Главная | Обратная связь

Ілияс – абайтанушы. 5 страница

... Алқа Сандыбайдың ауылы күзгі күзекке қонса, қора күзететін. Балаларын от басына орап алып, күзгі ұзақ сары таңда қара қиды қалап қойып, түйенің жабуын, қошқардың күйегін, қойшылардың шарығын сырып отырушы еді. Міне, бұл уақыттта Алқа апайдың қасына отырып «әңгіме айт» деп жалынғанда, аузымыздың суын құртып, әдемілеп, тәтті - тәтті әңгімелерін ұзақ сөйлеп беретін» дейді.

Әңгіме кейіпкері Алқаның бет-бейнесі, мінез ерекшелігін суреттей келе, оның «Сандыбайдың күңі» екендігін бадырайта көрсетеді. Алқаның кейпін аңғарту үшін күйеуі Қырықбайдың құл болып зорығып өлгенін, балалары Маржан мен Қасеннің әйтеуір өлмеген пенденің күйін кешіп жүргендігін сөз арасында баяндап қойып отырады. Сонда күң мен құлдың аянышты тағдыры көз алдыңа келіп, оның балаларының болашағы алаңдата бастайды. Өмір шындығының шынайы суреттері әрі қарай ынтықтыра, шығарма шырайын әрлендіре түседі.

Әңгіменің алғашқы бөлімінде Алқаның өмірін, күнделікті тіршілігін, бүлдіршін балаларын бейнелесе, екінші бөлімінде «Айлар өтті, жылдар өтті. Дүние дөңгелегі тоқтаусыз өзінің зырлауында. Жас өсіп, жарлы байып, кедей бай болып, бай кедей болып, тұрмыс жаңадан жаңаға айналып кетті...» деп, талай уақыт өтіп, Алқаның қартайып, балаларының бойжетіп, ер жетіп қалғанынан хабардар етеді.

Өмір логикасы өзгермейді. Күң күң болып қалуы керек. Оның ел қатарлы тіршілік жасауы, өзімен-өзі өмір сүріп кетуі күңдікке жанаспайды. Ол Сандыбайдың отымен кіріп, күлімен шығуы керек. Оның санасы соған әбден үйренген. Балалары да сол. Байдың айтқанын орындау-олардың әке-шешесінен қалған әдет. Тіпті, Маржан - он үш жасында Сандыбайдың кіші тоқалының төркінінің жақыны Жапар тазға Жоңқабайдың ұйғарымымен ұзатылып кете бара жатып «мен бармаймын» деген бір ауыз сөз айта алмайды. Күң Алқа да үнсіз, ер жетіп қалған Қасен де үнсіз. Сандыбайға қарсы сөз айтуға қорқады. Қызынан түскен қалың мал да Сандыбайдың көп малының арасына қосылып, жұтылып кетеді.

Күң жылайды, күңіреніп зарын айтады, Қасеннің қарасы үзілгенше арттарынан қарап тұрып, қара жерді құшақтап «мен енді айырылдым» деп жылайды. Одан басқа не шара, қолынан не келмек? Міне, содан бері Қасенді көрген жоқ деп жазушы осы әңгіменің бөлігін аяқтайды. Алқаның маңдайындағы соры екі елі. Қызынан айрылғаны аздай, енді жалғыз қуанышы Қасен азулы екі аяқты арландардың кесірінен көзден таса болмақ?

Жазушы оны әңгіменің келесі бөлімінде баяндамақшы, өміріндегі көрген қорлығы қожайындарының тегеурінді тізесі басына түскен ауыртпалығы жасы жетіп, сүйегі жасып, қайраты қайтып бұрынғыдай қызметке жарай алмай сүйретіліп жүруі жаныма батады. «Жасынан жылы төсек үй көрмеген Алқаның қайратты денесі ауруға шалдығып денсаулықтан айрылған ... нашарлаған ... сыңқылмен осы жылдың қысына қарсы дағдылы жер төсегіне ауыру халінде мұз денесін төсеген...». Жазушы Алқаның аянышты қалыңдаған үстіне қалыңдата түседі. Бұған өмірдегі реалистік жайды шынайы, көркем бейнелей отырып, Алқаның сүреңсіз, күңгірт өмірін кей тұста натуралдық деңгейде көрсетеді.

