 |
|
Инженерлік психология, пайда болу тарихы.
Инженерлік психология (франц. ingenieur - жоғарғы техникалық білімі бар, техника саласының маманы) - негізгі мәселелері операторлық,
кәсіптік тұрғыда таңдап алу, оларды үйрету және жаттығу,тиісті ақпараттық
модельдер мен басқару орындарын жобалау, оператордың хал-күйін (шаршау, болдыру т.б.) анықтау.
Техникалық эстетиканың, эргономиканың, ЭЕМ-нің алгоритмдеріне
қойылатын талаптарды тұжырымдап,түрлі агрегатты басқарудағы адамның
жеке-дара психологиялық, ерекшеліктерін, мұндағы оның ерік-сезім сферасын, интеллект деңгейін зерттеу жатады. Мұнда инженерлік психологиялық міндеттерін шешуде консультацияның және сан-салалы оқу-тәрбие жұмыстарымен айналысатын мекемелер үшін қолданбалы мәні зор.
Психология сан салалы ғылым. Қазірде оның қырыққа жуық саласы бар. Қай саласы болса да күнделікті өмірімізге қызмет етеді. Оларды тудырған – қоғамның нақтылы талап-тілектері, өмірімізде болып жатқан ғылыми-техникалық экономикалық прогрестің әсері. Осы ғылымның кейбір салалары еңбек үстінде адам санасы қалайша дамып отыратындығын зерттейді. Психолгия педагогикалық, медициналық, әскери, инженерлік т.б. болып бірнеше салаларға бөлінеді. Мәселен, педагогикалық психология оқу, тәрбие істерінің оқушы санасына қалайша әсер ететіндігін зерттейді. Оқу материалының мазмұны мен көлемін анықтау, балалардың жас мөлшеріне лайықты оқулықтар мен бағдарламалар құрастыру, кейбір оқушылардың екінші жылға қалу, мектептен шығып кету себептері, тәрбиеленуі қиын балалармен жұмыс істеу жолдары, жыныс тәрбиесі, бағдарламалап оқыту(алдын ала жасалынған үлгіге қарап оқыту әдісін ұтымды етіп ұйымдастыру), педагогикалық психология зерттейтін ғылыми мәселелердің бір тобы. Адам мен техниканың қарым-қатынасынан туындайтын психологиялық мәселелерді инженерлік психология зерттейді. Бұл соңғы кездерде кең өріс алған ғылыми келешегі мол психология салаларының бірі. «Адам – машина» жүйесінде әрекетті тиімді етіп ұйымдастыру, басқару жүйелерінің құрылымын үйлестіру, мұндағы творчестволық міндеттерді тиімділікпен шешу, информацияны сақтау, өңдеу, оны жобалау, оперативті модельдер қалыптастыру үлкенорын алады.инженерлік психологияның негізгі проблемаларына операторларды кәсіптік тұрғыдан таңдап алу, оларды үйрету және жаттықтыру, тиісті информациялық модельдер мен басқару орындарын жобалау, операторлардың хал-күйін(шаршау, болдыру т.б.) анықтау техникалық эстетика мен эргономиканың, ЭВМ-ның алгоритмдеріне қойылатын талаптарды тұжырымдау т.б. саналады. Сондай-ақ адамның дара психологиялық өзгешеліктерін, оның ерік-сезім сферасын, интеллект деңгейін зерттеу т.б. жатады. Мұндағы инженерлік-психологиялық міндеттерді шешу консультациялық және сан салалы тәрбие жұмысымен айналысатын ұйымдар үшін қолданбалық мәні зор мәселелер болып табылады.
84.Ми және сана. И.М. Сеченов, И.П. Павловтың рефлекторлық теориясы.
Сана — пәлсапалық санат. Сана түсінігі пәлсапа саласында негізінен адам болмысы тұрғысынан, яғни қоғамдық үдірістердің көрінісі, құбылыс және адамзаттық тарих пен мәдениетті жалғастыруды қамтамас етуші әдіс ретінде қарастырылады. Сана қоғамдық және жеке «өлшем» бірлігінен көрінеді. Шын мәнісінде, сана арқылы қоғамдағы байланысты жеке адам өзінде бекітеді.
