 |
|
Девальвация дегеніміз не?
A) ұлттық валюта курсының басқа елдердің валюта курсына қарағанда төмендеуі;
B) жаңа ақша шығару;
C) ақша жүйесінің элементтерін өзгерту;
D) инфляцияға қарама-қарсы ұғым;
E) ұлттық валюта курсының басқа елдердің валюта курсынан жоғарылауы.
Ситуациялық тапсырмалар мен жаттығулар:
Нұсқа 1
1. Сіздің ойыңызша қандай пайымдаулар натуралдық шаруашылық және тауарлық шаруашылықты сипаттайды және олардың айрықша ерекшеліктері неде?
· тұйық экономикалық бірлікте дайын өнімнің өндірісі және оның тұтынуы жүреді;
· еңбек процесі жекелеген қоғамдық таптар шегіндегі шаруашылық байланыстарында мәжбүрлі түрде белгіленетін дәстүрлерге, салттарға негізделеді;
· өндіріс меншік иесінің жеке және жалдамалы жұмысшы күшін қолдануға негізделген;
· өндіріс процесі өндірушілердің өздерінің тұтынуы үшін шамадан тыс жоғары қосымша өнім бермейтін аз өнімділікті еңбек құралдарын қолданумен жүргізіледі;
· дайындалған өнім меншік иесіне тиісті және рынокта ерікті түрде сатылуға бағдарланған;
· экономикалық эволюция өте баяу жүреді, кейбір жетілдірулер мен қайта құруларды жүргізуге жүздеген жылдар кетеді;
· қоғамның жылдам экономикалық прогресі еңбек өнімділігінің жоғары қарқынды өсуі және өнім ассортиментінің динамикалық кеңеюі есебінен жүреді;
2. Осы анықтамалардың қайсысы маркстік экономикалық ілімге және қайсысы неоклассикалық теорияға жатады?
- Тауар - бұл еңбек өнімі, сату-сатып aлy жолымен айырбасқа негізделген.
- Tayap - экономикалық игілік, яғни айырбасқа негізделген, саны шектеулі, төлем қабілетті сұранысы болады.
Бұл анықтамалар қандай рөл атқарады: а) еңбек шығындары; ә) өндіріс аясы; б) сиректік заңы; в) айырбас аясы; г) қоғамдық қажеттілік.
3. Осы анықтамаларды талдай отырып рыноктық категория ретінде қайсысы алғашқы орынға шығатының анықтаңыз?
· Баға - бұл тауар құнының ақшалай көрінісі.
· Баға - бұл игілік пайдасын ақшалай бағалау.
· Баға - бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерге не, қалай, кім үшін өндіру керек екенін көрсететін ақпараттық сигнал.
4. Ақшаның классикалық қызметі мен қазіргі қызметтерінің бірнеше ерекшелігін көрсетіңіз.
Нұсқа 2
1. Нуллификация мен демонетизацияның ерекшелігі неде?
2. Несие ақшаның шығу себептерін атаңыз.
3. ҮІ -ҮІІІ ғасырларда Тараз, Испиджаб қалаларында шыққан теңгелерге қайсысы жатады:
4. Мыс теңгелер
5. Үшбұрыш таңбалы теңгелер
6. «Ақшаны алтын орнына пайдалану мүлде тоқтатылсын, оның орнына салмағы 2 грамм, тазалығы 78-81 пайыз күміс ақшалар айналымға кірсін» - бұл тұжырым қай жылы және кімнің реформасынан кейін енгізілді?
Мәнжазба тақырыптары:
1. К.Маркстің «Капитал» еңбегіндегі құн және қосымша құн ұғымдары.
2. Бағанын нарықтың негізгі элементі ретіндегі рөлі.
3. Көне заманғы және қазіргі ақшалар тарихы.
4. Қазақстанның ұлттық валютасы: пайда болуы және дамуы.
6-тақырып. Сабақтың тақырыбы: Нарық: түрлері, құрылымы, үлгілері. Сұраныс пен ұсыныс.
Үй тапсырмасы
Келесі сұрақтарға жауап беріңіз
1. Нарықтық қатынастардың қандай субъектілері мен объектілерін білесіз?
2. Нарықтық инфрақұрылымның негізгі элементтері қандай?
3. Сұраныс пен ұсыныстың қандай қызметтері бар?
4. Сұраныс көлемі мен сұраныстын өзгерісін, ұсыныс көлемі мен ұсыныстың өзгерісін қалай ажыратуға болады?
5. Нарықтық тепе-теңдіктің түрлері?
6. Икемділік коэффициенттерінің қандай түрлері бар, оларды талдаудың қажеттігі неде?
Тест тапсырмалары
Нұсқа 1
1. Нарық шеше алмайтын мәселелер:
A) инфляция, жұмыссыздық, экология;
B) тауар сапасын арттыру, ҒТП жандандыру;
C) нарық инфрақұрылымын, институттарын дамыту;
D) экономикалық тиімділік;
Е) ақпараттардың ашықтығын қамтамасыз ету.
2. Нарық жүйе ретінде өзінің дамуында келесідей белгілерге ие:
A) стихиялы, бәсекеге негізделген, ұйымдасқан, монопольды;
B) дәстүрлі, рыноктық, аралас, жоспарлы;
C) натуралды, тауарлы;
D) эволюциялық, революциялық, аралас;
E) жеке меншік, қоғамдық еңбек бөлінісі.
3. Нарықтың артықшылығы:
A) әлеуметтік әділеттілік орнайды;
B) ресурстарды тиімді бөледі;
C) экология мәселесін тиімді шешеді;
D) толық жұмысбастылық орнайды;
E) монополияны қалыптастырады.
4. Нарықтың инфрақұрылымының негізгі элементтері:
A) баға, бәсеке, сұраныс пен ұсыныс;
B) жер, капитал, еңбек, кәсіпкерлік;
C) биржа, жәрмеңке, аукцион;
D) материалдық және материалдық емес өндіріс;
E) білім, идея, ғылым, денсаулық.