Басына түскен ауыр түнектен арылуы мүмкін емес. Өйткені қасында жанашыры жоқ. Енді Сандыбайдың өзі де, қатын-баласы да Алқадан жиіркеніп, жақтырмайтын болған. Күн суық, аяз, аңырайған шошалада жалғыз өзі. Бұнда от жағылмайды. Бұған ешкім келмейді. Жиіркенеді. Күрсінеді. «Жаным... Қасенім... Келдің бе?»-дейді. Көзі алайды. Еріндері тырысты. Күңнің өлгісікелмейді. Қасеннің, Маржанын көріп бірақ жер жастанғысы келеді. Олар қайда, Алқа қайда? Ілияс Жансүгіровтің «Күң өлімі» қазақ әйелдерінің аянышты, жалшылық, күңдік өмірі туралы жазылған, сюжеттік және композициялық тұтастықты сақтаған, тілі шұрайлы образдары дараланған шығармасының бірі десек, жаңсақ кетпеген болар едік.

Ілияс проза жанрында да замандастарынан қалыспаған, уақыт талабын жіті түсініп, ұлтын ұлықтайтын күрескерлік тұлғасын танытып, салты мен дәстүрін, этнографиялық құндылықтарын қастерлеп, ұлт тарихын тамырына бойлай қаза, еркін, поэтикалық кең көлемде суреттеп, уылжыған тілмен баяндап беруге, ел бостандығы, халық бақыты, ұлттық арман жолындағы кескілескен айқастың от – жалынына қақталған, шыңдалған,жаны кіршіксіз таза, арыстан қайратты, жанды адамның, әдемі адам, үлгілі жаңа адамның бейнесін алғашқылардың бірі болып жасап берді. Ілекеңінің проза жанрындағы басты кітабы, «Жолдастар» романына ол үлкен дайындықпен келген. «Жолдастар» романы о баста үш кітапқа өлшеніп, пішілген. Отызыншы жылдары жарық көрген «Сатан», «Мардан» повестері осы кең жоспарлы ірі туындының алғашқы эскизі, увертюрасы ретінде көрініс береді. Қаламгердің үш кітапқа жоспарланған алғашқы романының бірінші кітабы «Бастау», «Ағын», «Толқын» бөлімдерінен тұрады. Онда 1916 жылғы ұлт – азаттық көтерілісі, 1917 жыл Ақпан буржуазиялық революциясы, Октябрь революциясының бір өңірде жеңуі тәрізді апалаң – топалаң, қым – қуыт, түп тамырынан толғап тартса,осының әрқайсысы – ақ түбегейлі кесек полотноға жүк боларлық өмірдің алуан жайларын тоғыстырған оқиғалар екенін аңдатар еді. Онда сол жылдардағы қазақ халқының өмірі суреттелген. Романның алғашқы беттерінен бастап оқырман ауыл өмірімен және басты кейіпкерлер – Сатанмен, оның ағасы Тәжимен, олардың шешесі Сәтбаламен танысады. Шалматай, Шаяхмет және басқа дала мықтыларының бейнелері шығармаға біртіндеп енгізіледі. Романда революция қарсаңындағы тап күресі, әлеуметтік қарама-қарсы лагерь өкілдерінің қақтығысы көрсетілген. «Роман өзінің шығар биігіне шықпаған. Оның бірінші, жалпы себебі – І.Жансүгіровтің, өзге жазушылар секілді, роман жанрының бүге-шігесін жете меңгеріп болмағандығынан, роман жасау дәстүрінің, шеберліктің аздығынан. Осыдан барып романның құрылысы тым ыдыраңқы, оқиғалық өрістеулері жеткілікті жүйеленбей, орталық кейіпкерлері жөнді іріктелмей қалған. Романның төрт тарауының бір-бірімен байланысы әлсіз. Өмір шындығын тамаша көркем, ақиқат бейнелейтін тұстар мен негізгі идеяға қызмет етпейтін қосалқы, оқшау әңгіме де толып жатыр»( Рахманқұл Бердібаев «Отызыншы жылдардағы қазақ романы»).

