Главная | Обратная связь

Трансфармацыя жанру рыцарскага рамана. Трышчан.

РЫЦАРСКИЙ роман - эпический жанр средневековой куртуазной литературы, сменивший героический эпос (12-14 вв.). В центре индивидуализированный образ героя-рыцаря, его подвиги во имя собственной славы, любви, религиозно-нравственного совершенства.

У сваей сучаснай якасцi жанру мастацкай лiтаратуры аповесць з’яуляецца толькi у XVIII ст. Таму Biдавочна, што ужыванне тэрмiна «аповесць» у назвах творау дауняе лiтаратуры — безумоуна, жанравая дэфiнiцыя, але яна значна шырэйшая за сённяшняе разумение аповесi. Адрозна ад сучаснай, старажытная аповесць вар’iравалася ад малых жанравых формау (тыпу апавядання) да больш аб’ёмных (накшталт сучасных aповесцi i рамана). Разам з тым, асобныя повести паводле ix iдэaлaгiчнaй скiраванасi могуць быць аднесены да рыцарскага рамана, жанрава-вiвдавая дэфiнiцыя якога, зноу жа, не зyciм адпавядае сучаснаму разумению рамана. Да падобных творау у дауняй беларускай лиаратуры адносяццадва перакладныя рыцарскія раманы XVI ст. — «Аповесць пра Трышчана» i «Гiсторыя пра князя Гвiдона»

«Раман пра Трышчана» уяўляе з сябе найлепшы ўзор нашай перакладной літаратуры. Тут яскрава прасочваецца канфлікт паміж «тыраніяй» прызнанага жанру і арыгінальнай творчасцю аўтара, што дазваляе адрозніваць шэдэўр ад бясколернай копіі. Аўтар-перакладчык рамана вырашае гэты канфлікт гарманічным спалучэннем бурлескавай і ўзвышанай формаў аповеду. У творы гарманічна спалучаецца і філасофскі рэнесансавы змест (у сентэнцыях, што яскрава сведчаць пра ўкараненне канцэпцый гуманізму) з эліптычнай барокавай формай. Асаблівасцю беларускага сінтэзу Адраджэння і барока ёсць і выяўленчая сістэма твора, што таксама ўражвае не напышлівасцю, мудрагелістасцю, а глыбінёй філасофскага зместу, натуральнай прыгажосцю. Дзякуючы гэтаму сінтэзу паэтыкі барока і рацыянальна-натуралістычнага Адраджэння, перакладчыку ўдалося пазбегнуць барокавай бутафорнасці, а натуралістычная дэталь была больш сціплая. Рэнесансавай рысай «Рамана пра Трышчана» з’яўляецца таксама сінтэз двух тыпаў рамана: экстэнсіўнага (адкрытага) і вытанчанага, якім уласцівы мноства другасных герояў, залежнасць учынкаў героя ад абставінаў (шэраг бліскучых, упэўненых перамог Трышчана). Стылістычны аналіз твора зноў жа дазваляе сцвярждаць, што гэта не механічнае перапісванне.

У аповесци, як не раз зауважалi даследчыки, выразна прасочваецца неадназначнасць кампазицыйнай арганизацыи так званых першай i другой частак. I што характэрна — чым меншую ролю адыгрывае у творы рыцарская авантура, тым больш свабодны ён у кампазицыйным плане. Словам, рыцарская авантура прама уплывала на иншыя кампазицыйныя адзинки. Любоуная авантура, якая раней з’яулялася неад’емнаю часткаю рыцарскай авантуры, набывае самастойнае значэнне. На наш погляд, звязана гэта з тым, што, адрозна ад заходнееурапейскай верси «Трыстана», у беларуским перакладзе на першае месца выходзщь дзеянне, якое у дачыненни да рыцара выражаецца у авантуры. Аутара цікавіць менавіта дзеянне, паслядоунасць дзеянняу, ix апісанне i пералічэнне, а не ацэнка. Дзеянне звязана з самым папулярным героем — Трышчанам, таму учынки астатних персанажау асвятляюцца настольки, накольки яны суадносяцца з учынками Трышчана. Дзеянне разглядаецца як акт выражэння моцы або вяршэнства над суперникам ци ворагам, што легка пацвярджаецца наступным энизодам. Даведаушыся, што Паламидаж кахае 1жоту Трышчан таксама упершыню звяртае на яе увагу як на годную кахання жанчыну. Але дзеянне гэтае выкликана не любоуным пачуццём, а жаданнем Трышчана пераузысци, апярэдзиць Паламидажа у каханни, як хацелася яму, зрэшты, пераузысци яго i у рыцарским майстэрстве. Дасягненне адной мэты павинна было заканчвацца пастаноукай чарговай мэты. Рыцарская авантура, якая з’яуляецца выражэннем працэсу дасягнення мэты,аказваецца, таким чынам, перманентнай.

