Здавалка
Главная | Обратная связь

Зай, хyбyyн, хаанахибши даа?



Дэхи бyлэг

Минии уг гарбал

 
 
Грамматика: 1. Hэн гэhэн зyйр yгэ / Частица hэн. 2. Юумэнэй нэрын хамаанай падежэй ooртэ хамаадал / Возвратное притяжание существительных в родительном падеже -нгаа, -нгээ, -нгоо, -нгoo. 3. Yйлэ yгын мyнoo саг / Настоящее время глагола. 4. Юумэнэй нэрын хамтын падежэй ooртэ хамаадал / Возвратное притяжание существительных в совместном падеже-таяа, -тэеэ, -тоёо. 5. Нюурай тyлooнэй yгын хамтын падежэй ooртэ хамаадал / Возвратное притяжание личных местоимений в совместном падеже. Грамматическа хэлбэри:1. Ахамни мyнoo Москвада hурана. 2. Хyгшэн абамни yндэр хyн hэн. 3. Баянголойнгоо hургуулида хyдэлдэг. 4. Би нyхэдтэеэ уулзадагби. 5. Нагасамнай мантаяа байдаг.

 


YГYYЛЖЭ HУРАГТЫ

Yh-1. Прочитайте пословицы и поговорки, соблюдая правила чтения. Переведите. Объясните их значение.

а) Наран шэнги нагаса,

Набшаhан шэнги зээ.

б) Хyн ахатай, дэгэл захатай.

в) Модоной yндэhэн газар доогуур,

Хyнэй yндэhэн газар дээгyyр.

г) Угаа уhанда хаяагyй,

Гарбалаа газарта булаагyй.

д) Саhан дээрэ мyргyй,

Саарhан дээрэ нэрэгyй.

 

Yh-2.Прочитайте выразительно стихотворение. Найдите в нём образные сравнения. Выучите наизусть.

Буряад хэлэн

Байгалай уhандал

арюун тунгалаг,

Басаганай миhэрэлдэл*

урин налгай*

буряад хэлэмнай.

Эртын манандал*

yнжэгэн сагаан лэ,

Эхын альгандал

энэрхы дулаан лэ

буряад хэлэмнай.

Булагай уhандал

бузаргyй* тунгалаг,

Бугын* нюдэндэл

буригyй* hайхан лэ

буряад хэлэмнай…

Д. Улзытуев

 

* миhэрэл – улыбка * бузар – грязь

* урин налгай – нежный, ласковый * буга – изюбр

* манан – туман * бури – плесень

Yh-3. а) Прочитайте благопожелания, обращая внимание на произношение выделенных букв.

1. Баабайнгаа нютагта 2. Аба эжын yреэлтэй,

Баян боложо, Айл зондоо хyндэтэй,

Эжынгээ нютагта Сэсэн бодолтой,

Yнэр боложо жаргагты! Сэбэр байдалтай,

Yнэн нyхэдтэй,

Yнэр дyyнэртэй,

Буян жаргалтай,

Баян хэшэгтэйбайгты!

 

б) Используя их, поздравьте своих друзей.

 

HАНАЖА АБАГТЫ

Юумэнэй нэрэнyyд

аймаг район тyб центр

газар 1.местность, 2.земля уг род

можо область1.поколение; 2.время, период

нютаг местность, село yри 1.ребенок, 2.потомок

хото город

Yйлэ yгэнyyд

ажаhуу живи, проживай

бай живи, находись

боло 1.с именами на -тай(-тэй,-той) приобретать кого-, что-л.; обзаводиться кем-, чем-л.

2.становись кем-,чем-л.

сайла пей чай

Бэшэ yгэнyyд

тиихэдээ таким образом; значит

тэрээгyyр там

Бyридэмэл yгэнyyд

аха заха – старший

угай аха заха – родоначальник

аша зээ – внук, внучка

ниислэл хото – столица

сугтаа hурадаг нyхэр – одноклассник/-ца, одногруппник/-ца

Тогтомол холбуулал

дээдэ гарай высококвалифицированный

сагаан сэдьхэл чистая, добрая душа

Хэлэлгын хэб

Бэетнай хэр бэ? – Как здоровье?

Бэлэн. – Готово.

70 гаража ябанаб. – Мне уж за семьдесят.

Мэндэ хyргooрэй. – Передай привет.

Юугээ хэлэнэш? – Что ты говоришь?

Танилсыт даа. – Знакомьтесь.

Yреэл болтогой! – Да будет так!

Y-1.а) Изучите схему родственных отношений бурят. Обратите внимание на названия родственников по линии отца и по линии матери.


Хh-1. Используя таблицу, скажите, какие родственники у вас есть (нет).