Тапсырма: Акын поэмаларының мазмұнын сюжет дәптерге түсіру.

Дәріс № 7. Ілияс Жансүгіровтің драматургиясы

Жоспар:

Кек» (1931) пьесасы.

2. «Турксиб», «Райхан», «Колхоз тойы», «Мектеп», «Мін де, шап!» пьесаларының тақырыптық ерекшеліктері.

3.«Исатай – Махамбет» пьесасының тарихи негізі.

Ілияс драматургияға кеш келсе де, сан жағынан емес, сапалық жағынан өнімді еңбек сіңірген қаламгер. Драматургияға 1931 жылдан бастап қана кірісіп, бес-алты жылдың ішінде ірілі-уақты сегіз шығарма жазды. Оның жетеуі пьеса да, біреуі либретто.

Оның «Кек» (1931) атты пьесасымен Семейдегі Абай атындағы облыстық театр 1934 жылы өзінің тұңғыш шымылдығын ашты. «Турксиб», «Райхан», «Колхоз тойы», «Мектеп», «Мін де, шап!», «Исатай-Махамбет»пьесаларымен драматургия тарихына қолтаңбасын қалдырып үлгерді. «I.Жансүгіров алғашқыда драматургия саласында шағын формаларды игеру, жанр техникасына машықтанумен болса, «Кек» пьесасын жазу үстінде талант толысуына, қаламгерлік марқаюға, шеберлік шыңына көтерілді»,- деп жазады өз зерттеуінде профессор Р. Нұрғалиев («Өнердің эстетикалық нысанасы»).

«Кек» пьесасында I. Жансүгіров қазақ ауылының хал-ахуалын, әлеуметтік жағдайын көрсете отырып, тап тартысының негізгі себептерін, оның заңдылықтарын ашып көрсетуді мақсат етеді. Пьесаны «Кек» деп атауының өзінде драмалық негіз бар. Кек - яғни, бір адам мен екінші бір адамның арасындағы күрес, драмалық тартысқа құрылған іс-әрекет. «Кек» пьесасының «мылқау сахна» деп аталатын прологында автор кейіпкерлерін тек қимыл арқылы үнсіз бейнемен береді. Бұл - қазақ драматургтері қолданбаған көркем тәсіл. Драманың негізгі кейіпкерлері - өмірде болған адамдар. Қаламгер өз ауылында өткен, көзбен көрген дүниелерді қағазға түсіргендігі белгілі. Ақсу атырабының ревком председателі Бейсенбай Көдесовтің Қарағаш ауылдық мектебінде Ілияспен бірге оқуы, аталас ағайын болуы және қаза табуы оның «Кек» пьесасындағы Бейсенбай бейнесін жасауға себеп болды.

«Кек» - менің бірінші пьесам дейді автор 1931 жылы жазған «Мен қалай жаздым?» атты мақаласында. Бұл пьеса 1934 жылы 4 наурыз күні Семей театрында қойылып, ол туралы «Екпінді» газетінің 1934 жылы 10 наурыз күнгі санында «Кек» кетті деген пікір жарияланған. Пікір авторлары - «Бөлебай, Абдолда, Шаймердан».

