 |
|
Гісторыя развіцця беларускай мовы
Беларуская мова адносіцца да славянскіх мовах, разам з якімі ўваходзіць у вялікае індаеўрапейскую моўную сям'ю. Беларуская мова бліжэй за ўсё да ўкраінскага і рускай. Разам яны ўтвараюць групу ўсходнеславянскіх моў.
Беларуская мова з'яўляецца адным з дзвюх дзяржаўных моў Рэспублікі Беларусь. Беларуска-рускае двухмоўе замацавана Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь (1996), а таксама Законам "Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» (1998).
Беларускія дыяспары (беларусы, якія жывуць па-за гістарычнай радзімы), якія ў той ці іншай меры выкарыстоўваюць беларускую мову, ёсць у Расіі, Украіне, Літве, Латвіі, Польшчы, Эстоніі, Казахстане, Канадзе, ЗША, Аргенціне, Аўстраліі і іншых краінах.
Як самастойны беларускую мову пачаў фармавацца ў XIV стагоддзі, паступова вылучаючыся з общевосточнославянского мовы - родапачынальніка сучасных беларускага, рускага і ўкраінскага моў.
Мова, на якім казалі ў Беларусі ў XIV-XVIII стагоддзях, прынята называтьстаробелорусским. З XIV да канца XVII стагоддзя ён быў прыняты ў якасці дзяржаўнай у Вялікім княстве Літоўскім.
З канца XVI стагоддзя сфера выкарыстання беларускай мовы пачала звужацца. Прычына гэтага - шэраг палітычных падзей. Згодна з Люблінскай уніі 1569 Вялікае княства Літоўскае аб'ядналася з Польскім Каралеўствам ў федэратыўная дзяржаве Рэч Паспалітая, і беларускую мову апынуўся пад уплывам польскага і лацінскага моў. Гэта прывяло да шматлікіх запазычанняў.
У 1696 сойм Рэчы Паспалітай забараніў выкарыстоўваць беларускую мову як дзяржаўны, вызначыўшы на гэтую ролю польскі. У гэты перыяд беларускую мову ў асноўным функцыянаваў ў вуснай форме. Пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) беларускія землі апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, дзе беларуская мова лічыўся дыялектам рускага. Пачаўся працяглы перыяд русіфікацыі.
Адраджэнне беларускай мовы адносяць да XIX - пачатку XX стагоддзя. Літаратурная беларуская мова стала фарміравацца на аснове жывой народнай гаворкі, паколькі традыцыя старабеларускай літаратурнай мовы да гэтага часу была страчана. Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі (1918), адукацыя БССР (1919) спрыялі актыўнаму развіццю і выкарыстання беларускай мовы ва ўсіх сферах сацыяльнай жыцця.
Дзяржаўная палітыка 1920-х гадоў, арыентаваная на адраджэнне і развіццё беларускай нацыі, мовы і культуры, атрымала назву беларусізацыі.
У 1930-я гады праграма беларускага адраджэння была згорнутая. Негатыўны ўплыў на далейшае развіццё і распаўсюджванне беларускай мовы аказала палітыка рэпрэсій. У пасляваенныя гады беларускую мову развіваўся галоўным чынам у сферы мастацкай літаратуры, паколькі ва ўсіх астатніх паступова укараняўся рускую мову.
З 1959 года згодна з Законам "Аб адукацыі" беларуская мова стала школьным прадметам, вывучэнне якога залежала ад жадання вучняў і іх бацькоў.
У 1989 годзе ў Беларусі было створана Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны, якое распрацавала праграму «Родная мова», арыентаваную на яе адраджэнне. Праз год быў прыняты Закон «Аб мовах у Беларускай ССР», згодна з якім беларуская мова набыла статус дзяржаўнай. У 1995 годзе па выніках рэферэндуму дзяржаўнымі мовамі ў Беларусі сталі беларуская і руская. Разам з імі ў Беларусі існуе прамежкавая форма змяшанай гаворкі - так называемаятрасянка (літаральна «сумесь сена і саломы»). Яна мае беларускую фанетыка, змешаную марфалогію і двайны набор лексікі. Асноўнымі яе носьбітамі першапачаткова былі сельскія жыхары, якія пераехалі ў горад. Вось адзін з цікавых прыкладаў трасянкі:
Чалавек з вёскi паехаў у горад. Суседа спрабуем: - Ну, як з'ездзiў? - А нiшто. Туды ехаў - гляджу: на дарозе ляжыць палена. Назад ежу - сматрю: ляжыць браўно.