 

    Би хyгшэн аба- хyгшэн эжы- нагаса аба- нагаса эжы- абга- абга абгай- нагаса абгай- нагаса- хуряахай- yеэлэ- бyлэ- аша- зээ-   -тай -тэй -той     -б
    -гyй

 

OoХ-1.Расскажите о том:

а) где живут ваши родственники.

Жэшээ: Манай хyгшэн аба Хэжэнгэдэ байдаг.

б) чем они занимаются, кто по профессии, большая ли у них семья и т. д.


OoХ-2.Опираясь на схему, составьте рассказ о семье Галины.

Галинын бyлэ


OoХ-3. а) Расскажите о семье Бато, Баярмы, Саяны и т.д. опираясь на данную схему (¡женщины, ¨ – мужчины).

 
 

 


б) Составьте схему любой семьи и расскажите об этой семье.

OoХ-4.Составьте схему своей семьи / рода. Расскажите о своих родственниках: сколько им лет, чем они занимаются, есть ли у них семья, что делают их дети, где они живут и т. д.

YЗЭГТЫ

При знакомстве буряты обычно спрашивают о том, откуда человек родом, кто его родители и т.д. Первый вопрос, который они задают – хаанахибши? “откуда ты родом?” На этот вопрос, как правило, дается ответ, указывающий на принадлежность человека той местности, откуда берет начало его род или семья. Иногда после этого задается вопрос, который уточняет, из какого села или города собеседник.

Для выражения значения принадлежности той или иной местности, роду в бурятском языке используется форма родительного падежа.

Например: Би Улаан-Yдынби (Я из Улан-Удэ).

Для того, чтобы правильно ответить на вопрос хаанахибши?, надо знать названия районов на бурятском языке.

 

Y-2. а) Прослушайте названия районов Республики Бурятия на бурятском языке. Соотнесите бурятские и русские названия.

1.Хориа) Кижинга 12. Тyнхэнм) Тарбагатай

2.Ивалгаб) Еравна 13. Загарай н) Северобайкальск

3. Захааминв) Заиграево 14.Яруунап) Прибайкальск

4. Сэлэнгэг) Мухор-Шибирь 15.Кабанск р) Муя

5. Зэдэ д) Хоринск 16.Аха с) Кяхта

6. Хяагта е) Иволга 17.Хэжэнгэ т) Джида

7. Баргажан ж) Закамна 18.Бэшyyр у) Баргузин

8. Хойто-Байгал з) Тунка 19.Тарбагатай ф) Курумкан

9. Мухар-Шэбэр и) Ока 20. Байгал шадар х) Баунт

10. Хурамхаанк) Бичура 21.Мууя ц) Кабанск

11. Баунта л) Селенга

 
 

б) Прослушайте названия районов и повторите их за диктором.

 

 

в) Ознакомьтесь с картой Республики Бурятия и ответьте на следующие вопросы.

– Буряадта хэды аймагууд бииб?

– Ямар аймагууд томоб?

– Ямар аймагууд жаахан бэ?

– Буряадай ниислэл хото юун гэжэ нэрэтэйб?

 

Хh-2. Ситуация: Вы в гостях у своего друга/подруги и разговариваете с его/её дедом. Он интересуется, откуда вы родом (р.п. собств. им.сущ., оканч. на согл.; спец. вопр.хаанахибши?).

согл. +ай крат.гл +ын крат.и +иин дифт. +н долг.гл. +гай
а) А: Зай, хyбyyн, хаанахибши?

Б: Би Баргажанайб.

А: Хаанахи?

Б: Баргажанай.

Х.y.: Захаамин, Хурамхаан, Тyнхэн, Бэшyyр,

Мухар-Шэбэр, Хойто-Байгал.

 

б) (р. п. собств. им. сущ., оканч. на кратк. гласн.; личн. прит. 1 л. мн. ч.)

А: Шимнай Хэжэнгын гyш?

Б: Yгы, битнай Яруунынби.

А: А-а, тиимэ гyш?

Х.y.: Аха, Ага, Сэлэнгэ, Зэдэ, Хяагта, Ивалга, Кабанск, Мууя (Мууяын), Прибайкальск.

 

в) (р. п. собств. п. им. сущ., оканч. на дифт.)

А: Зай, хyбyyд/басагад, хэнтнай Загарайн бэ?

Б: Би Загарайнби.

А: Битнай баhа Загарайн хyн гээшэб.

Б: А-а, тиимэ гyт?

Х.y.:Тарбагатай, Далахай, Онохой, Таhархай, Галтай, Табтаанай, Ушарбай, Ёнгорбой.

 

г) Дедушка уточняет, из какого вы села (р.п. им. сущ., оканч. на).

А: Ямар нютагайбши?

Б: Хамниинби.

А: Хамниин?

Б: Тиимэ.

Х.y.:Хамни, Тори, Хори, Аргали, Шандали, Зyдхэли, Hахали.

 

д) (р.п. им. сущ., оканч. на долг. гл.)

А: Шимнай ямар нютагай хyбyyмши/басагамши даа?