«Кек» пьесасы ауылдағы тап тартысына арналып жазылған шығарма. Сол тұстағы жаңа өкіметтің ісіне қастандық жасап ілгерілеуге кедергі келтірген кайыршы кейіпіндегі Тәңірберген қажы, Есенғүл, Сейдахмет, Меделхан сынды кешегі билеушы таптың өкілдері мен колхоз бен жаңа өмір құрып жатқан Рақым, Мекенбек, Аятбай, Үндемес т.б. адамдардың арасындағы таптық тартыс пен күрес мейлінше нақты, реалистік бейнеде суреттелген. Сол кездегі драмалық шығармаға тән халық өкілдері мен екіншісі - халықты ғасырлар бойы билеп келген үстем тап өкілдерінің бұрынға тәртіпті қолдарынан жібергісі келмей тырысып бағуы, сол арада қарапайым халықтың билікті қолға алуы - екі лагердің қақтығысына, конфликт жағдайға әкеліп соқтырғаны, түбінде кісі өліміне әкеліп тіреледі. Осы арқылы шешімін тапқан эпизодпен драма желісі шарықтау шегіне жетеді.

Пьесадағы қатысқан кейіпкерлердің көбі тарихи адамдар, олардың әрқайсысының прототиптері өз тұсында Ақсу жерінде аса танымал болған тарихи бұрмалау мен қитұрқы саясаттың құрбандығына ұшыраған Маман әулетінің ұрпақтары. Өткен ғасырларда қазақ даласында алғашқылардың бірі болып оқу-тәрбие орнын ашқан, сондай-ақ өз ерекшелігімен білім жүйесін қалыптастырған Жетісудағы Қыдыралы бидің ұрпағы Қалқабайұлы Маманның ұлы Тәңірберген қажы, Есенғұл, Сейітбатталдың ұлы Сейдахмет, Бидахмет сынды адамдардың есімдері аталады. Шығарма кезең ыңғайымен жазылған. Ондағы билеушы таптар категориясындағы адамдардың жаулық іс-әрекеттері ойдан, творчестволық фантазиядан туындағанына күмән болмаса керек-ті. Қазақ театры тарихында Серке Қожамқұловтың алатын орны зор. Театрдың алғаш құрылған тұсынан бастап, өмірінің соңына дейін сахна төрінен түспей, үлкенді-кішілі рольдерді сомдап, халықтың зор қүрметіне бөленген актер өз тұсында Ілияс Жансүгіровтің осы аталмыш «Кек» пьсесасында Өкендау ролінде ойнап, драматург көңілінен шыға білген өнерпаз. 1933 жылы Ілияс Жансүгіров театр жөнінде жазған мақаласында: «Серке - арамза, атқамінер, бір ұрты май, бір ұрты қан, қу құйрық ханның уәзірі, бидің тоқпағы, жуанның тарпаңы - осы сықылды кейіпкерлердің рольдерін ойнаса жақсы шығады» - дейді.

Қазақстан өміріндегі елеулі кезеңді бейнелейтін «Турксиб» драмасыныңбірінші суретінен ықшам, жинақы, көркем, драматургиялық техника шеберлігін көруге болады. Кішкентай бір көріністе өнер заңдылықтарын жіті білетін қаламгердің қолтаңбасы сезіледі.

Түркістан - Сібір жолын салудағы жаулық, дүшпандық әрекет жасап баққан зиянкес элементтердің әркеттері мен пьеса соңында олардың әшкерленуіне арналған «Түрксиб» туындысы Ілиястың драмадағы алғашқы тәжірибесі. Пьесаға қатысушылар әр деңгейдегі адамдар - райком хатшысынан бастап, қарапайым еңбек адамдары мен жаңа өкіметке қарсы шыққан, астыртын жүріп зиян жасаушылар тобы.