Любоуная авантура была у рыцарским рамане важнай кампазицыйнай адзинкай да таго часу пакуль рыцарскае каханне падзяляла «душу i цела». Як толью каханне начало разумецца як цялеснае, а у выпадку з творами пра Трыстана яно амаль заусёды таким i было, любоуная авантура становицца або другаснай, або вядучай. У першым выпадку любоуная авантура падпарадкоуваецца рыцарскай (што вызначае авантурны раман), у другим — падпарадкоувае сабе рыцарскую авантуру i разбурае структуру рыцарскага рамана (што вызначае любоуны раман). Аднак у абодвух выпадках падобныя творы у тэматычным i идэйным планах яшчэ могуць быць зaлiчaны да рыцарскай литаратуры. Выразнае вылучэнне рыцарскай авантуры на першы план дае нам падставы назваць «Аповесць пра Трышчана» адзиным ваусход-неславянских литаратурах i наогул.

Тэрмин «раман» у сярэднявечнай заходнееурапейскай культуры меу героика-эстэтычны характар, ён адлюстроувау светауспрыманне рыцарс­кага саслоуя. Беларуская шляхта з’яуляецца на гистарычнай арэне у той час, кали раман ужо страчвау патэнцыял свайго станаулення i идэалагичную аснову для далейшага развицця у выглядзе рыцарскага (куртуазнага) рамана (мяжа XIII–XIV стст.). Аднак паводле идэйна-эстэтычных i кампазицыйных асабливасцяу «Аповесць пра Трышчана» i «Аповесць пра Баву» без сумнення павинны быць заличаны да рыцарскага рамана. Таму выкарыстанне тэрмина «раман» у дачыненни да творау старабеларускай литаратуры будзе апрауданым, кали яго ужываць з канкрэтна-гистарычнага гледзишча — гледзишча сярэднявечнага чалавека — як комплексную литаратурна-мастацкую катэгорыю.

16. Адраджэнне ў Еўропе і Беларусі.

Адраджэ́нне, Рэнеса́нс — гісторыка-культурная эпоха паміж Сярэднявеччам і Новым Часам (14–першая палова 17 ст.) у краінах Заходняй і Цэнтральнай Еўропы. Рэнесанс ў Заходняй Еўропе (ад франц. Renaissance – Адраджэнне) ахоплівае перыяд ад апошняй трэці XIII ст. да канца XVI ст., а ў Англіі ён працягваўся яшчэ і ў пачатку XVII ст.

Назва «Адраджэнне» звязана з сапраўдным адраджэннем інтарэсу да культурных здабыткаў і каштоўнасцяў Старажытнай Грэцыі і Рыма, якое пачалося ў паўночнай Італіі і пазней распаўсюдзілася на іншыя еўрапейскія краіны.

Найбольш поўна і найбольш паслядоўна эвалюцыя Адраджэнне праходзіла ў Італіі, дзе выразна вылучаюцца чатыром яе этапы: так званы Проторенессанс (апошняя трэць XIII – пачатак XIV ст., Перыяд, падчас якога з'явіліся першыя прыкметы якасных змен у культурным працэсе) і ўласна Адраджэння, у якім адрозніваюць ранняе (пачатак XIV – 90-я гады XV ст.). Высокае (90-я гады XV – пачатак XVI ст.) І пазней Адраджэнне (40-я гады XVI – пачатак XVII ст.). Секулярызацыя культуры цалкам адказвала інтарэсам малады буржуазіі, якая станавілася пануючай сілай у гарадах. Аднак сваёй гуманістычнай скіраванасцю, гераічным аптымізмам, ганарлівай верай у чалавека, шырокай народнасцю вобразаў мастацтва Адраджэння выходзіла за рамкі ідэалогіі рэнесанснай буржуазіі. Філасофская думка Адраджэння стварае новую, пантеистическую ў асновах карціну свету. У ёй няма месца для ідэй боскага тварэння, Бога атаясамлены з прыродай, прыроду і чалавека любімай. З прычыны рэвізіі філасофскага зместу гэтых паняццяў бог філасофіі Адраджэння губляе некаторыя рысы, якімі яго традыцыйна надзялялі артадаксальная рэлігія, схаластычнай багаслоўе, і набывае новыя. Ён губляе свабоду, ён не творыць свет нічога », а становіцца вечным яго спадарожнікам, зліваецца з закон натуральнай неабходнасці. А прырода набывае рысы боскія значыць з тварэннем Божага ператвараецца ў першаасновай рэчаў, якой ўласцівыя ўсе неабходныя для стварэння сілы. Яркай рысай філасофіі Адраджэння быў антрапацэнтрызм. Чалавек традыцыйна была важным аб'ектам філасофскага аналізу і неаднаразова ў гісторыі філасофіі станавілася цэнтральным звяном у сістэме сувязяў універсуму. Згодна з августинивським трактоўкай гэтай праблемы, панаваць на працягу ўсяго сярэднявечча, нягледзячы на ​​тое, што свет існуе для чалавека і яна стаіць на вышэйшай прыступкі ў іерархіі істот, іх стварыў Бог, чалавек не з'яўляецца самадастатковым, а мае значэнне толькі ў сваім стаўленні да Бога , у паняцці граху і вечнае выратаваньне, якога немагчыма дасягнуць, абапіраючыся толькі на ўласныя сілы. Гуманістычная філасофія Адраджэння цікавіцца перш за зямным прызначэннем чалавека. Распад феадальных асноў права і маралі, нестабільнасць, шырокі спектр новых грамадскіх адносін, напружаная драматычная барацьба класаў і саслоўяў, сутыкненне прыватных інтарэсаў – гэтыя абставіны спрыялі актыўнаму ўдзелу кожнага грамадзяніна ў грамадскім жыцці адкрылі прастору для энергічнай.