Б: Эрхyyгэйхyбyyнби/басаганби.

А: А-а, Эрхyyгэйхyбyyн гyш? Зай, зай.

Х.y.:Анаа, Шанаа, Улхасаа, Нэршyy, Yлеэ.

 

Y-3.Изучите формы заимствованных названий в родительном падеже для выражения принадлежности месту.

Окончания основы Аффиксы в род. падеже Примеры
Согласный -ай (-эй -ой) Иран – Иранай
а) безударные гласные -а, -о, -э б) 2-3 согласные -ын Аргентинэ – Аргентинын Новосибирск–Новосибирскын
а) мягкий знак -ь б)безударная гласная -иин Пермь – Пермиин Итали – Италиин
а) дифтонги б) ударный –и Шанхай – Шанхайн Росси – Россин
ударные гласные -а, -о, -у, -э, -ы -гай, -гэй, -гой Перу – Перугай Тува – Тувагай

Хh-3. К вам в город приехали артисты из другого города, страны. Скажите, откуда они, используя данные названия.

А: Эдэ хаанахи артистнууд бэ?

Б: Москвагай.

Х.y.:Хитад, Новосибирск, Тува, Монгол, Япони, Санкт-Петербург, Самара, Тула, Кишинев, Белорусси, Польша, Псков, Ярославль.

 

OoХ-5.Узнайте у своих одногруппников, откуда родом их родители.

Хh-4. Расспросите дедушку:

а) какого он рода / племени (личн.-пред. част. 2-го л., мн. ч.).

А:Намсарай баабай, та ямар угайбта?

Б: Би эхирид угайб.

А: А-а! Би баhа эхиридби.

Х.y.:булагад, хонгоодор, сартуул, сонгоол, хори (буряад).

 

б) о его родителях (р. п. им. сущ.; вспомог. глаг. прош. вр. байгаа).

А:Танай аба хэнэй хyбyyн байгааб?

Б: Абамни Даржаагай хyбyyн байгаа.

Х.y.:Намсарай, Дабаа, Далай, Самбуу, Бужаа, Холхоо, Бабуу, Хол- хой, Долдой.

OoХ-6.Используя карту Бурятии, закончите диалог, вставляя подходящие по смыслу слова. Разыграйте диалог на уроке.

– Зай, хyбyyн, хаанахибши?

– Би …..

– Ямар нютагайбши?

– …………

– Ши ямар угайбши?

– Би ……. угайб.

– Хэнэй хyбyyмши?

– Би ……….. хyбyyнби.

 

OoХ-7. Ситуация: Ваш собеседник пытается угадать, откуда или какого рода/племени эти люди. Он ошибается. Исправьте его.

Бадма Сэлэнгын гy? Тэрэ хонгоодор угай гy? Ши Хяагтын гyш? Та Хэрэнэй гyт? Та сонгоол угай гyт? Тэрэ Дамбын хyбyyн гy? Сэсэг Жалсарайн басаган гy? Тэдэ Хориин гy?

 

OoХ-8. Используя следующие данные, расскажите об этих людях.

1. Соёлмаа – хори, Ярууна, Мужыха, Ананда, багша, 24;

2. Бата-Мyнхэ – хори, Ага, Ушарбай, Жэмбэ, “Буряад Yнэн” сонин, 28, 1 хyбyyн;

3. Жаргалмаа – Улаан-Yдэ, сартуул, Дамба, эмшэн, 25;

4. Балдан – эхирид, Эрхyy, 5 yхибyyд, барилгашан, Сэрэн, 50;

5. Туяана – сонгоол, Сэлэнгэ, Yбэр-Зooхэй, хyмyyжyyлэгшэ, 31.

Хh-5.Вы разговариваете с дедушкой о том, чем занимаются (-лись) ваши родные.

а) Расспросите дедушку ( част. прош. вр. hэн.):

А:Абатнайбарилгашан hэн гy?

Б: Тиимэ. Ехэ бэрхэ барилгашан юм hэн.

Х.y.:а) эжы;

б) багша, эмшэн, хасаг, оёдолшон, жолоошон.

 

б) ответьте дедушке (возвр. прит. в р.п.).

А: Абашни юу хэдэг бэ?

Б: Баянголойнгоо hургуулида хyдэлдэг / hурадаг.

А: А-а… Багша гy?

Б: Тиимэ.

Х.y.: а) эжы, ахай, эгэшэ, дyy хyбyyн, дyy басаган, нyхэр, hамган;

б) Ага, Сахир, Хэжэнгэ, Могойто, Хэрэн, Аргада, Эрдэм.

OoХ-9.Вы рассказываете дедушке о том, где живут, работают и т. д. ваши родственники. Его родственники тоже когда-то жили там. Восстановите реплики дедушки, используя частицу hэн.