Кеңес өкіметіне карсы жаулық әрекеттер жасаушылардың саны көбейіп, сол жөніндегі фактілер көтеріліп, осыған орай өкіметтің арнайы қаулысы да шығады. «Түрксиб» пьесасы қазақ әдебиетіндегі драматургия саласы бойынша өндіріс тақырыбына арналған тұңғыш туындылардың бірі. Драматург өзі онша таныс емес техникалық тетіктер мен материалдарды мейлінше әбден зерттеп, екшеп жинап алғаннан кейін шығармаға бет алғандығы айқын аңғарылып тұр. Темір жол салушылардың өмірін қиялдан шығару қанша күрделі болса да жазушы өзінің белгілеген мақсатына жете білген секілді. Орыс инженерлері мен жүмысшылары Гусаров, Мухин, Зонин, Гатс және т.б. өкілдердің қазақ даласының қыр-сырын өмір-тіршілігін жете сезініп, сол жердің тұрғылықты адамдарымен тіл табыса келе, оларға білген-түйгендерін ерінбей-жалықпай үйретеді. Ғасырлар бойы мүлгіген, меңіреу жатқан сайын даланы дүбірге, жан бітірер қимыл-қозғалысқа келтіреді. Қазақ жұмысшыларының талапкер, күрделі техниканы тез меңгеріп, іске қосқанын, бауырмал, қонақжай адамдар екенінің куәгері болады.

Табиғаттың сұрапылы мен еңбектің ауырлығы адамдар арасындағы қарым-қатынасты жақындатса, арам пиғылдағы зиянкестер -Емельянов, Колька, Сыдық сияқтылар тек жүмыс ырғағын бүзып қана қоймай, қалыптасқан достық пейілді қараламақ әрекетке көшеді. Ауыртпалық, түсініспеу тағдыр тәлкегі, ар-намысқа тию, эмоциялық бедер және т.б. түрлі қатпар-белестерден түратын туындыда әр нәсіл мен ұлттан тұратын адамдардың берекелігі, тіл табысуы әрдайым өз мақсатына жететіндігін айғақтайтын идея осы пьесаның он-бойынан табылады.

Ілияс Жансүгіровтің «Райхан» атты бес суретті драмасы төңкерістен кейінгі кездегі қала өмірінен алынған қою сюжетті пьеса. Бай әкесі конфискаға ұшырап, шаңырағы ортаға түскен отбасының қызы Райхан қалаға оқу, жұмыс іздеп келіп, тағдыр тәлкегіне түседі. Азды-көпті таныстығы бар, Имаш мен Күләйдің шаңырағына келіп паналап, кейін қамқор бола білген, сергек ойлы Нұрайдың көмегімен акушерлік техникумға орналасқан Райхан қала өміріне бірден үйренісе алмай, талай ағат істерге ұрынады. Адамдардың сыртқы түс-әлпеті ішкі мінез-құлқына сәйкес келмейтініне, адалдық арамдықпен бірге жүретініне көзі жеткен бойжеткен, өз тағдырын осы күйге өзі жеткізгеніне нала болады.

Пьесадағы оқиға желісі мен кейіпкерлердің арасындағы қарым-қатынас, идеялық-көркемдік позициясы мен композициялық ерекшелігіне қарағанда шығарма моральдік-психологиялық драмаға жақын туынды.

Негізгі тартыс ыңғайы бірінші перденің соңғы көріністерінде, сахнаға Райханның шығуынан бастап айқындалады. Райхан қалаға тұңғыш рет келгенімен, оң мен солын ажырата алмайтын, аузынан сөзі, қойнынан бөзі түскен салпы етек емес, сен тұр, мен атайын деген пысық қыз; бірден Имаштың әйелі Күләйді майлы ішекше айналдырып, іші-бауырына кіріп кетеді. Екінші суреттегі алғашқы диалогтар Имаш пен Райханның бірталай жерге барғандығын, әйелім бар деп еркек, оң жақтағы қызбын деп бойжеткен өздерін ұстай алмай, құмарлық жетегіне кеткенін көрсетеді. Сезім, сүйіспеншілік табыстырмай, қомағайлық, бақай есеп қауыштырғаннан, кімдер үшін болсын мұндай жалғасудың соңы кейіс, реніш, тіпті бір-бірімен жауласып, өштесіп, ат кекілін кесіп кету трагедия емес пе?

