Здавалка
Главная | Обратная связь

Перадумовы фарміравання беларускай мовы



Беларуская мова адносіцца да індаеўрапейскай сям’і моў. Паводле навуковай тэорыі аб існаванні індаеўрапейскай расы, практычна ўсе еўрапейскія і частка азіяцкіх народаў маюць адзіную прарадзіму, а іх мовы ўзыходзяць да адзінай мовы-крыніцы, якую называюць агульнаіндаеўрапейскай. Пацверджаннем гэтай тэорыі з’яўляюцца шматлікія паралелі, агульныя элементы, уласцівыя розным мовам індаеўрапейскай сям’і: беларускае дзень, рускае день, польскае dzień, балгарскае ден, літоўскае dienâ, старажытнаіндыйскае dinam, лацінскае dies, старажытнаірландскае denus і г.д.; бел. тры, сербскахарвацкае три, чэшскае tri, англійскае three, старажытнаіндыйскае trayas (trini, tri), лацінскае trēs, іспанскае tres. Агульнаіндаеўрапейскае паходжанне маюць назвы роднасці (маці, дзед, зяць), назвы частак цела чалавека (зуб, кроў, мозг), назвы якасцей (жывы, сухі), лічбаў (тры, дзесяць) і многія іншыя.

Па меркаванні гісторыкаў, славяне выдзеліліся з індаеўрапейскага адзінства прыкладна ў ІІІ ― ІІ тысячагоддзях да н.э. Мову славян гэтага перыяду называюць агульнаславянскай. Агульнаславянская мова была неаднароднай, члянілася на дыялекты, межы паміж якімі сталі даволі выразнымі прыблізна ў сярэдзіне І тысячагоддзя н.э., што прывяло да ўтварэння ўсходнеславянскай, заходнеславянскай і паўднёваславянскай моўных супольнасцей.

Пасля прыняцця хрысціянства ў Х ст. у Кіеўскай Русі на аснове царкоўнай стараславянскай мовы і жывых народных гаворак узнікае старажытнаруская (усходнеславянская) літаратурная мова. Неабходна звярнуць увагу на тое, што гэта мова была агульнай для трох усходнеславянскіх народаў, у ёй адлюстроўваліся, сінтэзаваліся асаблівасці рускай, беларускай і ўкраінскай моў. На гэтай мове напісана «Слова пра паход Ігаравы», «Аповесць мінулых гадоў» і інш.

Станаўленне і развіццё беларускай мовы

Фарміраванне беларускай народнасці пачынаецца яшчэ ў VI ― VII стст. са славянскіх плямёнаў крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў, балцкіх плямёнаў, якія жылі на землях сучаснай Беларусі, і завяршаецца ў ХV ― XVI стст., у часы Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ).

Разам з узнікненнем народнасці адбываецца станаўленне беларускай мовы. Мову, якая была дзяржаўнай у ВКЛ, цяпер называюць старабеларускай. Многія помнікі таго часу адлюстроўваюць шмат уласна беларускіх (у сучасным разуменні) моўных рыс.

Маюцца шматлікія падставы для таго, каб назваць ХV ― XVI стст. «залатым векам» беларускай культуры, мовы, літаратуры. У гэты час Ф. Скарына выдае першую ў гісторыі ўсходніх славян друкаваную кнігу (1517 г.), побач з Ф. Скарынай вядуць асветніцкую дзейнасць В. Цяпінскі, С. Будны, С. Полацкі, М. Сматрыцкі. Старабеларуская мова абслугоўвае свецкую, рэлігійную сферы жыцця, на ёй ствараюцца дзяржаўныя дакументы (Літоўская метрыка, Статут ВКЛ у трох рэдакцыях і інш.).

У выніку аб’яднання ВКЛ з Польшчай пасля Люблінскай уніі 1569 г. беларускія землі сталі часткай Рэчы Паспалітай. Беларуская мова паступова страчвае свае функцыі, выцясняецца з грамадскага жыцця. Варшаўскі сейм у 1696 г. прымае пастанову, паводле якой справавыя дакументы неабходна пісаць толькі на польскай мове. Гэта падзея адзначыла цэлае стагоддзе поўнага заняпаду беларускай мовы, якая захавалася толькі дзякуючы народным гаворкам, фальклору.

Падзеі канца ХVІІ ст. ― тры падзелы Рэчы Паспалітай і ўваход беларускіх земляў у склад Расійскай імперыі – не прывялі да афіцыйнага прызнання беларускай мовы. У 1840 г. царскі ўрад забараняе не толькі ўжыванне беларускай мовы ва ўстановах, але і саму назву Беларусь. Тэрыторыя нашай краіны ператвараецца ў Паўночна-Заходні край Расійскай імперыі.

Першыя крокі ў напрамку нацыянальнага самавызначэння робяцца ў асяроддзі беларуска-польскага асветніцтва першай паловы ХІХ ст. (Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, В. Дунін-Марцінкевіч). Ідэі нацыянальнага адраджэння ўзмацняюцца і напаўняюцца новым зместам ў творчасці Ф. Багушэвіча, К. Каліноўскага, К. Каганца, Я. Купалы, М. Багдановіча, Я. Коласа, Цёткі, А. Гаруна і інш. (канец ХІХ ― пачатак ХХ ст.). У гэты час адбываецца фарміраванне новай беларускай мовы, у аснову якой ляглі жывыя народныя гаворкі цэнтральнай часткі Беларусі.