Жэшээ: Манай хyгшэн аба Тyнхэндэ байдаг. – Минии ахай баhа тэндэ байдаг hэн.

1. Манай абгай Хэжэнгын 1-дэхи hургуулида хyдэлдэг.

2. Абгаймни Сэлэнгэдэ байдаг.

3. Дyy басагамни 6-дахи hургуулида hурадаг.

4. Эжымнай Хяагтын тyбэй номой санда хyдэлдэг.

5. Доржо ахай Эрхyyгэй ехэ hургуулида заадаг.

6. Абамнай барилгын фирмэдэ хyдэлдэг.

7. Ахаймни Хурамхаанай Аргада нютагта байдаг.

 

Y-4.Ямар ушарта -даг,-на залгалтанууд хэрэглэгдэнэб гэжэ yзэгты, жэшэгты.

Сэсэг Ринчиновна танай hургуулида хyдэлдэг hэн, харин мyнoo тэрэ

дээдэ hургуулида хyдэлнэ. Юундэб гэхэдэ, тэрэ hайнаар багшалдаг hэн. Тэрэ мyнooшье оюутадтаа hайн эрдэм мэдэсэ yгэнэ.

 

Хh-6. Тyрэлхидтнай, танилнуудтнай тэрэл ажалтай гy гэжэ хyнyyд hонирхоно (многокр. прич.; глаг. в наст. вр.).

А: Абашни барилгада хyдэлдэг hэн бэзэ?

Б: Тиидэг. Харин мyнoo yйлэдбэридэ хyдэлнэ.

Х.y.: а) эжы, нyхэр, нагаса, Бата, абгай, Дулма.

б) малгай оё – дэгэл; самса оё; hургуулида заа – ехэ hургуулида; зура – амара; hура – хyдэлэ; хоорто дуула – театрта дуула.

 

Хh-7. а) Танилтнай мyнoo юу хэнэб гэжэ мэдэгты (глаг. в наст. вр).

А: Бата мyнoo юу хэнэб?

Б: Ехэ hургуулида hурана.

Х.y.: дэлгyyртэ наймаала, сэсэрлигтэ яба, буряад хэлэ заа, театрта дуула, хатара, гэртээ hуу.

 

б) А: Бата мyнoo hуранагyй.

Б: А-а?! Юу хэнэб?

А: Гэртээ hууна.

Х.y.: хyдэлэ, заа, дуула, хатара.

 

Хh-8.Энэ хyсэнэг хэрэглэн, хэн мyнoo юу хэнэб гэжэ хэлэгты. Мyнoo сагай залгалта болон нюурай зyйр yгэ хэрэглэхэдээ, анхарагты (глаг. в наст. вр.; личн.-пред. част.).

  Би Ши Тэрэ Бидэ Та Тэдэ hургуулида дээдэ hургуулида театрта дэлгyyртэ гэртээ сэсэрлигтэ барилгада хyдэл(э)- заа- hура- яба- наймаал(а)- дуула- оё- hуу-     -на- -нэ- -но-   -б -ш -бди -т -Æ

OoХ-10. Та мyнoo ондоо ажал эрхилнэт, ондоо тээ байнат… гэжэ хэлэгты (глаг. в наст. вр.).

Жэшээ:Hургуулида хyдэлдэг hэнби. Харин мyнoo наhанайнгаа амаралтада hуунаб.

1. Ансамбльда дууладаг hэнби.

2. Хyгшэн абатандаа байдаг hэнби.

3. Ганса хони баридаг hэн.

4. Дэлгyyртэ хубсаhа наймаалдаг hэнби.

5. Hалбаридамнай ганса англи хэлэ заадаг hэн.

6. Яруунада байдаг hэмди.

 

OoХ-11. Узнайте рабочий, домашний телефон своих друзей; их родственников: отца, матери, старшей сестры и т.д.

Жэшээ: Ажалайнгаа телефон хэлыш даа.

Разыграйте ситуацию.

Хh-9. Ваш собеседник интересуется, с кем работает,учится ваш родственник.

А.:Ахайшни Баярай ахайтай hурадаг гy?

Б.:Yгы. Согтын ахайтай hурадаг.

Х.y.: а) аба, эжы, нагаса, абгай – хyдэлдэг

б) эгэшэ, нyхэр, дyy басаган, дyy хyбyyн – hурадаг.

 

Хh-10. Ваш собеседник интересуется, с кем из родственников вы живёте.

А.:Ши хэнтэеэ байдагбши?

Б.: Абатаяа.

Х.y.: эжы, эгэшэ, хyгшэн эжы, хyгшэн аба, ахай, дyy.

 

Хh-11.Ваш собеседник интересуется, с кем учится Бадма.

А.:Бадма шамтай hурадаг гy?

Б.: Тиидэг. Намтай hурадаг.

Х.y.:тэрэ, тэдэ, та.