Сана — бейнеге сүйене қоғаммен қарым-қатынасқа түсе алатын адам қабілеттілігі, адамның заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи және мәдени қатынасы, қашықтағы, жақындағы адамдар өзара қатынасы мен қызметі, яғни осы образдарды өзінің мінез-құлық бағытында әдіс-тәсілі ретінде пайдалану. Сана түсінігі бұл психика түсінігі; психика тірі жанның қоршаған ортамен тікелей байланыс тәсілі (сондай-ақ жеке адам) деп түсіндіріледі, демек олардың өмірлік үрдістерінде әсерлендірушісі және көрінісі ретіндегі, психикалық қабілеттілік жыйынтық, табиғи және ғарыштық ырғақтар байланыстарында адамның қоғамдық және мәдени іс-әрекеттерінде өз-өзіне бағыт-бағдар жасай алуы мен басқара алатын қабілеттілікпен қамтамасыз етуі.
Адам санасы, оның қоршаған ортамен байланыс ерекшелігіне қарай, «түзу сызықты» болып келмейді. Онда адамнан тыс және оған тәуелді адамның іс-әрекетінінің ерекшелігіне қарай, адамның адаммен, заттармен, табиғатпен қатынас байланыстары түйіскен және жекелеген әрекеттері бекітілген. Бұл қабілеттер әртүрлі үйлесімділікте — анық және жасырын — байланыстар байқалмайтын сана «орталығы». Бұл қабілеттіліктердің құрылуы сананың жетілгендігін, «жауапқа қабілеттілігін» ескертеді. Оның деградацияға ұшырауы сананың құлдырауына әкеледі.
Адамның психикалық əрекет заңдарын, оның желiсi мен құрылым ерекшелiктерiн айқын түсiну үшiн жан əрекетiн туындатушы тəн адам миының құрылымымен танысып, оның жан күйi көрiнiстерiнiң сол тəн бөлiгiмен қандай байланыста болатынын бiлу қажет.
Органикалық дүниенiң ұзаққа созылған эволюция-сында қарапайым бiр жасушалы жануарлардан адамға дейiн қылық-əрекеттiң физиологиялық механизмдерi үздiксiз жетiлуде болды. Мысалы, бiр жасушалы организмнiң жалғыз-ақ жасушасы тiршiлiкке қажет барша қызметтердi (түйсiк, қозғалыс, ас қорыту) орындай алды. Бiрақ оның мүмкiндiктерi шектеулi болды. Ал жоғары дамыған жануарларда арнайы қызмет орындаушы тəн мүшелерi даралана бастады. Яғни бiр жасушалар сигналдарды қабылдау қызметiн атқарса, екiншiлерi бұлшық еттер мен əртүрлi без секрецияларын iске қосты.
Қажеттiлiкке орай жеке мүшелер жəне олардың қызметi жiктелгенiмен, организмнiң бiртұтас тiршiлiгi мен тəн мүшелерiнiң өзара байланысын орталық жүйкежүйесi қамтамасыз еттi.
85.Сана дамуының психологиялық заңдылықтары. И.М.Сеченовтің «Бас миы рефлекстері» еңбегі, психология ғылымының дамуындағы оның маңызы
Адамның психикалыққызметі мидың анатомиялық тұтастығы мен атқаратын қызметіне тәуелділігін ежелгі уақыттан-ақ жорамалданған. Ми зақымданғанда сананың, естің, сөздің және т.б. бұзылатыны мәлім болады. Бұл ми жайында саналы қызмет ету мүшесі туралы ойлауға мәжбүр етті. Отандық физиологияның негізін қалаушы И.М.Сеченов 1863 жылы «Ми рефлекстері» деген жұмысын жазып, онда психиканың аса күрделі құбылыстары сыртқы ортаның әсерімен қалыптасады, олар негізінен алғанда орталық нерв системасының рефлекторлық әсерлері болып табылады деп тұжырымдады. Мұнда адам мен жануарлардың рефлекстері жеке алынған бір мүшеге ғана таралатын тар шеңберлі әсерлер емес, бүкіл ортамен байланысын қамтамасыз ететін нерв әсерінің неғұрлым ортақ механизмдері ретінде қабылданды. И.М.Сеченов адамның бұлшық ет қимылдарын ғана емес, сондай-ақ мидың қызметін білдіретін сөзді де рефлекстерге жатқызды.
И.М.Сеченовтың кітабы – сол кездегі философия мен жаратылыстанудың озат идеяларының алғашқы талантты синтезі. Ол орыстың ағартушы-демократтарының (Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, В.Г.Белинский және т.б.) ұлы идеяларының әсерімен жазылған. И.П.Павлов бұл кітапты «Сеченов ойының кемеңгер шарықтауы» деп атады. Бұл – барлық тіршілік құбылыстарына, оның ішінде организмнің сыртқы ортамен өзара әсеріне табиғи-ғылыми анализді қолдануға шақыру болды.