Рэнесансныя ідэі і матывы найбольш яскрава выявіліся ў творчасці выдатных мастакоў, скульптараў (Мікеланджэла, Леанарда да Вінчы, Рафаэль), архітэктараў (Ф. Брунелескі, Д. Брамантэ), літаратараў (У. Шэкспір, М. дэ Сервантэс, Ф. Рабле, Лопэ дэ Вега), вучоных (Г. Галілей, М. Капернік, Дж. Бруна), мысліцеляў (Э. Ратэрдамскі) і інш.

У эпоху Адраджэння культура выйшла з-пад поўнай апекі царквы, што прывяло да хуткага развіцця свецкага мастацтва; найбольшыя поспехі былі дасягнутыя ў галіне выяўленчага мастацтва. Рэнесансная культура 15 – пачатку 17 ст. еўрапейскіх краін (Германія, Нідэрланды, Англія, Францыя, Іспанія, Швецыя і інш.), размешчаных на поўнач ад Італіі і Альпаў, традыцыйна называецца Паўночным Адраджэннем. Яго асаблівасцямі былі кампраміс з сярэднявечнымі традыцыямі, моцная сувязь з рэлігійнымі і нацыянальна-культурнымі рухамі (напр., з Рэфармацыяй).

Адраджэнне ў Беларусі

Асноўнай крыніцай распаўсюджання ідэй італьянскага Рэнесансу на нашых землях стаў двор Боны Сфорца з роду міланскіх герцагаў — другой жонкі караля польскага і вялікага князя літоўскага Жыгімонта І Старога. Яна прыбыла ў Кракаў у 1518 годзе з вялікай світай, што ўключала і мастакоў.

Перадумовамі станаўлення і развіцця культуры Адраджэння на беларускіх землях сталі ўзаемасувязі ВКЛ з краінамі Заходняй Еўропы, адносна дэмакратычны лад жыцця, рост гарадоў, завяршэнне працэсу фармавання беларускага этнасу і старабеларускай мовы. Тыповыя рысы рэнесанснай культуры (гуманізм, свабодалюбства, патрыятызм, антыдагматычнасць) выразна праявіліся ў культурна-асветніцкай, творчай дзйнасці Ф. Скарыны, С. Буднага, В. Цяпінскага, М. Гусоўскага, Сімяона Полацкага і інш. Расквітнела летапісанне, заняпала жыційная літаратура, былі створаны хронікі, гістарыяграфічныя творы, на старабеларускую мову перакладаліся ўзоры свецкай прозы. Пашырэнню рэнесансных ідэй паспрыяла ўзнікненне і хуткае развіццё мясцовага кнігадрукавання.\\Літаратура пераставала быць ананімнай, цэлая плеяда літаратараў, публіцыстаў (М. Сматрыцкі, А. Волан, А. Філіповіч, А. Рымша, Л. і С. Зізаній, І. Пацей і інш.) гучна заявіла пра сябе творамі высокага мастацкага і эстэтычнага ўзроўню, напісанымі на старабеларускай, лацінскай і польскай мовах. З’явіліся прафесійныя паэты, атрымала развіццё мемуарная літаратура.

Паспяхова развівалася архітэктура, што знайшло адлюстраванне ў будаўніцтве шматлікіх ратуш, храмаў, палацаў, шпіталяў, дамоў цэхавых брацтваў і інш. Спачатку рэнесансныя рысы спалучаліся з элементамі готыкі (Мірскі замак, Мураванкаўская царква-крэпасць)