 

Хh-12.Ваш собеседник интересуется, с кем живёт ваша бабушка (дедушка, дядя, тётя).

А.: Хyгшэн эжытнай тантаяа байдаг гy?

Б.: Мантаяа.

Х.y.:а) хyгшэн аба, абгай, нагаса эжы, зээ басаган;

б) тэрэ, тэдэ, ши, та.

 

OoХ-12.Скажите, кто из ваших родственников живёт вместе с вами.

ХOOРЭЛДЭЕ Хл-III.

Хл-1. Прочитайте диалог, скажите, сколько человек в семье Бадмы.

Зай, хyбyyн, хаанахибши даа?

Ситуация:Саран пригласила домой своего друга Бадму. Дома был дедушка Саран. Дед Доржо беседует с Бадмой.

Саран:Нагаса аба, танилсагты. Энэ минии нyхэр Бадма.

Бадма: Сайн байна!

Доржо yбгэн: Сайн, сайн. Hуу даа наашаа. Зай, Бадма, хаанахибши?

Бадма: Би Агынби.

Д.y.: Ага гоё газар даа. Би тэрээгyyр ябадаг hэнби, олон хgниие танидагби. Агын хаанахибши?

Б.: Алханын.

Д.y: Алханын? Тэндэтнай Галсанов Гомботон гээд байдаг гy?

Б.: Тэрэ абгамни гээшэ.

Д.y.:Y-y, юугээ хэлэнэш! Гомбын аша хyбyyн гээшэ гyш?

Б.:М-h, yеэлэ дyy хyбyyнэйнь хyбyyнби.

Д.y.:Ши тиихэдээ хори угай гyш?

Б.: Тиимэ. Хори угай. Базарай Сэрэнэй хоёрдохи хyбyyнби.

Д.y.: Абгыншни бэе hайн гy? Ехэ мэндэ хyргooрэй.

Б.: Зай.

Д.y.: Шиниимни аба эжы хаана хyдэлдэг бэ?

Б.: Абамни – жолоошон, эжымни – оёдолшон.

Д.y.: Бyлэтнай ехэ гy, олон yхибyyд гyт?

Б.:Олон. Табан yхибyyдбди. Хyгшэн аба эжы хоёрнай мантаяа ажаhуудаг.

Д.y.: Тэдэтнай хэдытэйб?

Б.:Хyгшэн аба – жаран табатай, хyгшэн эжы – жаран гурбатай. Тэдэмнай наhанай амаралтада.

Д.y.:Аха дyyнэршни юу хэдэг бэ?

Б.: Ахамнай бyлэтэй. Шэтэдэ ажаhуудаг. Хоёр yхибyyдтэй. Булад ахатан багшанар юм. Хоёр дyy басагадни hургуулида hурадаг. Одхомнай сэсэрлигтэ ябадаг.

Д.y.: Хyгшэн аба эжы хоёртнай буянтай зон ха юм даа. Олон аша гушанартай.

Б.: Тиимэ. Танай баhа олон бэзэ?

Д.y.: Бишни арбан аша зээнэртэйб. Саран ехэ басаганаймни басаган

гээшэ. Бишни 70 гаража ябанаб.

Б.:Бэетнай hайн бэзэ?

Д.y.: Бараг даа.

Б.: Hайн байгыт даа.

Д.y.: Ши ooрoo hайн hурыш даа!

Б.:Зай, зай…

Д.y.: Саран, саймнай бэлэн гy?

Саран: Бэлэн. Ерэгты, сайлая!

 

Хл-2. Скажите, верны ли эти утверждения:

1. Бадма Галсанов Гомбын хyбyyн.

2. Алхана гоё нютаг даа.

3. Саран хори угай.

4. Бадма Алханын, Агын юм.

5. Базарай Сэрэнэй hамган оёдолшон.

6. Бадмын нагаса аба – жаран табатай, нагаса эжынь – жаран гурбатай.

7. Хyгшэн аба эжынь олон ашанартай, гушанартай.

 

Хл-3. 1) Найдите в диалоге бурятские эквиваленты к следующим словам, словосочетаниям и предложениям.

Таким образом; значит; самой старшей дочери; я там бывал; давайте пить чай; у вас там; бабушка; знаю; неплохо; садись сюда; как здоровье?; многих знаю; передай привет; живут с нами; добродетельные люди; что ты говоришь.

2) Найдите в правой колонке русские эквиваленты следующих реплик:

– Бэлэн. – Бато, откуда будешь родом?

– Бэетнай hайн бэзэ? – Мне уж за семьдесят.

– Ехэ мэндэ хyргooрэй. – Готово.

– Зай, Бата, хаанахибши? – Как здоровье?

– Hайн байгыт даа! – Живите хорошо!

– Бишни дала гаража ябанаб! – Передай большой привет.

 

Хл-4. Отработайте произношение и чтение диалога.