5. Сұранысқа әсер ететін бағадан басқа факторлар:
A) өндіріс шығындары, тауар саны, сапасы;
B) жарнама, ақпараттардың жеткіліктілігі;
C) тұтынушылардың саны, талғамы, табысы, мода;
D) технология, салық, субсидия;
Е) сұраныс пен ұсыныстың икемділігі.
6. Сұраныстың өсуі:
A) тепе-тендік баға мен тепе-теңдік көлемді төмендетеді;
B) тепе-тендік бағаны өсіреді, тепе-тендік көлемді төменде-теді;
C) тепе-тендік баға мен тепе-тендік көлемді өсіреді;
Д)тепе-тендік бағаны төмендетеді, тепе-тендік көлемді өсіреді;
Е) тепе-тендік бағаны өсіреді, тепе-тендік көлем өзгермейді.
7. Үсыныстың төмендеуі:
A) тепе-тендік баға мен тепе-теңдік көлемді төмендетеді;
B) тепе-тендік бағаны өсіреді, тепе-тендік көлемді төмендетеді;
C) тепе-теңдік баға мен тепе-тендік көлемді өсіреді;
D) тепе-тендік бағаны төмендетеді, тепе-тендік көлемді өсіреді;
E) тепе-тендік бағаны өсіреді, тепе-теңдік төлем өзгермейді.
Нұсқа 2
1. Нарықтың инфрақұрылымының материалдық негізі:
A) ақпараттық, коммуникациялық, көлік жүйесі;
B) брокерлік, делдалдық, коммерциялық мекемелер;
C) қаржы-несие институттары;
D) мемлекеттік органдар мен ұйымдар;
E) материалдық өндірістің мүмкіншіліктері.
2. Шартта көрсетілген баға бойынша тауарды келесі құны жеткізу туралы келісім:
A) форвард;
B) опцион;
C) фьючерс;
D) спот;
E) хеджирование.
3. Нарықтық инфрақұрылымның мәні:
A) мемлекеттік органдар мен жеке кәсіпкерлер арасында мүдделер үйлесімділігін қамтамасыз ету;
B) сатушылар және сатып алушылардың табыстары мен шығыстары туралы ақпарат беру;
C) экономика салалары арасындағы тепе-тендікті қамтамасыз ету;
D) тауарлар мен қызметтердің еркін қозғалысы үшін қолайлы жағдайлармен қамтамасыз ету;
E) монополияны шектеу және бәсекені қолдау.
4. Нарықтық тепе-теңдік қалыптасады:
A) сұраныс пен ұсыныс тұрақты болғанда;
B) сұраныс пен ұсыныс көлемдері теңескенде;
C) баға мен шығындар тең болғанда;
Д) сұраныс пен ұсыныс көлемдері бағаға тең болғанда;
Е) тұтынушы жалпы пайдалылықты максималдаған кезде.
5. Өндіріс шығындарының өсуі........................................................................
A) тепе-теңдік баға мен тепе-тендік көлемді төмендетеді;
B) тепе-тендік бағаны өсіреді, тепе-теңдік көлемді төменде-теді;
C) тепе-тендік баға мен тепе-теңдік көлемді өсіреді;
Д) тепе-тендік бағаны төмендетеді, тепе-тендік көлемді өсіреді;
Е) тепе-теңдік бағаны өсіреді, тепе-тендік көлем өзгермейді.
6. Сұраныстың ұсыныстан темен болуы:
A) баға мен ұсынысты өсіреді;
B) баға мен сұранысты төмендетеді;
C) тауарлардың артықшылығы пайда болады;
Д) тауарлардың тапшылығы пайда болады;
Е) тек қана бағаны ғана төмендетеді.
7. Егер тепе-тецдік баға ессе, онда:
A) сұраныста, ұсыныс та оседі;
B) ұсыныс өсіп, сұраныс өзгеріссіз қалады;
C) сұраныс төмендейді, ұсыныс оседі;
Д) сұраныс төмендеп, ұсыныс өзгеріссіз қалады;
Е) нарықта жаңа тепе-тендік қалыптасады.
Ситуациялық тапсырмалар мен жаттығулар:
Нұсқа 1
1. Жетілген бәсеке жағдайында әрбір фирманың қызметі TC=Q3 - 4Q2 + 8Q. Сұраныс функциясы Qd =2000-100P. Тепе-теңдік баға мен өндіріс көлемін, саладағы фирмалардың санын анықтау керек.\
2. М қаласында жиһаз өндірісін монополиялық билігі бар компания бақылайды. Жалпы шығындар ТС=10Q, ал сұраныстың баға бойынша икемділігі (-5) тең. Компания белгілейтін бағаның мөлшері қандай?
3. Салада 2 фирма әрекететеді.Олардың шекті шығындары бірдей және 0-ге тең. Саладағы өнімнің сұранысы P=100-Q тең.
Салада еркін бәсеке болған жағдайдағы баға мен өндіріс көлемін анықтау керек.
4. Монополияның жалпы шығындар функциясы ТС=200+30Q, өнімге сұраныс функциясы Р= 60-0,2Q. Фирма максималды пайда алатын бағаны анықтаңыз.
5. Монополия жағдайында фирма тауарының сұраныс функциясы P=144-3Q, орташа шығындар функциясы АС= 25/Q+Q . Фирманың пайдасы максималды болатын өндіріс көлемін анықтаңыз.
6. Монополистің сұраныс және шығындар функциясы кестеде берілген. Монополист пайданы максималдайтын өнім көлемін және бағаны анықтаңыз.
| Өнім көлемі | Баға | Жалпы шығындар |
7 . Салада жалпы өндірістің 2, 3, 5, 10 және 20%-н өндіретін 5 фирма қызмет етеді. Қалған өндіріс көлемі әрқайсысы 1%-дан көп емес өнім шығаратын шағын фирмаларға тиесілі. Қажетті есептеулер негізінде саланың монополизациялану деңгейін анықтау керек.
