты» деген китап шыккан. Ол окулыкты шыгыс халкынын тилин зерттеуши белгили педагог-галым Н.Ильминский жазган. Оны 1874 жылы Казанда екинши реет бастырган. Окулыктын колеми 130 бет. Таралымы, авторы корсетилмеген. Алгы соз казак тилинде араб арпимен жазылган.

12.Алгы соз казак тилинде араб арпимен жазылган. Адеби тил - халык тилинин ен жогаргы формасы. Ол кобинесе халык тили негизинде жасалады. Адеби тил сойлеу тили карым-катынас жасаудын куралы болганымен, онердин, мадениеттин, гылымнын, тарбие жумыстарынын тили болып саналады.

13.Тил – адам катынасынын аса манызды куралы. Тилди сол тилде сойлеуши халык жасайды. Халык тилинин ен жогаргы формасы – адеби тил. Адеби тилдин биркелки, арии жаппай, когамнын барлык омирине катысты бола жумсалуы – онын арии улт тили болуынын белгиси. Адеби тил дегенимиз когамдык кызмети ар алуан тил.

14.Создин байлыгы дегенимиз аркимнин оз ана тилинин бар мумкиндиктерин еркин пайдалана билуи. Тилдин байлыгы баринен бурын лексикадан, семантикадан коринеди, ягни создик коры бай адамнын сойлеуи мен жазуынан да тил байлыгынын байкалып отыратындыгы белгили. Тилдин байлыгы ойды созбен жеткизу ынгайына тилдин кедейлиги деген угыммен байланысты айтылады. Создин байлыгы мен кедейлигине бага беру ушин арнаулы лингвистикалык немесе жалпы филологиялык билимнин болуы кажет те емес, ягни сойлеушинин немесе жазушынын тилинин байлыгы немесе кедейлиги туралы кез келген адам айта алады.

15.Создин байлыгы дегенимиз аркимнин оз ана тилинин бар мумкиндиктерин еркин пайдалана билуи. Тилдин байлыгы ойды созбен жеткизу ынгайына тилдин кедейлиги деген угыммен байланысты айтылады. Адамнын соз байлыгы негурлым мол болса, ол согурлым ойын еркин, киналмай жане асерли жеткизе алады, тындарманын да, окырманын да тарта биледи.

16.Тил мадениетинин басты маселеси – тилдик куралдардын комегимен карым-катынас жасау барысында адамга ыкпал ету. Мадениетти сойлеу ушин тил мадениетин, тил тазалыгын сактау керек. Созге коп магына сыйгызып, ар создин парын, ман-мазмунын жогалтпай сойлеу керекпиз.

17.Омирде алуан турли кубылыстар бар. Олар табигат жане когамдык кубылыстар болып еки топка болинеди. Тил когамдык кубылыстардын катарынан орын алады. Ол – кыр-сыры мол, курдели кубылыс. Тил – адам баласы когамынын омир суруинин жане дамуынын кажетти шарты. Тилсиз когам болмайды, тилсиз адамдар бирлесип енбек ете алмайды, бир-биримен пикир алыса алмайды, когам дамымайды. Тил – адам баласы когамында катынас куралы, сойлесип, пикир алысудын куралы ретинде пайда болады.

18.Тил адам мен адамды, улт пен ултты жакындастырады. Тил мен когам бир-биримен тикелей байланысты, ойткени когамсыз тил жок, ал тилсиз когам жок. Тилсиз ешбир когам омир суре алмайды. Егер тил болмаса, адамдар когамда бирлесип енбек ете алмайды, когамдык ондиристи уйымдастыра алмайтын еди. Когамнын дамуы ушин, тил оте кажет. Мемелекеттик тил барлык халыктарды бириктиру тиис. Сондыктан да оны осы елдин арбир азаматы еркин менгеруи керек. Ал казак тилинин казактардын анна тили екендиги – айдан анык нарсе.

 

Киин.

1. Казакстан озинин тауелсиздигин 16 желтоксан 1991 жылы алды. Тауелсиздигимизге 21 жыл болды. Осы аралыкта биздин мемлекетимиз улкен жетистиктерге жетти, коптеген шет елдермен карым-катынаста тур. Елимиз 50 ен дамыган елдердин катарына кирмек, елдин саясаты каты жаксы дамып келе жатыр. Елбасымыз 1 желтоксанда 1991 жылы сайланды. 1993 жылы улттык валютамыз «тенге» кабылданды. 1997 жылы астанамыз Астана каласы болды. Казакстанда 14 улкен кала бар, 130-дан астам улттар турады, казакстандык жас азаматтар шетелдерге барып сапалы билим алады немесе окуын жалгастырады. Нурсултан Назарбаев осы уакытка дейин елимизбен аткарып келе жатыр, ол Мемлекетимиздин дамуына коп улес косты.