Драматург адамдар арасындағы жаңа қоғамдық қарым-қатынастар негізінде пайда болған кейбір психологиялық құбылыстарды дәл көре білген. Алдымен Имаш характеріне көңіл бөліп көрсек, Мұхтар Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі «оқыған азаматтарда жатыр» дегенге келеді. Ескі қазақ рәсіміндегі жігітшілік бұлар үшін жол болмай қалған. Имаштар мұндай сезім байлығынан жұрдай, олардікі үзіп-жұлқып оқыған Еуропа романдарынан тапқан «дон-жуандық» салқыны. Райхан-Имаштың қалай табысқаны көрсетілмейді, олардың енді бір-біріне оқ атқан, тартысқа түскен шағына куә боламыз. Имаш әйелі ауылға кеткен кездерде қыз құшағынан тартқан ұрлық ләзәттан тояттап, соны іштей үлкен олжа санап, енді ешкімге білдірмей, аман-есен құтылсам деген ниетте. Райхан абырой төгілуді өлімге балаған, халықтың тамаша дәстүрін ұстанған бойжеткен емес, бұрын бай болған, кәмпескеге іліккен жуан жердің бұлғақтап, шолжың өскен тәйтік қызы, әйелін тастаса да, әйтеуір күйеуге тиіп алуды мақсат еткен.

Тартыс Имаш-Райхан арасында. Осы конфликт үстінде екеуінің де рухани дүниесінің жұтаңдығы, сезім кедейлігі, моральдық тұрақсыздығы ашылады. Алғашқыда бауырмал, ақкөйлек көрінген Күләй алдағанға оп-оңай сенетін парықсыз, сезімі қорланғанын ұқпайтын түйсіксіз, топас, намысы күйгенде жігерленудің орнына, ашу шақыратын көк долы болып шығады.

Пьеса сюжетінде тарамдалған, салалы оқиға жоқ, психологиялық кернеу, ширақтық бар, барлық әрекет Райханның аяғының ауыр болып қалуына Имаш кінәлі ме, кінәлі емес пе – осыны айқындаудың сарабында отырады. Бар пәле күйеуінен екендігін сезген Күләй өзгені тастай салып, Райханға пышақ ала жүгіреді. Бұл көріністе сахналық эффект мол: бір жақта ақ безер де көк безер болып, бәрінен танып тұрған Имаш пен күйеуінен айрылып қаупі төнгенін сезген Күләй; екінші жақта – акушерка техникумында оқитын, көп нәрсені бүркемей, өз атымен айтатын ашық қыздар, беті ашылып алған соң, сөзді кесек-кесегімен шығарып жатқан Райхан. Шығармадағы авторлық мұрат, суреткерлік позиция әйелдер бөлімінің бастығы Нұрай образымен сабақтасып жатыр.

Айтылмыш пьесаның идеялық нысанасындағы айқын мақсатпен қоса, көркемдік-структуралық формасында бірталай сапалы сипаттар бар. Тақпақ, қара өлең үлгісіндегі диалог, монологтары мол, негізінен, эпос, тарих, аңыз материалдарын арқау еткен сюжет жүйесін, образдар тұрпатын фольклордан алған пьесалар көптеп жазылып жатқан кезде Ілияс Жансүгіровтің конфликтісі де, сюжеті де, бейнелері де тың, күнделікті өмірдің өзінен іріктеліп алынған құбылыстар бойынша реалистік туынды жасауы берекелі, өнімді қаламгерлік ізденістен туған сәтті қадам-тын.

Автор сұрақ-жауап, тәжіке-айтыс, дау-дода ретінде келетін диалогтар шеңберін әдейі, мақсатты түрде кеңейткен. Кейіпкерлердің өзімен-өзі іштей арпалысқан, ой толғағы қысқан сәттерін дәл бейнелейтін күрделі, ұлғайған, көлемді монологтар ұшырасады. Бұларда синтаксистік, интонациялық, ырғақтық тұрғыдан келгенде драматизм мол. Кейіпкерлер толғауын психологиялық, реалистік монолог қатарына қаймықпай қосуға болады. Кейіпкердің ішкі әлемін, сезім күйін, көзқарасын, бір сөзбен, тұтас тұлғасын танытатын сөз.