Хл-5. Разыграйте диалог по ролям.

Хл-6.Подготовьте диалог с дедом Доржи о своей семье, родословной.

 

Хл-7. Изучите следующие диалоги, в которых приводятся другие языковые средства передачи коммуникативного намерения.

 Танилсалга. ‚ Хаанахибши?

– Арюуна, танилсыш даа. – Арюуна, хаанахи болонобши?

Энэ минии сугтаа hурадаг нyхэр Баяр. – Яруунын.

– Арюуна. – Ямар нютагай?

Х.y.: хyдэлдэг, байдаг, наададаг – Эгэтын-Адагай.

– М-м. Тэндэ минии нагаса байдаг.

ƒ Танил тухай. „ Бэетнай ямар бэ?

– Шамтай Бадмын Сэсэг hурадаг гy? – Бэетнай хэр бэ?

– Hурадаг. – Бараг даа.

– Тэрэ минии бyлэ басаган гээшэ.

– Ши тиихэдээ Доржо ахайнь гyш?

– Тиимэ.

 

… Гэр бyлэ тухай. † Хэдытэйб?

а) – Гэртээ хэдыбта? – Тэдэтнай хэды наhатайб?

Табабди. Ехэ ахаймнай мyнoo – Хyгшэн аба – 70-тай, хyгшэн эжы –Эрхyyдэ hурадаг. 68-тай. Гэртээ hуудаг.

б) – Гэр бyлэдoo олон гyт?

– Yгы. Хоёрхомди. Yшoo дyy басагатайб.

 

‡ Тyрэлхид тухай. ˆ Hайн байгыт даа.

– Гэртэхиншни юу хэдэг бэ? – Hайн hайхан hуугыт даа!

Наhанай амаралтада. – Ши hайнаар номоо yзыш даа.

Х.y.: ажалгyй, гэртээ hуудаг. Эрдэм hургуули хэрэгтэй даа.

 

Хл-8. Соотнесите реплики.

1. Битнай 6 аха дyyнэртэйб. а) Тиихэдээ ши сонгоол угай гyш?

2. Олон нyхэдтэй, сагаан б) Бараг даа!

сэдьхэлтэй ябыт даа!

3. Бэетнай hайн гy даа? в) Ши Сэсэгэй ахай бэшэ гgш?

4. Танилсагты. Энэ минии г) Олон ха юмта даа.

сугтаа хyдэлдэг хyбyyн.

5. Жаргалнай нютагтаа. д) Ханда хэдыдэхи ашатнайб?

6. Би Сэлэнгынби. е) Ямар Батын? Нээрээ гy?

7. Ши тиихэдээ Батын ахай гээшэ гyш? ж) Олоной нэгэн ха юмши даа.

8. Бидэ бyлэгтoo хорибди. з) Hайхан нютаг даа.

9. Бишни найман ашанартайб. и) Болтогой!

Хл-9. Передайте эту же мысль по-другому, используя речевые клише и словосочетания диалогов.

1. Танай бyлэдэ олон yхибyyд гy?

2. Ахайтаншни тантаяа байдаг гy?

3. Ши тиихэдээ оюутан гyш?

4. Эжышни юу хэдэг бэ?

5. Олон аша зээнэртэй хyн ха юмта даа!

6. Аршаанда гоё байдаг даа!

7. Бага хyбyyнэймни hамган ехэ hургуулиин багша.

8. Энэ минии ехэ хyбyyнэймни басаган.

 

Хл-10.Речевой этикет знакомства бурят можно представить схематично следующим образом.

Танилсагты. Энэ минии сугтаа хyдэлдэг нyхэр Бата.

Арюуна, энэ Бата. Танилсыш.

 

Хаанахибши даа? Эрхyyгэйб.

Хаанахи болонобши даа? Улаан-Yдынби.

 

Эрхyyгэй хаанахибши? Алайрай.

Ямар нютагай болонобши? Баргажанай.

 

Гоё нютаг даа. Би тэндэ олон Хэниие мэдэдэгбта?

хyнyyдые танидагби. Хэн гээшэб?

Минии эжы баhа Баргажанай.

Би тэндэ ошодогби.

 

Сэбээнэй Жэгжэдэй Долгор. М-м, ойлгосотой.

Намтай нэгэ Алайрай басаган хyдэлдэг. Тиихэдээ булагад угай болоно гyш?

 

По этой схеме можно разыграть несколько диалогов. Разыграйте их на уроке.

 

Хл-11. Разыграйте диалоги, используя следующие ситуации:

Ситуация 1. Девушка знакомится с родителями жениха.

Родители интересуются семьей будущей невестки: чем занимаются ее родители, где живут, из какого они рода племени, сколько им лет, есть ли у нее братья, сестры. Оказывается, отец жениха знаком с отцом невесты, бывал в их краях.