У XIV-XVII стагоддзях беларускія тэксты пісаліся кірыліцай, у XVIII - пачатку XX кнігі друкаваліся і кірыліцай, і лацінкай (сведчанне гэтаму - першыя нумары газеты «Наша нiва», творы Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Францішка Багушэвіча, першыя беларускія азбукі). У лацінцы для абазначэння [ў], [ч], [ш], [ж] выкарыстоўвалі адпаведна ŭ, č, š, ž. Адначасовае ўкараненне двух графічных сістэм у той час тлумачыцца польскім уплывам. З канца XIX стагоддзя пачалі паўсюдна выкарыстоўваць руская грамадзянскі шрыфт, прыстасаваўшы яго да беларускага вымаўленню, а менавіта увёўшы буквыдз, дж, І, ў і апостраф замест Коммерсанта. Сучасны беларускі алфавіт пабудаваны на аснове кірыліцы і змяшчае 32 літары.
Варта згадаць пра ўнікальны з'яве ў гісторыі беларускага пісьма - так званых Кітаб - тэкстах, напісаных на беларускай мове з выкарыстаннем арабскага алфавіту. Іх стваралі татары, якія пражывалі на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага ў XIV-XVI стагоддзях.
Сучаснае беларускае правапіс і вымаўленне
Сучаснае беларускае правапіс пабудавана пераважна на фанетычным прынцыпе: «пішы так, як чуеш». Да асноўных фанетычных рысах беларускай мовы адносяць:
1) аканне - [о] і [е] у ненаціскным пазіцыі пераходзяць у [а] (дом - дамы, Рэкі - рака, мароз - маразы), прычым беларускае аканне у адрозненне ад рускага перадаецца на пісьме (бел. Барада - рус. барада), а склады ро, ло, ле ў каранях словы чаргуюцца з безударнымиры, лы, лі (бел. Кроў - Крыві, глотка - глыток і рус. кроў - крыві, глотка - глыток);
2) «дзеканне» / «цеканье» - зычныя гукі [д] і [т] вымаўляюцца са свісцячым прыгукамі, калі за імі ідуць я, е, ё, ю, І, ь (дзэн, Дзеці, дзядзька); ёсць нават прыказка «Беларус калі ня дзекнет, жывы не будзе»;
3) наяўнасць адмысловага зычнага [ў], якому ў блізкароднасных славянскіх мовах адпавядаюць [у], [л] (праўда, воўк, поўны); зычны [ў] звычайна ўжываецца ў канцы і ў сярэдзіне слова перад зычнымі;
4) наяўнасць фрыкатыўны [γ] - спецыфічнага гуку, які ўяўляе сабой звонкае адпаведнасць [х] (горад, берагах); падобны гук ёсць ва ўкраінскім і па-чэску, паўднёварускіх гаворках;
5) наяўнасць заўсёды цвёрдых [ж], [дж], [ш], [р], [ч] (жывот, парадак);
6) выкарыстанне падвоеных зычных (жыццё, вяселле, снеданне);
7) ацвярдзенне зычных на канцы слова (гэта, Голуб, цяпер);
8) наяўнасць прыстаўных гукаў [у], [а], [І] (вуліца, аржаны, імгла).
Правілы беларускай арфаграфіі ўпершыню былі сфармуляваны Браніславам Тарашкевічам у «Беларускай граматыцы для школ» (1918), хоць і да гэтага прымаліся спробы яе нармалізацыі. Гэты арфаграфічны варыянт беларускай мовы называюць тарашкевіцай, па імі стваральніка.
Тытульная старонка «Беларускай граматыкі для школ» Браніслава Тарашкевіча (5-е выданне)
У 1933 годзе была праведзена моўная рэформа, якая зблізіла арфаграфічныя нормы беларускай і рускай моў. Адным з яе вынікаў стала адмена мяккага знака для перадачы мяккасці зычных. Калі раней пісалі сьнег, зьвер, дзьверы, то новыя правілы патрабавалі напісання снег, звер, дзверы. Гэты варыянт літаратурнай мовы атрымаў назву наркамаўкі або чернушевицы (па імі наркама асветы Д. Чарнушэвіча).
Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі былі змененыя ў 1959 годзе. Яны выкарыстоўваюцца (з нязначнымі зменамі) да гэтага часу.
Нягледзячы на ўвядзенне новых правілаў, прадстаўнікі беларускай дыяспары за межамі СССР практыкавалі і ўдасканальвалі тарашкевіцу. З пачатку 1990-х гг. нароўні з наркамаўкай яе сталі актыўна выкарыстоўваць на ўсёй тэрыторыі Беларусі.
У 1993 годзе ў Мінску была створана Дзяржаўная камісія па ўдасканаленні арфаграфіі беларускай мовы. Вынікаючы рэкамендацыям камісіі, група беларускіх навукоўцаў на працягу 1997-1998 гадоў распрацавала праект новых правілаў. Іх мэтай было спрасціць беларускі правапіс. Правілы былі дапрацаваны і выдадзены ў 2008 годзе.