8. Төмендегі сұраныс көлемі туралы мәліметті пайдалана отырып, жиынтық және шекті табысты анықтаңыздар.
| Өнімнің бағасы (млн.) | Сұраныс көлемі (бірлік) | Жалпы табыс (теңге) | Шекті табыс (теңге) |
| — — — — — — | — — — — — — |
а) алынған нәтиже бойынша осы фирманың қызмет ететін ортасы туралы пікірінізді беріңіз. Жауабыңызды түсіндіріңіз.
Нұсқа 2
1-есеп. Тауардың сұраныс функциясы Qd = 10 - Р, ұсыныс функциясы Qs = - 5 + 2Р.
Тауарға белгіленген баға 3 теңге. Қанағаттандырылған сұраныс көлемін анықтау керек.
2-есеп. Сұраныстың табыс бойынша икемділігін анықтау керек.
Табыс - 4000 теңге кезінде. Сұраныс көлемі - 20 бірлік.
Табыс - 5000 теңге кезінде сұраныс көлемі - 18 бірлік.
3-есеп. Тауардың сұраныс функциясы Qd = 14 — 2Р, ұсыныс функциясы Qs = - 4 + 2Р.
Тепе-тендік сату көлемі 2-ге тең болатын салық койылымын анықтау керек.
4-есеп. Тауардың сұраныс функциясы Qd = 7 - Р, ұсыныс функциясы Qs =- 5 + 2Р берілген. Анықтау керек:
1) тепе-тендік баға мен тепе-тендік сату көлемін;
2) тауардың белгіленген бағасы 3 теңге деп алып, сату көлемі мен артық сұраныс көлемін;
3)тауарға 1,5 теңгемөлшерінде сатушы төлейтінсалық енгізіл-ген, тепе-теңцік сату көлемін және сатушы мен сатып алушының тепе-теңдік бағасын;
4) салық енгізілгенге дейін және енгізілгеннен кейін сатушы мен сатып алушының артыкшылығын;
5) бюджетке түсетін салық мөлшерін;
6) салық енгізілгеннен кейінгі қоғамның шеккен зияныи есептеңіз.
5 есеп. Кітаптың баға бойынша сұраныс икемділігі (— 0,8), та-быс бойынша икемділігі (+1,5). Егер кітаптың бағасы 2 %-ға өссе, кітапқа сұраныс қанша пайызға өзгереді?
6 есеп. Сұраныстың баға бойынша икемділігі: жүмыртқаның-0,4, сүт-0,5, салат-2,5, бұршақ-3,0. Мемлекет сатуға 20 % салық енгізген. Әрбір тауарды сатудан алынатын түсімнің өзгерісі қандай?
7 есеп. Кестедегі мәліметтерді пайдаланып сұраныстың баға бойынша икемділігін анықтаңыз.
| Баға, теңге | Сұраныстың мөлшері. мың теңге | Сұраныстың баға бойынша икемділік коэффициенті |
| 0,0 | ||
| 1,0 | ||
| 2,5 | ||
| 5,0 | ||
| 10,0 | ||
| 12,5 | ||
| 15,0 | ||
| 20,0 | ||
| 22,5 |
8 есеп. X тауарының баға бойынша сұраныс икемділігі 3-ке тең, баға 2%-ға өскен. Түсім қаншаға өзгереді?
Мәнжазба тақырыптары:
1. Нарықтық шаруашылықтың артықшылықтары және кемшіліктері.
2. Қазақстанда нарықтық қатынастарды дамыту мақсатындағы реформалар.
3. Тауар және қор биржаларының кұрылымы, негізгі қызметтері қандай?
4. Жәрменкенің рөлі, мақсаттары, қызметтері, шешетін мәселелері қандай?
5. Нарықтағы тауар артықшылығы және оның нәтижесі.
6. Тауар тапшылығының себептері және оны жою зандылықтары.
7. Сұраныстың икемділігіне әсер етуші факторлар.
7-тақырып. Сабақтың тақырыбы: Бәсеке және монополия.
Үй тапсырмасы
Келесі сұрақтарға жауап беріңіз
1. Экономикадағы монополияның рөлі қандай? Нақты мысалдар келтіріңіз.
2. ҚР еркін бәсекені қорғау және қолдау көрсету іс-шаралары қандай?
3. Бағалық емес бәсекенің ерекше әдістері туралы не білесіз?
4. Жетілген бәсекенің жетілмеген бәсекеге айналуының себептері қандай?
5. Кәсіпорынды монополист деп танудың белгілері қандай?
6. Монополияға қарсы қандай зандар қолданылады?
7. Сатушылар мен сатып алушылардың нарық туралы ақпарат алу мүмкіншіліктерінің шектеулі болуыньщ себептері неде?
Тест тапсырмалары
Нұсқа 1
1. Бәсекенің артықшылығы:
A) қоршаған ортаны сауықтырады;
B) ресурстарды тиімді бөледі;
C) жарнаманың рөлін өсіреді;
D) қаржылық өнеркәсіптік топтарды қалыптастырады;
E) әлеуметтік теңсіздікті төмендетеді.
2. Монополизмнің белгілері:
A) еркін баға негізінде максималды пайда алу;
B) өндіріс шығындары мен бағасының төмендеуі;
C) тауар жарнамасына артықшылық беру;
D) монополдық баға мен пайда;
E) өндіріс көлемінің үлкендігі мен фирманың нарықтағы танымалдылығы.
3. Монополистік бәсекенің белгісі:
A) масштаб әсерін пайдалану;
B) саладағы фирманың өзара тәуелділігі;
C) дифференциацияланған өнім шығару;
D) сирек кездесетін ресурстарды иемдену;
E) нарықтағы фирманың саны бірнешеу.
Монополия кезінде.
A) MR=P;
B) MR< P;
C) МС=Р;
D) MR=P=MC;
E) MR=MC.
5. Бәсекелес фирмамен салыстырғанда таза монополия:
A) өнім көлемін азайтып, бағаны жоғары белгілейді;
B) пайданы барынша көбейтеді;
C) шекті түсім (MR) бағаға (Р) тең болатын шартты пайдаланып, өнім көлемін (Q) анықтайды;
D) өнім көлемін көбейтіп, бағаны төмендетеді;
E) өнім көлемін бағанын өзгеруімен байланысты анықтайды.