И.М.Сеченовтың кітабы жарық көргенге дейін физиологтар психикалық процестерді мидың физиологиялық қызметі арқылы түсіндіру мүмкіндігі туралы еске алудан да қорқатын. Үлкне ми сыңарларының қызметін объективті және эксперимент арқылы зерттеуге И.М.Сеченов пен оның ізбасарлары ғана жол ашты, мұның өзі кейін жоғары дәрежелі нерв қызметі туралы ілімді құруға мүмкіндік берді.
86.Әлеуметтік стереотиптер, жеке тұлға қойылымы, ұшқары ойлар (предрассудки).
Этникалық стереотип – этникалық топтардың өзіндік белгілерін ажыратушы және соларға қатысты барлық ерекшеліктерді сипаттайтын әлеуметтік стереотиптердің бір түрі. Бүгінгі күнге дейін біздің түсінігімізде және бұқаралық ақпарат құралдарында ұлттық стереотиптер жағымсыз құбылыс ретінде танылып келді. Мұндай жағдай әлемдік ғылымда саны аз ұлттардың ұлттық шеттетуге ұшырау факторына байланысты қалыптасты. Осыдан келіп стереотиптерді жалған немесе жаңсақ құбылыс ретінде тану орын алды. Алайда әлеуметтік құбылыс ретіндегі стереотиптер мен психологиялық үдеріс ретіндегі стереотиптеу құбылыстарының өзара айырмашылығын ажыратып алу қажет.
Соңғы жылдары әлеуметтік психологияда стереотиптер рационалды танымның бір түрі ретінде зерттеліп келеді. Әлеуметтік категорияларды анықтаудың әмбебап үдерісіндегі жеке тәсіл ретінде стереотиптеу құбылысын қолдану барысында белгілі бір топқа жататын, бір-біріне ұқсас, басқа адамдардан өзгеше адамдар тобының мінез-құлық табиғатына көңіл бөлінеді.
1922 жылы У.Липпман «әлеуметтік стереотип» терминін енгізген уақыттан бері стереотиптеу құбылысының қызметін зерттеушілер адам баласының қоршаған ортадан алатын аса мол әрі күрделі ақпараттарын жүйелеу және оны қарапайым түрде түсіндіру деп есептейді [1]. Мәселен, «ресурстарды сақтау» теориясын жақтаушылар адамның аз интеллектуалдық күшін жұмсай отырып, оның барынша көп ақпаратты игере алуын стереотиптеу қызметімен тығыз байланыстырады. Басқаша айтқанда, стереотиптер әлеуметтік таным үдерісінде индивидтерді әлеуметтік өмірдің сан тарау күрделі қиыншылықтарына бой алдырмауына жәрдемдесіп, әлеуметтік өмірдің ақиқат болмысының негізін нақты тануға жетелейді. Бізді қоршаған дүниедегі ақпараттар әлемі тек сандық тұрғыдан ғана күрделі емес, сондай-ақ сапалық тұрғыдан да беймәлім болып есептеледі. Стереотиптеу ақпараттың әлеуметтік мәнін түсіну құралы болып табылады, дәлірек айтқанда ең алдымен индивидтің таным ресурстарын үнемдеу үшін емес, әлеуметтік шындықты нақты көрсету үшін қызмет етеді.
Предрассудок буквально — мнение, предшествующее рассудку, усвоенное не критически, без размышления. Это иррациональные компоненты общественного и индивидуального сознания — суеверия и предубеждения.
Предрассудок — взгляды и мнения, основанные на неточном или искаженном знании, чаще всего принимаемые на веру со слов других людей.
Предрассудок отличается от рассудка, являющегося ступенью логического мышления, основанного на достоверных фактах, с учётом реальных условий, исключающего искажение действительности, и связывающего суждения и понятия последовательно, непротиворечиво и обоснованно.
87.Тұлғаның ортаға бейімделуі. В.С.Мерлин бойынша интегралдық дербестік.
Интегра́льная индивидуа́льность — подход к изучению природы темперамента, согласно которому индивидуальность понимается как сложный, междисциплинарный объект исследования, не сводящийся к сумме своих частей. Теория интегральной индивидуальности впервые введена В. С. Мерлиным. Теория известна и признана не только в российской психологии, но и в зарубежной академической психологии.
Подход Мерлина схож с позициями школы Теплова — Небылицына, однако эти две школы не являются оппозиционными, а дополняют друг друга[2]. Отличием концепции Мерлина является то, что внимание сосредоточено не на индивидуальных измерениях темперамента, а на комплексах его свойств.