У новай рэдакцыі Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі сістэматызаваны змены, якія адбыліся ў беларускай мове за апошнія 40 гадоў. У прыватнасці, унесена каля 20 арфаграфічных зменаў. Яны закранулі слоў замежнага паходжання. Напрыклад, быў пашыраны прынцып перадачы акання (адажыа, трыа, Токіа) і ў нескладовага ў запазычаных словах (ля ўнівермага, ва ўніверсітэце), ліквідаваныя выключэння з правілаў аб яканне (сямнаццаць, дзявяты, дзясяты), спрошчаны правілы пераносу слоў, прыведзена да адзінай сістэме напісанне вялікай і малой літар.
Слоўнікавы склад сучаснай беларускай мовы ўключае словы, якія выкарыстоўваюцца ва ўсіх славянскіх мовах (агульнаславянскага лексіка - маці, дом, воўк), а таксама арыгінальныя лексічныя адзінкі (уласна беларуская лексіка - падлетак, сціплы, гарэза і безэквівалентнай лексікі - Шаты, алейня, дзяды, Лявоніха). Таксама актыўна выкарыстоўваюцца запазычанні з польскага (імпрэза, выбітны), нямецкага (махляр, Жабрака), ангельскай (боўлінг, фітнэс), цюркскіх (торба, ярлык) і іншых моў. Звяртае на сябе ўвагу ўжыванне розных лексем ў двух стандартах беларускай літаратурнай мовы - тарашкевіцы і наркамаўцы: ровар - веласіпед, гарбата - гарбата, Нямеччыне -Германія. У тарашкевіцы ўжываецца шмат новых слоў (нэалягізмам): лядоўня -халадзільнік, перыëдык - перыядычнае выданье. Фразеалагічныя сістэма беларускай мовы падобная на фразеалогію іншых славянскіх моў (бел. Бабіна лета, рус. Бабіна лета, укр. Бабіна літо). Ёсць выразы, якім цяжка знайсці эквіваленты ў блізкароднасных мовах (біць бібікі, хадзіць Ходырев).
Відавочнай граматычнай асаблівасцю беларускай мовы можна назваць марфалагічныя варыянты: клас - клясы; в е Мінска, Гамбурга - в е Менску, Гамбургу; азëр -азëраў, нормаў - нормаў; ІХ - іхні; Будзем - будзьма і інш. З граматычных з'яў таксама адзначаюць: 1) чаргаванне зычных г, к, х са свісцячымі з, с, ц у назоўнікаў (нага- назе, рука - руцэ, страху - страсе); 2) ужыванне клічнага формы (сябруючы, браце, сынку); 3) частае ў параўнанні з рускай мовай выкарыстанне зборных назоўнікаў (галлё, бярвенне, збожжа); 4) адсутнасць фінальнага зычнага ў дзеясловаў цяперашняга часу ў 3-м л. адз. ч. (нясе, ідзе, піша); 5) наяўнасць нароўні з простымі (пайшоў) складаных формаў прошлага часу (пайшоў Быў); 6) адсутнасць Прыстаўнога н у спалучэннях прыназоўнікаў з формамі займеннікаў (пра Яго, без сам з сабою, пра ІХ); 7) адсутнасць й на канцы прыметнікаў, дзеепрыметнікаў і парадкавых лічэбнікаў (ласкавы, прачытаны, чацвёрты); 8) рэдкае ўжыванне кароткіх формаў прыметнікаў і сапраўдных дзеепрыметнікаў цяперашняга часу.
У вобласці сінтаксісу беларускую мову адрознівае: 1) выкарыстанне апісальных канструкцый замест датычных абаротаў (бел. Чалавек, які працуе - рус. Працуе чалавек); 2) удзел у адукацыі параўнальнай ступені прыназоўнікаў за або пекла (старэйшы за мяне, Лепшы пекла Усіх); 3) асаблівую кіраванне дзеясловаў: дзякаваць, дараваць, прабачыцьтребуют давальнага склону (дзякаваць Богу), дзеясловы смяяцца, здеквацца, рагатаць, цешыцца ўжываюцца з прыназоўнікам в е і дадаткам ў родным склоне (смяяцца в е сябе), дзеясловы руху - з вінавальным склонам і прыназоўнікам па пры абазначэнні мэты руху (ісці па Ваду, бегчы па дапамогу).
Асноўныя цэнтры вывучэння беларускай мовы ў Беларусі - Інстытут мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, філалагічныя факультэты універсітэтаў.
Беларускую мову выкладаюць ва ўніверсітэтах Берліна, Дрэздэна, Ены, Лейпцыга, Ольденбург (Германія), а таксама ў Гранадскі (Іспанія), Гарвардскім (ЗША), Будапешцкім (Венгрыя), Віленскім педагагічным (Літва), Бялградскім (Сербія), Карлавым (Чэхія ), Прэшаўскі (Славакія) універсітэтах, у некаторых навучальных установах Польшчы.