Нұсқа 2
1. Жетілген бәсеке жағдайында сұраныс қисығы сәйкес келеді:
A) шекті және орташа табыс қисықтарына;
B) жалпы табыс қисығына;
C) жалпы шығындар қисығына;
D) шекті шығындар қисығына;
E) айнымалы шығындар қисығына.
2. Тепе-теңдік кезінде ресурстарды тиімді бөледі.
A) монополия;
B) олигополия;
C) жетілген бәсеке;
D) монополистік бәсеке;
E) монопсония.
3. Монополистік бәсекенің белгісі:
A) біртекті өнім шығаруы;
B) өз қызметтерін дифференциалдауы;
C) бағалық бәсеке әдістерін жиі қолдануы;
D) өндірістік ресурстардьщ 90% иеленуі;
E) сирек кездесетін ресурстарға жеке меншік.
4. Жетілген бәсеке рыногында кездеспейтін қандай жағдай?
A) өнімдердің біртектілігі;
B) ресурстардың мобильділігі;
C) жарнама;
D) сатып алушылардың көптігі;
E) ақпарат алудың еркіндігі.
5. Монополист шығаратын өнімі ұтымды болуы үшін қайсы шарт орындалуы тиіс:
A) шекті табыс (MR) шекті шығыннан (МС) артық болуы тиіс;
B) шекті шығын шекті табыстан артық болуы тиіс;
C) шекті табыс шекті шығынға тең болуы тиіс;
D) шекті шығын рыноктық бағаға тең болуы тиіс;
E) дұрыс жауабы жоқ.
Ситуациялық тапсырмалар мен жаттығулар:
Нұсқа 1
1. Жаттығу. Суретте бәсекелік саланың монополизациялану салдары көрсетілген. Суреттін негізінде анықтау керек:
1) жетілген бәсеке жағдайындағы баға мен өндіріс көлемін.
2) монополияланған рынок жағдайындағы баға мен өндіріс көлемін;
3) нарықтың монополиялануы нәтижесінде баға мен өндіріс көлемінің өзгеру мөлшерін.
2 жаттығу. Мемлекеттің экономикаға араласуынсыз қоршаған ортаның ластануын бақылайтын рыноктық реттеудің кем дегенде екі артықшылығын табыңыз.
3. жаттығу. Қай график жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайын сипаттайды, түсіндіріңіз.
Нұсқа 2
1 жаттығу. Нарықтың қызметтерінің артықшылықтары мен кемшіліктерін анықтап, оларды мемлекеттің қызметтерімен үйлестіріңіз. Ең оңтайлы жағдайларды кестеге толтырыңыз.
| Нарықтың артықшылықтары | Нарықтың кемшіліктері | Мемлекеттің реттеуші қызметтері | Ең оңтайлы жағдайлар |
2 жаттығу. Суретте жетілген бәсеке жағдайындағы тұтынушылар мен өндірушілердің ұтымдары бейнеленген.
a) CS аудандары нені білдіреді?
PS ауданы нені білдіреді?
(CS+PS) нені сипаттайды?
ә) монополия жағдайында өндірушінің ұтымы, тұтынушының ұтымы және олардың қосындысы қалай өзгереді? Оны графикте көрсетіңіз.
3 жаттығу. Жетілген бәсеке рыногындағы сұраныс қисығы төмендегілердің қайсысы деп ойлайсыз:
Мәнжазба тақырыптары:
1. ҚР табиғи монополия және олардың іс-әрекеттерін мемлекеттік реттеу.
2. ҚР табиғи монополияларды реттеу бойынша Агенттіктің құрылымы, қызметтері, өкілеттігі.
3. Нарықтың монополиялануын шектеу туралы зандарды қолданудың әлемдік тәжірибелері.
4. Монополияның артықшылықтары мен кемшіліктері.
8-тақырып. Сабақтың тақырыбы: Капитал (қорлар). Ауыспалы айналым мен айналым.
Үй тапсырмасы
Келесі сұрақтарға жауап беріңіз
1. Акшаның капиталға айналуы қандай жағдайда жүзеге асады?
2. Қазіргі кезеңдегі капиталдың қорлануының ерекшеліктері қандай?
3. К. Маркстың капитал теориясының мәні неде?
4. Негізгі және айналмалы капиталдың қызмет ету ерекшеліктері қандай?
5. Негізгі капиталға қандай элементтер жатады?
6. Айналмалы капиталға қандай элементтер жатады
Тест тапсырмалары
Нұсқа 1
1. Ақшаның капиталға айиалуының шарттары:
A)өндіріс факторларына мемлекеттік меншік пен қоғамдық еңбектің пай да болуы;
B) өндірістің материалдық факторларына жеке меншік пен жалдамалы еңбектің пайда болуы;
C) банктік несие көздерін дамыту жолымен, айналыста ақша массасын көбейту;
D) ақшаның байлық көзіне айналып, айналым көлемін ұлғайтуға жұмсалуы;
E) бағалы кағаздарды айналымға шығару нәтижесінде.
2. Капитал ауыспалы айналымда қандай формалардаболады:
A) заттық, ақшалай, қызметтік;
B) интеллектуалды, өндірістік, өзгермелі;
C) қызметтік, тауарлық, ақшалай;
D) ақшалай, өндірістік, тауарлы;
E) ресурстык, тұракты, айнымалы.
3. Өнеркәсіп капиталы қөзғалысының үзіліссіздігі оның... болуымен қамтамасыз етіледі:
A) тек ақша мен өндірістік формаларында;
B) тауар және ақша формаларында;
C) тек өндірістік формада;
D) бір мезгілде өндірістік, ақша, тауар формаларында;
E) бір мезгілде өндірістік жэнс тауар формасында;
4. Капиталдың айналым уақыты құрылады:
A) айналыс уакытынан;
B) өндіріс уакытынан;
C) тауарды сатуға дейінгі жұмыс кезеңінен;
D) өндіріс және айналыс уакытының сомасынан;
E) жұмыс ксзеңі мен сату уакытының сомасынан
5. Амортизация деп нені айтамыз:
A) капиталдың иесіне қайтарылмауы;
B) өндірілген өнімнің сапасыздығы;
C) негізгі капиталдың көшірілгсн құны;
D) нақты капитал құнының өндірілген өнім құнына көшірілуі;
E) тауарға сұраныстың жоқтығы.