Тағы бір көркемдік ерекшелігі – негізгі сценалардағы жинақылық айқын, әрекет жан-жаққа шашырамай, негізінен, екі адамның арасында өтеді. Нұрай қыздар аузымен айтылып жатқан Имашты мансұқ еткен сөздер нақты көрсетілген.Обьективті өмірді ағысын жанды бейнелер арқылы көрсету мақсатындағы драматург әсіресе, Райхан образына қатысты сыншыл идеяны айқын аңғартады.Трагедияда айыпкер жалғыз Имаш емес, ең алдымен қыз намысын аяққа таптаған оның өзі екені ашық айқындалған.

Ілиястың коллективтендіру тақырыбына арналған шығармалар қатарында - бір перделі «Мін де шап» пен «Колхоз тойы» пьесалары бар. Басқа драмалық шығармалармен салыстырғанда, бұл туындыларында комизм мен сатира элементтері жиі ұшырасады, сонымен бірге пьеса өлең түрінде жазылған.

Ілияс колхоздастыру кезеңіндегі ауыл ішіндегі адамдардың енжарлық, керенаулық қасиеттерін сынай отыра, жаңа өмірдің екпіні мен лебін әлі де болса сезіне алмай қаңғалақтап жүрген белсенділердің істің мәнін білмегендіктен көпшілік қауымның наразылығын тудыруы, шаруаны ақсатуы-күлкі тудырар жеңіл сюжеттермен көмкеріп жазған.

Драматург өлең түрінде балаларға арнап бір перделі «Мектеп» атты пьесасын жазады. Жас жеткіншектерге оқу-білімнің маңызы мен мәнін, болашақтағы пайдасын, төрт-бес кейіпкерді қатыстырып көрсетпек болған.

1936 жылы Ілияс Жансүгіров драмалық шығармашылықта аса биікке көтерілгенінің бір белгісі ретінде «Исатай-Махамбет» пьесасынжазады. Бұл пьеса драматургтың ең соңғы туындысы.

«Исатай – Махамбет» қойылымын абақтыға қамалардан бір ай бұрын сахнаға даярлайды, бірақ Ілиястың тұтқындалуына байланысты ол сахнаға шықпай қалады. Қамауға алынудан бiр ай бұрын шамасында I. Жансүгiров өнер iстерi жөнiндегi Басқармамен шартқа отырып, үш актылы, 6 картиналы «Исатай – Махамбет» операсының либреттосын жазып бермекшi едi. Ұрпақтарының қолына жеткені – либреттосы. Бұл екеуі де аяқталмаған «Көбік шашқан» поэмасы материалдарының негізінде дүниеге келген.

Қазан мерекесінің жиырма жылдығына арналып жазылған пьеса 1937 жылдың зобалаңы мен қуғын-сүргін оқиғасына байланысты сахнаға шыға алмады. Ілияс театрда «Исатай-Махамбетті» оқыған тұста тыңдаушылардың бірі болған М.Қаратаев кейін «Қазақ совет әдебиеті» кітабында былай деп жазады: «...1936 жылы жазған, бірақ сахнаға қойылып үлгермеген «Исатай-Махамбет» пьесасы жазушының драматургиясындағы үлкен жеңісі еді. Мұнда ол өткен ғасырдың 30-жылдарында Россия патшасының отаршылдары мен Исатай-Махамбет секілді көтерілістің айбынды басшыларының образдарын жақсы жасаған, әрқайсысын өз ерекшеліктерімен айқын бейнелеген. Ілиястың бай ақындық тілі осы пьесада өзінің қуатын, әуенін, бояуын молынан танытты. Махамбеттің арынды поэзиясының сырын терең ұғыну және оны драмалық образды бере алу - «Исатай-Махамбет» пьесасының кісі таңданарлық қасиеті» , - дейді.