2.Еуропадагы Кауипсиздик жане Ынтымактастык Уйымы диалог ушин арналган халыкаралык уйым. Негизги максаты – жетилдирген баскару мен демократиялык урдис негизиндеги аймактык тыныштык пен кауипсиздик. Булл уйымга КР 1992 жылы 30 кантарда муще молды. Ал 2009 жылы КР осы Уйымды баскару ушин ниет етти. 2010 жылы республикамыз сырткы истер министрлери кенесинин торагайы болды. ЕКЫУ, Бириккен Улттар Уйымы астындагы ад хок (Ad Hoc) уйым, алдын ала ескерту, шиеленистерди токтату, токырау-менеджментине жане пост-конфликттик реабилитация истерине аса назар аударады. Уйым Еуропа, Кавказ, Орталык Азия, Солтустик Американын 56 мемлекеттерин камтиды.

3.Тил – мадениеттин ажырамас болиги, ел мадениети тилден бастау алатыны белгили. Тил улттык мадениетимиздин улкен бир саласы болып саналады, анна тилди курметтеу, тилди курмет туту – мадениетке койылатын талаптардын бири. Тил – достыктын килти, бирликтин негизи, игиликтин бастамасы. Мемлекеттик тил ултаралык турактылыктын негизи бола турып, сонымен катар татулыкты орныктыратын катынас тилине айналуы тиис. Ар адам мемлекетке, сол елдин тилине деген курметпен, азаматтык козкарасы бойынша ис-кимыл жасаганы дурыс.

4. Тил – адам баласынын ой-санасында танылган алемдик бейненин, болмыстын танымдык белгиси. Улттык таным мен улттык тилдин бирлиги мен байланысы осы жерде тогысады. Тил – халыктын жинаган рухани казынасынын жиинтыгы. Адамзат тил аркылы тыбигатты танып, ондагы заттар мен кубылыстарга атау береди. Ал лебиз – тил аркылы сойлеуди жузеге асырады. Лебиз тилдеги бирликтердин сойлеу барысындагы колданысы, жумсалуы, белгили бир уакыт аралыгында жазбаша немесе ауызша турде ар алуан, ар типти акпарат беру куралына айналуы. Лебиз адамдар арасында коммуникативтик карым-катынас орнатады. Лебизде дауыс ыргагы, темп, тембр, интонация катынасады.

5.Дуниеде билим берудин ар турли жуйеси бар екени белгили. Атап айтсак, еуропалык, америкалык, жапондык, кенестик жане т.б. Оларда мемлекеттик денгейде билим берудин тиимдилигин, онын экономиканын дамуына он асер ететин гылыми-тажиребелик тургыдан калыптаскан жуйеси бар. 1998 жылы Батыс Еуропанын 4 ели (Германия, Италия, Франция, Улыбритания) билим ьеру жуйелери мен курылымдарын сайкестендиру жонинде Сорбон декларациясын кабылдады. 1999 жылы Еуропанын 30 елинин билим беру окилдери Болон декларациясына кол койды. Бул декларацияга сайкес 2010 жылга дейин Еуропалык билим берудин бирингай жуйесине кошу козделген болатын.

6.Турки тилдери де оз ишинде бирнеше топка болинеди. Ол топтардын аркайсысына енетин тилдердин ар турли топтарга катысты тилдерге караганда, оз ара ортак белгилери мен уксас жактары кобирек болады. Мысалы, казак, ногай каракалпак тилдери турки тилдеринин кыпшак-ногай тобы деп аталатын. Жалпы турки тилдери батыс гун бутагы жане шыгыс гун бутагы болып екиге болинеди. Казак тили батыс гунн бутагына жатады.

7. Казак тили – кыпшак тилдер тобындагы ен байт арии коркем тил. Казак тили турки тилинин «Кыпшак ногайлы тилдери» деп аталатын тобына жатады. Типологиялык белгилери жагынан да баска турки тилдери сиякты казак тили де жалгамалы (агглюнативти) тил деп есептеледи. Казак халкы озинин сан гасырлык тарихы бойында баска турки халыктармен конысы, саяси-шаруашылык жагдайы жагынан да тыгыз байланыста болып келгени сиякты, онын тили де сол халыктар тилимен оте жакын карым-катынаста болды.

8.Коне турки жазба нускалары бирнеше кезенге болинеди:

Коне турки жане Орхон-Енисей-талас кезени – бул кезенге Култегин, Тоныкок, Билге каган, Мойыншор ескерткиштери жатады.

Араб баскыншылыгынан кейинги кездеги Караханид кезени – «Кудатгу Билик» атты поэмасы, «Диуани лугат ат-турик», «Диуани хикмат» поэмалары жатады.

Монгол шапкыншылыгынан кейинги орта гасырлык кезен – Хорезмидин «Мухаббатнаме», Кутбанын «Хусрау-Шырын», Кодекс куманикус жатады.