Нұсқа 2
1. Тұрақты капитал дегеніміз:
A) өндіріс құрал-жабдықтары мен жұмыс күшін сатып алуға кеткен капитал;
B) жұмыс күші, тауарды сатып алуға жүмсалған капитал. ("V");
C) өндіріс құрал-жабдықтарына жүмсалған капитал. («С»);
D) өнеркәсіп капиталы;
E) айналмалы капиталдың бір бөлігі;
2. Негізгі капиталдың физикалық төзуы:
A) негізгі капиталдың тұтыну құндарын жоғалтуы;
B) негізгі капиталдың айырбас құндарын жоғалтуы;
C) негізгі капиталдың ҒТП-ң әсерінен төзуы;
D) еңбек өнімділігінің өсуіненен туындайтын төзу;
E) негізгі капиталдың бірден төзуы.
3. Өзгермелі капитал дегеніміз:
A) өндіріс құралдары мен жұмыс күшін сатып алуға жүмсалған капитал;
B) жұмыс күші тауарды сатып алуға кеткен капитал. («V»);
C) өндіріс күрал-жабдықтарын сатып алуға жұмсалған капитал. («С»);
D) тауар капиталын сатып алуға жүмсалтан капитал;
E) айналмалы капиталдың бір бөлігі.
4. Негізгі капиталдың белгілері:
A) оның құны жаңа өнімге біртіндеп беріледі;
B) оның құны жаңа өнімге толық беріледі;
C) пайдалану кезінде оның құны өседі;
D) қосымша құнды бірден жасайды;
E) физикалық орындалуы күрделі.
5. Қызмет көрсету процесінде қандай капитал моралды және заттай төзуларға ұшырайды:
A) өзгермелі;
B) айналмалы;
C) тұрақты;
D) негізгі;
E) авансталған.
Ситуациялық тапсырмалар мен жаттығулар:
Нұсқа 1
Жаттығу 1. Қайтарым (қор қайтарымдылығы) көрсеткіші және сыйымдылық (қор сыйымдылығы) көрсеткіші нені біл-діреді?
| Қор қайтымдылығы | |
| Қор сыйымдылығы |
Жаттығу 2.Егер өндірілген өнім көлемі 1000000 теңге, кезсң ішінде негізгі өндірістік қорлардың құны 700 мың теңге, қор қайтарымдылығын табыңыз?
Жаттығу 3.Егер өндірілген өнім көлемі 950 мың теңге, кезең ішінде негізгі өндірістік қорлардың құны 500 мың теңге, қор қайтарымдылығын табыңыз?
Нұсқа 2
Жаттығу 1.Егер өндірілген өнім көлемі 800 мың теңге, кезең ішінде негізгі өндірістік қорлардың құны 500 мың теңге, қор сыйымдылығын табыңыз?
Жаттығу2. Егер өндірілген өнім көлемі 900 мың теңге, кезең ішінде негізгі өндірістік қорлардың құны 600 мың теңге, қор сыйымдылығын табыңыз?
Жаттығу 3.«Электронике» фирмасының негізгі капиталы 30 млн. теңгеге бағаланады. Оның қызмет ету мерзімі 5 жыл. 3-жылдан кейін техникалық жаңару нәтижесінде осындай құрал-жабдыққа деген рыноктық баға 20%-ке төмендеді. Мұндай жағдайда фирманың негізгі капиталы қалай болады жоне оның шығыны ше?
Мәнжазба тақырыптары:
1. Капиталдың айналымы және ауыспалы айналымы.
2. Капитал: әртүрлі көзқарастар, капиталдың мәні.
3. Капиталдың қорлануының мәні және факторлары.
4. Инвестициялар: мәні, мақсаттары мен нысандары.
5. Инвестиция экономикалық өсудің көзі ретінде.
9-тақырып. Сабақтың тақырыбы: Өндіріс шығындары.
Үй тапсырмасы
Келесі сұрақтарға жауап беріңіз
1. Өндіріс шығындары қалай жіктеледі?
2. Бухғалтерлік жоне экономикалық шығындар дегеніміз не?
3. Тұрақты, өзгермелі және жалпы шығындар ұғымын түсіндіріңіз.
4. Орташа шығындар мен шекті шығындарды анықтау не үшін қажет?
5. Фирманың шекті шығыны мен шекті табысы нарықтық бағамен неліктен салыстырылады?
6. Фирма қандай жағдайда экономикалық тепе-тендікке жетеді?
Тест тапсырмалары
Нұсқа 1
1. Орташа жалпы шығын детеніміз өнім бірлігін өндіруге жүмсалатын:
A) тұрақты және айнымалы шығындар;
B) тұрақты шығындар;
C) өзгермелі шығындар;
D) шекті шығындар;
Е) өзгермелі және шекті шығындар.
2. Қысқа мерзімді кезеңдегі өзгермелі шығындарға төмендегілердің қайсысын жатқызуға болады?
A) шикізатты сатып алуға кетстін шығындар;
B) фирманың алған несиесінің пайызы;
C) кәсіпорынның сактандыру жарналары;
D) басқарушы қызметкердің еңбекақысы;
E) фирма меншігіне салынатын салық.
3. Тұрақты шығындар- бұл:
A) өнім өндірілмеген жағдайда да фирма төлеуге можбүр болатын шығындар;
B) айқын емес шығындар;
C) ең жақсы өндіріс жағдайында кез келген өнім көлемін өндіретін минималды шығын;
Д) сатып алу кезіндегі бағамсн есептелген ресурстарға жұмсалған шығындар;
Е) жұмысшыларға, жер иелеріне, капитал ислеріне жоне кәсіпкерлсрге төленгсн төлем шығындары.