Доўгачаканае прызнанне беларуская мова атрымала толькі пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Працэс беларусізацыі ў 20-я ХХ ст. гады закрануў розныя сферы грамадскага жыцця краіны: беларуская мова атрымала статус дзяржаўнай; на ёй вялося навучанне ў школах, тэхнікумах, ВНУ; выдаваліся шматлікія слоўнікі, у тым ліку тэрміналагічныя. У канцы 20-х гадоў каля 90 % літаратуры ў нашай краіне выпускалася на беларускай мове, было звыш 80 % беларускамоўных школ.

Рэпрэсіі, якія пачаліся ў 30-я гады, абвінавачванні дзеячоў культуры і навукі ў нацыянал-дэмакратызме спынілі працэс плённага і імклівага развіцця беларускай мовы. У 1933 годзе была праведзена арфаграфічная рэформа, на якой адбіліся палітыка-ідэалагічныя ўстаноўкі таго часу: з мэтай «разбурыць створаны нацыяналістамі штучны бар’ер паміж беларускай і рускай мовамі» імкнуліся наблізіць беларускую арфаграфію да рускай, не ўлічваючы папярэднія традыцыі беларускага правапісу. Напрыклад, замест ранейшага сьнег, цьвік, сьмех сталі пісаць снег, цвік, смех, замест кляса, плян - клас, план, замест газэта, сымболь – газета, сімвал).

У 1938 годзе выходзіць пастанова «Аб абавязковым вывучэнні рускай мовы ў школах нацыянальных рэспублік і абласцей», у выніку чаго сфера выкарыстання беларускай мовы звужаецца і фактычна абмяжоўваецца мастацкай літаратурай, публіцыстыкай. Часткова беларуская мова ўжываецца ў сістэме гуманітарнай адукацыі, навукі. Функцыі дзяржаўнай на Беларусі выконвае руская мова.

Дэмакратычныя пераўтварэнні канца 80-х ― пачатку 90-х гадоў азнаменаваліся прыняццем у 1990 г. Закону аб мовах, які прадугледжваў паступовае перавядзенне дзяржаўнай дакументацыі і сістэмы адукацыі на беларускую мову. Аднак вынікамі рэспубліканскага рэферэндуму 1995 года было зацверджана беларуска-рускае двухмоўе, што прывяло да згортвання распачатых працэсаў аднаўлення беларускай мовы.

Гiсторыя графiкi

Графiка займаецца вывучэннем суадносiн памiж гукамi i лiтарамi, графiка – гэта таксама сукупнасць усiх графiчных сродкаў мовы (алфавiт, апостраф, знакi прыпынку i iнш.)

Графiка беларускай мовы заснавана на кiрылiцы. Стварэнне кiрылiцы звязана з iмёнамi славянскiх асветнiкаў братоў Кiрылы i Мяфодзiя (ІХ ст.). Кiрылiца была распрацавана на аснове дабаўлення да 24-х лiтар вiзантыйскага алфавiта 19-цi лiтар для спецыфiчных славянскiх гукаў. Гэтыя лiтары былi ўзяты з iншых алфавiтаў (з яўрэйскага – ц, ч, ш) або створаны як новыя, тыпова кiрылiчныя. Першай кнiгай, надрукаванай кiрылiцай, прычым менавiта на старабеларускай мове, была “Бiблiя” Ф. Скарыны (1517 г.).

У 1708–1710 гг. Пятром I была праведзена рэформа кiрылiцы. Былi спрошчаны абрысы лiтар, выключаны непатрэбныя (ксі – , псі – ψ, амега – w, юс вялікі – , юс малы – , іжыца – γ і інш.).

У 1735 г. Расійскай Акадэмiяй навук была ўведзена лiтара й (у беларускіх тэкстах яна выкарыстоўваецца значна раней ― з ХVІ cт.), увядзенне лiтары ёпрыпiсваюць пiсьменнiку Карамзiну ў 1797 г. (замест спалучэння іо).

З канца ХVІ ст. побач з кiрыліцай пачынаюць ужываць лацiнскую графiку ў сувязi з пашырэннем каталiцызму. Лацiнкай былi напiсаны творы Я. Чачота, В. Дунiна-Марцiнкевiча, Ф. Багушэвiча, надрукаваны газеты «Мужыцкая праўда», «Наша доля», «Наша нiва» (паралельна з кiрылiцай).

З 1912 г. большасць беларускiх тэкстаў друкуюцца кiрылiцай, а лацiнка паступова выходзiць з ужытку. У Заходняй Беларусі лацінкай карысталіся да 1939 года.

У беларускi варыянт алфавiту ў канцы ХІХ ― пачатку ХХ ст. былi ўведзены лiтары i, ў, спалучэнне лiтар шч (замест рускага щ), апостраф, былi выключаны лiтары ђ, и, ъ.

Акрамя ўсходнеславянскіх моў, сёння кірыліцай карыстаюцца балгарская, македонская, сербская мовы. На рускай аснове ў савецкі час створаны алфавіты асецінаў, якутаў, комі, удмуртаў, многіх народаў мусульманскага свету (татараў, узбекаў, казахаў, таджыкаў і інш.).







©2015 arhivinfo.ru Все права принадлежат авторам размещенных материалов.