Невестародом из Заиграева, ее родители – учителя, у нее есть брат и сестренка. Брат учится в ИГУ, сестренка – школьница. Она сама – студентка 5 курса БГУ.

Ситуация 2. После окончания школы прошло 10 лет. Встретились два друга (подруги) и вспоминают своих одноклассников: кто где живет, чем занимается, кто обзавелся семьей. Один из друзей приехал издалека. Многое из того, что он слышит, новое для него, поэтому он удивляется, переспрашивает, уточняет.

Ситуация 3. Вы пришли к своему другу. Его нет дома. Вы ждете его, а пока беседуете с его бабушкой.

А: Вы – бабушка.Вам очень интересно беседовать с другом внука. Узнайте, откуда он, какого рода-племени. Оказывается, вы знаете его деда, бывали в его краях. У вас там много друзей, знакомых. Расспросите гостя о них, о семье, о месте работы, возраст и т.д., передайте привет.

Б: Вы охотно отвечаете на вопросы бабушки. Рассказываете про свою семью. Вам 26 лет. Вы женаты, у вас маленький сын. Вы учитесь и работаете. Ваш дед живет с вами. Вы хорошо знаете её знакомых.

ХOOРЭГТЫ Хг-III.

Хг-1. На занятии по бурятскому языку Бадма получил задание поговорить с дедом Доржи о его родословной. По рассказу деда Доржи Бадма составил схему его рода. Прочитайте текст и скажите, соответствует ли схема рассказу.


Минии уг гарбал.

Би сонгоол угай хyнби. Сэлэнгын Ташар нютагай Дэлэгэй Доржо гээшэб. Абамни Цогтын Дэлэг гэжэ нэрэтэй байгаа. Хyгшэн абамни Чойсороной хyбyyн юм hэн – Чойсороной Цогто. Ехэ yндэр, томо хyн hэн. Hайншье hэн даа... Дээдэ гарай барилгашан байгаа юм. Цогтын гэрнyyд гэжэ мyнooшье Сэлэнгын нютагуудта бии.

Цогтын гурбан хyбyyд баhа барилгашад юм hэн. Минии аба одхониинь байгаа. Би абынгаа табан yхибyyдэй дунда хyбyyнби. Эгэшэ ахай хоёрни мyнoo yгы. Тэдэнэй yхибyyд булта бyлэнyyдтэй, баhа хотодо байдаг. Дyy хyбyyн дyy басаган хоёрни Сэлэнгэдээ. Олон yхибyyдтэй, аша зээнэртэй.

Би ooрoo хоёр yхибyyдтэйб. Ехэмни – хyбyyн, багамни – басаган. Басагамни – эмшэн. Бyлэтэй, 2 хyбyyдтэй, басагатай. Ехэ зээмни, Баяр – ехэ hургуулиин оюутан. Бага зээнэрни hургуулида hурадаг. Ехэнь 9-дэхи ангиин, багань 6-дахи. Хyбyyмни Мэжэд гэжэ нэрэтэй. Угаймнай аха заха Мэжэд юм hэн. Бидэшни Мэжэдтэн болонобди. Би хоёр ашанартайб. Аша басагамни дунда hургуулида hурадаг. Аша хyбyyмни yшoo жаахан. Цогтомнай сэсэрлигтэ ябадаг. Хooрхымни, бэрхэ юм даа. Тэрэ табатайхан, харин уншадагшье, бэшэдэгшье.

Бишни ашанартай, зээнэртэй – ехэ жаргалтай хyн гээшэб...

 

Асуудалнуудта харюусагты:

1. Доржо yбгэн хэды хyнэй абаб/ ахайб/ дyy хyбyyн бэ/ хyгшэн абаб/ нагаса абаб?

2. Цогто Доржо yбгэндэ хэн бэ?

3. Цогто олон гэртэй, баян хyн байгаа гy?

4. Хэд энэ бyлэдэ одхонууд бэ?

5. Юундэ Доржо yбгэн жаргалтайб?

Хг-2. Проследите мужскую линию этого рода, начиная от маленького Цокто.

Хг-3. Дед Доржи показывает фотографии своей семьи. Определите, кто на них изображен.

Хг-4.Передайте значение следующих фраз по-другому:

1. Сэлэнгын Ташар нютагай Дэлэгэй Доржо гээшэб.

2. Дээдэ гарай барилгашан байгаа юм.

3. Цогтын гурбан хyбyyд баhа барилгашад юм hэн.

4. Минии аба одхониинь байгаа.

5. Би абынгаа табан yхибyyдэй дунда хyбyyнииньби.

6. Тэрэ гэр бyлэтэй, хyбyyтэй, басагатай.

7. Би хоёр ашанартайб.

9. Аша басагамни ехэ hургуулида hурадаг.

Oohэдoo бэлдэгты

Что вы знаете о своей родословной. Подготовьте небольшой рассказ “Минии уг гарбал”.