4. Жаңа стадион құрылысының балама шығындары- бұл:
A) стадион құрылысына жұмсалған ресурстармен өндірілуі мүмкін болатын тауарлар, қызметтердің құны;
B) стадион табыстарынан төленетін накты салық кесімінін өзгеруі;
C) стадион иелегіндегі ресурстардың шығыны;
Д) стадион қызметтерінін тоқтап қалуына байланысты алынбаған табыс;
Е) стадионның қызметінен түскен табыс.
5. Ішкі шығындарға жатады:
A) косіпорын иелігіндегі ресурстардың шығыны;
B) өнім өндіругс қажетті шикізат және матсриалдар шығыны;
C) кәсіпорынның жер телімін сатып алуға байланысты шығындар;
D) құрал-жабдықты пайдалану үшін арендалық төлем;
Е) шикізат сатып алу шығындары.
Нұсқа 2
1. Еңбек «қарқындылығы» түсінігінің анықтамасын беріңіз:
A) бір адамның өндірген өнімі;
B) жалпы еңбек шығындары;
C) уакыт бірлігіндегі адам қуатының шығындары;
D) бір өнім өндіруге кететін уақыт шығындары;
Е) жұмысшының бір жұмыс құніндегі уақыт шығындары.
2. Еңбек өнімділігінің анықтамасын беріңіз:
A) бір адамның өндірген өнімі;
B) жұмыс құніндегі сңбск шығындары;
C) уақыт бірлігіндегі адам қуатының шығындары;
D) жұмысшылардың жалпы саныңың азаюы;
Е) өнім көлемінің артуы.
3. Қысқа мерзім аралығында капитал тұрақты, ал еңбек айнымалы десек, онда еңбектің шекті өнімі деп :
A) әрбір қосымша жалданатын жұмыс күшінің өндіретін косымша өнімін атаймыз;
B) жұмыс күшінің орташа өнімін атаймыз;
C) жалдаған жұмыс күштерінің жалпы өнімін атаймыз;
Д) жұмыс күшін 1%-ға арттырғанда алынатын қосымша өнімді атаймыз;
Е) жұмыс күшін жаңа техникамен қамтамасыз ету арқылы алынатын өнім.
4. Еңбек өнімділігін қандай көрсеткіш өлшейді:
A) еңбектің орташа өнімі;
B) еңбектің шекті өнімі;
C) капитал сыйымдылығы;
Д) жалдаған жұмысшылар саны;
Е) еңбек ақының өнім көлеміне қатынасы.
5. Ішкі шығындарға жатады:
А)косіпорын иелігіндегі ресурстардың шығыны;
В)өнім өндіругс қажетті шикізат және матсриалдар шығыны;
С)кәсіпорынның жер телімін сатып алуға байланысты шығындар;
Д) құрал-жабдықты пайдалану үшін арендалық төлем;
Е) шикізат сатып алу шығындары.
Ситуациялық тапсырмалар мен жаттығулар:
Нұсқа 1
1. Фирманың бір айдағы өндіріс шығыны 10 млн теңгені құрайды. Өндіріс көлемі - 20 дана. Фирманың бір айлық тұрақты шығыны 20 000 теңгеге тең. Өзгермслі шығынды, орташа шығынды, орташа тұрақты жоне орташа өзгермелі шығынды анықтаңыз.
2. Фирманың орташа өзгермелі шығыны 20 теңге, ал орташа тұракты шығын - 5 теңге болса, онда 500 дана өнім шығаруға жұмсалатын жалпы шығын қандай болады?
3. Жетілген бәсекелі рынокта жұмыс істсйтін фирма өнімінің бағасы 8 теңгені құрайды. Фирманың жалпы шығындары кестеде көрсетілген:
| Өнім көлемі Q, дана | Жалпы шығын ТС, теңге |
Қажетті мәліметтерді есептеп, график түрінде көрсетіңіз:
а) фирманың пайдасын жоғарылататын өнім көлемін анықтаңыз;
в) фирманың ең жоғары пайдасы, жалпы табысы және жалпы шығыны нешеге тең;
с) нарықта баға өзгермелі болса, қандай жағдайда фирма нөлдік пайда алатындығын және қандай жағдайда саланы тастап кететіндігін анықтаңыз.
4. Жетілген бәсекелі рыноктағы фирманың шекті шығыны келесі функция турінде берілген: МС = 40 + Q
Өнім бағасы 400 теңге болған жағдайда пайда ең жоғары деңгейге жету үшін фирма қанша өнім шығаруы керек?
Нұсқа 2
1. Фирманың шекті шығындар функциясы: MC=10+Q; Өнім бірлігінің бағасы- 600; Фирманың пайдасын максималдауға мүмкіндік беретін өнім көлемін анықтау керек.
2. Фирманың қыска мерзімді шығындары келесі формуламен өрнектелген: ТС= Q3 - 8Q2 +200Q +50. Фирма қандай бағада қысқа мерзімді өндірісті тоқтатады?
3. Фирманың шығындары туралы көрсеткіштерді кестеге толтырыңыз.
| ТС | ҒС | VC | AFC | AVC | АТС | MC | |
4. Кестеде өндірістік функция бсрілген. Орташа айнымалы шығындардың минималды деңгейін жоне осы шығындарға тең болатын өндіріс көлемін анықтау керек, мұнда жалакы 300 теңге/ сағ. тең және еңбек өндірістің жалғыз айнымалы факторы болып табылады.
| еңбек (L) | ||||||
| өнім (Q) |
10. Кестеде фирманың ұзақ мерзімді кезеңдегі жалпы шығыны туралы мәлімет берілген:
| Өндіріс көлемі | Шығындар | ||
| жалпы | Орташа | шекті | |
а) ұзақ мерзімді орташа шығын мен ұзақ мерзімді шекті шығын шамасын анықтаңыз;
б) ұзақ мерзімді орташа шығын мен ұзақ мерзімді шекті шығынның қисығын сызыңыз;
в) ұзақ мерзімді орташа шығын қандай өнім көлемінде минималды болады;
г) ұзақ мерзімді шекті шығын мен ұзақ мерзімді орташа шығындар қандай көлемінде тең болады?