9.Тил адам мен адамды, улт пен ултты жакындастыратын курал. Когам мен тил бир-биримен тыгыз баланысты. Когамсыз тил болмайды, тилсиз когам болмайды. «Сози жогалган журттын ози де жогалады» деген еди Ахмет Байтурсынов. Тил – халык тарихы, бир улттын откени мен бугини, адебиети мен мадениети. Ол жогалса – сол улттын да жогалганы. Дуниедеги ен ауыр кайгы – ултыннын тилин жок ету. Тил – гасырлар бойы ата-баба рухымен кайраттанып, урпактан-урпакка жалгасып келе жаткан бир елдин омири, кайгысы, куанышы…Мемлекет тилине киянат жасау – онын журегине балта шабумен бирдей.

10.Жер бетинде 3000-7000 тил бар деп айтылады. Тилдердин коп болуы арине кездейсок нарсе емес, ойткени тилдин табигаты туралы маселе али оз шешимин тапкан жок. Дуние жузиндеги тилдердин санын далме-дал корсетудын кииндыгы мынада: кейбир елдердеги тилдер мен диалектилер жкткиликти дарежеде зерттелинбеген. Дуние жузи тилдеринин ишинен орыс, агылшын, француз, кытай, араб тилдери халыкаралык тилдери болып саналады. Казак тилимиздин тарихы тереннен бастау алады, ол алтай тилдери семьясынын турки тилдери тобына жатады. Ал, жалпы Алтай тилдери семьясына турки тилдеринен баска тунгыс-манчжур, монгол, финн-угро тилдери де киреди.

11.Казак тилинин тарихы теренне бастау алады, ол алтай тилдери семьясынын турки тилдери тобына жатады. Ал, жалпы Алтай тилдери семьясына турки тилдеринен баска тунгыс-манчжур, монгол, финн-угро тилдери де киреди. Шамамен 60-тан астам турки халыктары бар. Турки халыктары бирнеше тил топтарына болинеди, онын ишинде ен ирилери ари белгилери: кыпшак тобы, огыз тобы, булгар тобы жане сибир тобы. Кыпшак тобын татарлар, казактар, каракалпактар, ногайлар курайды.

12.Казак тили – сан гасырдан бери ата-бабадан мирас болып келе жаткан киели дуние. Ол – халыктын алтыннан кымбат кени. Казак халкынын барлык кунарлы ойы, кунды киялы коркем созбен кестеленген. Казак тили – алемдеги санаулы адеби тилдердин бири. Тилде халыктын нагыз рухы омир суреди. Соз атасын таныган казак халкы ушин соз киеси - касиетти де биик. Тил – замана ыркымен жасалган, тынбай тузилген таным, халыктын омир суру тасилинин, адет-гурпынын, дастуринин кориниси. Билимнин шыны – тил десек, онын нагыз жасаушы иеси – ел, халык.

13.Республикалык китап муражайынын курылганына ширек гасырдан астам уакыт болды. Бул рухани мура ордасы – ежелги шыгыс мурасын урпактан-урпакка таныстыратын, бабалар калдырган рухани казына – китапты сактайтын бирден-бир гылыми, мадени орталык. Алматыда 1978 жылы Республикалык китап муражайы ашылды. Муражай корында 50 мыннын астам китап сактаулы. Олар ертедеги колжазбалар мен катар осы замангы электронды-компьютерлик орындауда жарык корген китаптар. Булл муражай Маскеу мен Киевтен кейинги ушинши, кули Азиядагы жалгыз китап муражайы.

14. Казакстандагы тунгыш окулыктардын бири 1861 жылы шыккан. Ол Казан каласындагы университет баспаханасынын казактарга орыс тилин уйрету максатымен «Самоучитель русской грамоты» деген китап шыккан. Ол окулыкты шыгыс халкынын тилин зерттеуши белгили педагог-галым Н.Ильминский жазган. Оны 1874 жылы Казанда екинши реет бастырган. Окулыктын колеми 130 бет. Таралымы, авторы корсетилмеген. Алгы соз казак тилинде араб арпимен жазылган. Онын кыскаша мазмуны мынау: осы китапты жазу алдында казак даласын аралап келдим, сол журген жеримде кездескен адамдардан билган нарсем сол: казак жастары окуга, уйренуге куштар екен. Осы окулыкты солардын керегине жарар деген максатпен жазып отырмын.

15.Биз коп ултты мемлекет болгандыктан, биздин адебиетимизге баска улттардын адебиети асер етеди, асиресе, орыс адебиети. Сондыктан, орыс тилиндеги драмалык шыгармаларды оку, жазу, уйрену, зерттеу, айдару маселелерине коп назар аударылады. Казак тилине аударылып келген шыгармалар театр сахнасында да койылады. Пьеса аудармаларынын ишиндеги ен басты кемшилик – аударамашылардын оларга койылатын ен биринши жане карапайым талапка сай болмаулары, атап корсеткенде – орыс тилин жетик менгермеуи.