& УНШАГТЫ

У-1.Прочитайте текст и скажите, сколько колен родословной Чингис-хана здесь упоминается.

Энэ Тэмyyжин. Есyгэй баатарай хyбyyн. Тэмyyжинэй эжы Оэлyyн гэжэ нэрэтэй hэн. Тэрэ yшoo Хасар, Хачиун, Тэмyгэ гэжэ гурбан хyбyyдтэй, Тэмyлyн гэжэ нэгэхэн басагатай hэн. Есyгэй баатарай нyгoo hамганиинь Сочигэл гэжэ нэрэтэй hэн. Тэрэ Бэгтэр, Бэлгyтэй гэжэ хоёр хyбyyдтэй байгаа. Есyгэй баатар ooрoo Бартан баатарай хyбyyн hэн. Бартан баатар Хабуул хаанай, Хабуул хаан Тумбин сэсэнэй, Тумбин сэсэн – Байшинхор дошхоной, Байшинхор дошхон Хайдуугай, Хайдуу Хачи хyлэгэй, Хачи хyлэг Мэнэн тудунай, Мэнэн тудун Хабиг баатарай, Хабиг баатар Бодончарай, Бодончар Добуу Мэргэнэй.

Добуу Мэргэн Алан Гуа hамгатай hэн. Тэрэ Хоридой мэргэн Баргажан Гуа хоёрой басаган. Хоридой гээшэ хори угсаатанай эхи табигша* юм. Тэрэ 3 hамгатай hэн: Баргажин Гуа, Шаралдай, Нагатай. Хоридой мэргэн аяар 11 хyбyyдтэй, гансахан лэ эрхэ бэрхэ дангина басагатай hэн. Ехэ hамганhаа Алан Гуа гэжэ ганса басагатай hэн. Дунда hамганhаа 5 хyбyyдтэй hэн: Галзууд, Хуасай, Хyбдyyд, Гушад, Шарайд. Бага hамганhаа 6 хyбyyдтэй hэн: Харгана, Худай, Бодонгууд, Хальбан, Сагаан, Батанай. Добуу мэргэн ooрoo Торголжин баянай хyбyyн hэн. Торголжин баян – Боржигидай мэргэнэй, Боржигид мэргэн – Харчуугай, Харчуу – Шинсочиин, Шинсочи – Ехэ нюдэнэй, Ехэ нюдэн – Сали Хачуугай, Сали Хачуу – Уужам бууралай, Уужам буурал – Хоричар мэргэнэй, Хоричар мэргэн – Тамачын, Тамача – Батцагаанай, Батцагаан – Бyртэ Шонын. Бyртэ Шоно Тэмyyжинэй уг гарбалай аха заха. Тэрэнэй hамган Гуа Марал гэжэ нэрэтэй hэн. Тэдэ Онон мyрэнэй эхиндэ,* Бурхан уулын хормойдо* ажаhуудаг hэн.

* мyрэнэй эхин – исток реки

* уулын хормой – подножье горы

*эхи табигша – основатель

У-2.а) Прочитайте текст и заполните таблицу.

Уг гарбал, нютаг хэлэнyyд Аймагууд
 

 

Буряад орондо элдэб яhатан байдаг гээшэ: буряадууд, ородууд, хамнигад г. м. Буряадууд 6 ехэ угтай юм: хори, хонгоодор, сонгоол, сартуул, эхирэд, булагад.

Хори, Хэжэнгэ, Яруунада, Загарай, Мухар-Шэбэр, Бэшyyртэ хориин 11 эсэгэнэрэй yри саданар ажаhуудаг. Хори угсаатанда yшoo Агын буряадууд ородог гээшэ.

Аха, Захаамин, Тyнхэндэ хонгоодорнууд ажаhуудаг. Тэдэ yшoo Эрхyyгэй можын Алайрай аймагта байдаг.

Сонгоолнуудта ганса Сэлэнгын буряадууд бэшэ, yшoo хяагтынхид ородог. Зэдынхид – сартуул угай.

Баргажан, Хурамхаан, Кабанск, Ивалгада эхирэд угай хyнyyд ажаhуудаг. Эхирэдyyд yшoo Эрхyyгэй можын Эхирэд-Булагадай, Баяндайн, Ойхоной, Хашагай аймагуудта тyбхинэhэн. Булагадууд ехэнхидээ Эрхyyдэ – Боохоной, Оhын аймагуудта, Красноярска хизаарай Доодо-Yдын шадар ажаhуудаг.

Эдэ элдэб угай буряадуудай хэлэнииньшье нэгэ бага ондоо юм. Юундэ тиимэб гэхэдэ, буряадууд урдандаа холо холо ажаhуудаг байгаа ха юм. Буряад хэлэндэ иимэ нютаг хэлэнyyд бии юм:







©2015 arhivinfo.ru Все права принадлежат авторам размещенных материалов.