5. Төмендегі кестені толтырыңыз:
| FC | VC | ТС | AFC | AVC | АТС | MC | |
а) Егер баға 80-ге тең болса, бәсекелесуші фирманың пайдасы қандай өнім көлемінде максималданады?
ә) егер баға 50-ге дейін төмендесе, фирманың қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңцердегі мінез-құлқы қандай болады?
6. Фирма пайдасының шамасын анықтауға айқын және айқын смес шығындардың ерекшелігі әсер етеді ме? Сіз бухғалтерлік немесе экономикалық пайданы қарастырасыз ба?
Мәнжазба тақырыптары:
1. Өндіріс шығындарының маркстік және неоклассикалық тұжырымдамалары.
2. Қазіргі экономикалық әдебиеттерде шығындарды жіктеу.
3. Шекті өнім және шекті табыс.
4. Трансакциялық шығындарды төмендету жолдары.
5. Қыска және ұзақ мерзімдегі шығындар.
6. Фирма шығындарын төмендету ережелері.
10-тақырып. Сабақтың тақырыбы: Өндіріс факторларынан түсетін табыстар. Жүйе ретіндегі ұлттық экономика.
Үй тапсырмасы
Келесі сұрақтарға жауап беріңіз
1. Өндіріс факторларына не жатады?
2. Өндіріс факторлары рыногындағы факторлық табыс дегеніміз не?
3. Өндіріс факторларының бағалары қалай қалыптасады?
4. Жалақының экономикалық маңызы қандай?
5. Пайыз мөлшері немен анықталады?
6. Пайданың түрлеріне сипаттама беріңіз.
7. Жер рентасының қандай түрлері бар және олар қалай анықталады?
8. ЖІӨ-ді есептеудің қандай әдістері бар?
9. ЖҰӨ дефляторы дегеніміз не?
10. ЖҰӨ мен ЖІӨ арасында қандай айырмашылық бар?
Тест тапсырмалары
Нұсқа 1
1. Өндіріс құрал-жабдықтары дегеніміз не?
A) капиталдың бір бөлігі;
B) еңбек ресурстары;
C) еңбек заттары мен қүралдары;
D) материалдық ресурстар;
E) еңбек өнімдері.
2. Өндірістің негізгі факторлары (маржинализм бойынша):
A) тауарлар мен қызмет көрсету;
B) адамдар жасаған ресурстар, табиғи ресурстар;
C) жер, капитал, еңбек, кәсіпкерлік;
D) жер ресурстары, жұмыс күші;
E) ақпараттық ресурстар, кәсіпкерлік.
3. Өндірістің негізгі факторлары (К. Маркс бойынша)
A) жер, капитал, еңбек, кәсіпкерлік;
B) адамдар жасаған ресурстар, табиғи ресурстар;
C) жұмыс күші, еңбек құралы, еңбек заты;
D) ақпараттық ресурстар, кәсіпкерлік.
E) табиғи ресурстар
4. Еңбек құралдары:
A) жылу-отын;
B) табиғи заттар;
C) өңдеуші,техникалық құрал-саймандар;
D) энергетика көздері;
E) материалдар.
5. Қажетті еңбек анықтамасын көрсетіңіз:
A) өмір сүруге жүмсалған орташа еңбек мөлшері;
B) ақысы төленген еңбек;
C) толық ақысы төленбеген еңбек;
D) жұмыс құнін толық камтиды;
E) жұмыс күшінің толық ақысы.
6. ЖҰӨ дефляторы неге тең?
A) нақты Ж¥Ө-нің номиналды Ж¥Ө-ге қатынасына;
В) номиналды ЖІӨ-нің нақты ЖІӨ-ге қатынасына;
C) нақты ЖІӨ-нің номиналды ЖІӨ-ге қатынасына;
D) номиналды Ж¥Ө-нің нақты Ж¥Ө-ге қатынасына;
E) ЖІӨ-ге байланыссыз.
7. Төмендегі өрнектердің қайсысы ЖІӨ-ді шығыс бойынша есептеу әдісін көрсетеді?
A) Y = C + I+ G+NX;
B) Ү = W + Р+ NX + A;
C) Ү = Т + A + NX;
D) Y = R+ I+ T + A;
E) Y = W + P+ R+ I+ T + A;
8. Ұлттық есептеу жүйесінің басты көрсеткіштері қандай?
A) жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ)
B) жалпы ішкі өнім (Ж ІӨ). ұлттық байлық (ҰБ);
C) таза ұлттық өнім (Т¥Ө), ұлттық табыс (ҰТ);
Д) ұлттық табыс және ұлттық байлық ;
Е) жоғарғы барлық көрсеткіштер дұрыс.
9. Жалпы ұлттық өнім- бұл:
A) белгілі елдің азаматтарының өз елінде және шет елдегі өндірген барлық тауармен қызметтердің соңғы құны;
B) елдің ішіндегі резиденттік және резиденттік емес субъектілермен өндірілген барлық тауар мен қызметтердің соңғы құны;
C) белгілі елдің әр отбасындағы жеке тұтыну үшін өндірілген барлық тауар мен қызметтердің соңғы құны;
Д) белгілі слдін азаматтарының өз елінде және шет елде астыртын экономикада өндірілген барлық тауармен қызмегтердің соңғы құны;
Е) белгілі елдің фирмасының басқа елдегі өндірген тауарлары мен қызметінің соңғы құндары.
10. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)-бұл:
А) елдің ішіндегі резиденттік және резиденттік емес субъектілермен өндірілген барлық тауармен қызметтердің сонғы құны;
B) отандық косіпорындардың шетелде өндірген барлық тауа-лармен қызметтердің соммасы;
C) белгілі елдің азаматтарының өндірген тауарлары мен қызметтері нің соммасы;
Д) белгілі елдің кәсіпорындарының өз елінде және шет ел-дердегі өндірген барлық дайын товарлары мен қызметтерінің соммасы;
Е) белгілі бір елдің фирмасының өз елінде өндірген дайын тауарлары мен қызметінің барлық сомасы.
Нұсқа 2
1. Жалақының мәні:
A) еңбек бағасы;
B) еңбек факторларына төлем;
C) жұмыс күші тауардың бағасы;
D) еңбек өнімінің толық құны;
E) еңбек шығының өтеу.
2. Жалақы қоры капиталистердің өз капиталын авансылауы деп, «жалақы қоры» теориясын түжырымдаған экономистер:
A) Дж. Милль, Т. Мальтус;
B) А.Смит, Д. Рикардо;
C) Ф.Энгельс, К. Маркс;
D) Е. Бем-Баверк, Джевонс;
E) А. Маршалл.
3. М. Барановский жалақыға қандай анықтама берді:
A) Жалакының ұлғаю теориясын;
B) Жалақының әлеуметтік теориясын;
C) Жалақының кему теориясын;
D) Мерзімді жалақыны;
E) өзгермелі жалақыны.
4. К. Маркстік теория бойынша жалақы анықтамасы:
A) капаиталистің жұмыс күшіне төлейтін төлемі;
B) еңбек факторы үшін толем;
C) жалакы жұмыс күші тауар құнының өзгерген формасы;
D) жасалған еңбек бағасының ақшалай формасы;
E) Дұрыс жауап жоқ.
5. Жұмыс құні деген үғым қай қоғамда пайда болған?
A) социалистік;
B) капиталистік;
C) феодалдық;
D) кұл иеленушілік;
E) алғашқы қауымдық.
6. Жалпы ұлттық өнім- бұл:
C) белгілі елдің азаматтарының өз елінде және шет елдегі өндірген барлық тауармен қызметтердің соңғы құны;
D) елдің ішіндегі резиденттік және резиденттік емес субъекті-лерменөндірілген барлық тауар мен қызметтердің соңғы күны;
C) белгілі елдің әр отбасындағы жеке тұтыну үшін өндірілген барлық тауар мен қызметтердің соңғы құны;
Д) белгілі слдін азаматтарының өз елінде және шет елде астыртын экономикада өндірілген барлық тауармен қызмегтердің сонғы құны;
Е) белгілі елдің фирмасының басқа елдегі өндірген тауарлары мен қызметінің сонғы құндары.
7. Жалпы ішкі өнім (ЖІӨ)-бұл:
А) елдің ішіндегі резиденттік және резиденттік емес субъек-тілермен өндірілген барлық тауармен қызметтердің сонғы құны;
D) отандық косіпорындардың шет елде өндіргсн барлық тауа-лармен қызметтердің соммасы;
E) белгілі елдің азаматтарының өндірген тауарлары мен қызметтері нің соммасы;
Д) белгілі елдің кәсіпорындарының өз елінде және шет ел-дердегі өндірген барлық дайын товарлары мен қызметтерінің соммасы;
Е) белгілі бір елдің фирмасының өз елінде өндірген дайын тауарлары мен қызметінің барлық сомасы.
8. Номиналды жалпы ұлттық өнім өлшенеді:
A) экспортық баға бойынша;
B) рыноктық баға бойынша;
С) базалық баға бойынша;
Д) ресми баға бойынша;
Е) есептелген баға бойынша.
9. Нақты ЖҰӨ- бұл:
A) өзгермейтін базалық бағаға есептелген ЖҰӨ, яғни инфляцияның деңгейіне бейімделген;
B) ағымдағы рыноктық бағаға есептелген ЖҰӨ;
C) экспорттық бағаға есептелген ЖҰӨ;
D) ресми базалық бағаға есептелген ЖҰӨ;
Е) есептік баға базасында есептелген ЖҰӨ.
10. ҰТ-ты аңықтау ушін қажет:
А)ТҰӨ-нен кәсіпкердің жаңама салығын шегеру;
B) ЖҰӨ-нен амортизацияны шегеру;
C) ЖҰӨ-нен негізгі қор төзығын шегсру;
D) ҰТ-тан жаңама табыстарды шегеру;
Е) ЖҰӨ-нен жаңама салықтар сомасын шегеру.
Ситуациялық тапсырмалар мен жаттығулар:
Нұсқа 1
1. Төмендегі өндіріс факторлары рыногына тән ерекшелік-теріне сипаттама беріңіз:
| Еңбек нарығы | Капитал нарығы | Жер нарығы | Ақпараттар рыногы |
| 1. 2. 3. 4. 5. |
2. Сіз капитал және капиталдық игілік түсініктерін қалай ажыратар едіңіз?
3. Капитал өндіріс факторы ретінде қандай қажеттілікті қанағаттандырады?
4. Төмендегі жалақы нысандары мен түрлеріне сипаттама беріңіз.
| Нақты | Номиналды | Келісімді | Мерзімді |
5. Жылдар бойынша ҚР төменгі және орташа жалақы деңгейін көрсетіңіз.
6. Жер учаскелеріне деген сұраныс туынды сұраныс болып табылады, яғни тәуелді. Атап айтқанда, ауыл шаруашылық өнімдеріне деген сұранысқа байланысты. Ал бұл сұраныстың дамыған өнеркәсіптік елдердегі икемділігі қандай? Сіздің ойыңызша, ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген сүраныс, мы-салы, Францияда жоғары ма немесе төмен икемділікті ме (табыс бойынша)? Бұл сұраныстың жан басына шаққандағы ұлттық табыстыңтөмен деңгейіндегі, оның ішінде Қазақстанда икемділігі қандай? Ауыл шаруашылығы тауарларына деген сұраныс жер рентасына қалай әсер етеді?
7. Дифференциалды жер рентасының сипаттамаларын ашыңыз:
| І-ші дифференциалдық рента | ІІ-ші дифференциалдық рента |
8.Осы үш пункттегі талқылаулардың логикалық түсіндірмесін беріңіз.
A) Пайда, дәлірек айтқанда пайдаға деген ұмтылыс жетілген бәсеке нарығында тепе-теңцік жағдайын бұзады.
B) Жетілген бәсеке нарығы - бұл экономиканың идеалды жағдайы.
C) Тиісінше пайда - шаруашылықтың нарықтық жүйесіндегі жағымсыз құбылыс және де онымен белгіленген заңдық тәртіпте күрес жүргізу керек.
9