Сынып. Генетика есептері. Монгибридтті будандастыру.

3. Тұқымның қара түсі бойынша гомозиготалы өсімдік ақ тұқымды өсімдікпен будандастырылған: сондаа) Ғ₀-де; ә) Ғ₂-де; б) Ғ₁-дегі өсімдіктерді оның тұқымы ақ ата-енесімен қайта будандастырылғанда, в) Ғ₁ -дегі өсімдікті онын қара тұқымды ата-енесімен қайта будандастырғанда алынатын ұрпақтардың фенотиптері қандай болады?

4.Қара тұқымнан өсіп шыққан өсімдікті ақ тұқымды өсімдікті тозаңымен тозандандырғанда жартысы қара, жартысы ақ түсті тұқымдар алынған. Аналық өсімдіктердің генотипін аныктау керек.

5. Қара тұқымнанөсіп шыққан екі өсімдікті будандастырғанда 3/4 шамасында қара, 1/4 шамасында ақ тұқымдар берген. Ата-енелерінін, екеуінін, де генотиптерін анықтау керек.

6. Тұқымының түсі қара өсімдікті ақ тұқымды өсімдікпен будандастырғанда тек қара тұқымдар алынған. Сондай қара тұқымды Ғ_1-де алынған дараларды (особтарды) өзара будандастырғанда алынатын ұрпақтың тұқымдарының түстері қандай болады?

7. Қара тұқымнан өсіп шыққан өсімдікті өздігінен тозандандырғанда 3/4 бөлігі қара және 1/4 бөлігі ақ тұқымдар алынған. Бастапқы өсімдіктердін генотипін аныктау керек.

8. Екі қара тұқымды өсімдіктерді будандастырғанда қара түсті тұқымдар алынған. Олардың ата-енелерінің генотиптерін анықтауға бола ма?

9.Қара тұқымнан өсіп шыққан өсімдікті ақ тұқымды өсімдікпен будандастырғанда қара түсті тұқымдар алынған. Аналық өсімдіктің. генотипін анықтауға бола ма?

10. Жеміс шыбыны дрозофилдің денесінің сұр түсі В, қара түсі в-ға қарағанда басым (доминантты). Екі сұр шыбынды будандастырғанда олардың ұрпағының түстері сұр болып шыққан. Аталық және енелік формалардың генотиптерін анықтауға бола ма?

11. Сұр шыбын мен қара шыбынды будандастырғанда барлық ұрпағының денелері сұр түсті болған.Сұр шыбынның, генотипін аныктау керек.

12. Адамда алты саусақтың болуын (полидактилия) доминантты геннің, ал бес саусақтың болуын рецессивті геннін анықтайтыны белгілі. Ата-аналарының екеуі де гомозиготалы алты саусақты отбасында бес саусакты балалардың тууы мүмкін бе?'

13. Бес саусақты әйел гетерозиготалы алты саусакты ер адамға тұрмысқа шыққан. Олардың балаларының генотипі мен фенотипі қандай болуы мүмкін?

14. Қызанақ (помидор) өсімдігінің, қалыпты ұзындығы А, қысқалығы а-ға қарағанда доминантты.

Сонда; а) егер ұзындығы бойынша осы аталған белгілердің ажырауының арақатынасы 1 : 1 болғанда; б) 3 : 1 қаты-қасындай болып ажырағанда өсімдіктердің генотиптері қандай болмақ?

15. Арпаның ерте пісетіні Р, кеш пісетіні р-ға қарағанда доминантты. Оның екі іріктемесін алып будандастырғанда ерте пісетін формалары кеш пісетіндерінен үш есе көп болған. Ата-енелік іріктемелердің генотипі мен фенотипін аныктау керек.

16. Адамда көздің кара түсі (К) көк түсіне (к) қараранда доминантты. Әкесінің көздері — көк, шешесінің көздері — қара, өзі қара көзді қыз әке-шешелерінің көздері қара, көк көзді жігітке тұрмысқа шыққан. Олардан қара көзді бала туған. Жоғарыда көрсетілген барлық адамдардың генотиптерін аныктау керек.

17. Ірі қараның қара түсті реңін анықтайтын ген кызыл түсті реңін аныктайтын генге қарағанда басым болып келеді. Таза тұқымды қара аталықпеп кқызыл аналық сиырлар будандастырылса, Ғ_1-де қандай ұрпақ алынады? Ондай гибридтерді өзара будандастырса, Ғ₂-де алынатын ұрпақтар қандай болады?

Қызыл аталықпен Ғ1-де алынған сиырларды будандастырса, қандай бұзаулар туар еді?

18. Миоплегия доминантты белгі ретінде тұқым қуалайды. Әкесі — сау, ал шешесі осы аурумен ауырған гетерозиготалы отбасында ауру балалардың туу мүмкіндігі қандай болмақ?

19. Дені сау әйел, миоплегиямен ауыратын гомозиготалы ер адамға тұрмысқа шыққан.Бұл некеден қандай ұрпақ күтуге болады?

20. Жүгері тұқымының күңгірт түсі ашық түсінен басым. Гомозиготалы күңгірт тұқымды жүгеріні ашық тұқымды жүгерімен будандастырғанда алынатын ұрпақ тұқымдарының түстері қандай болады. Ғ₁-де алынған будан өсімдікті рецессивті гомозиготалы өсімдікпен қайта будандастырса, қандай нәтиже берер еді?

21. Сұлы өсімдігінің биік болуы рецессивті белгі. Егер алынған ұрпактың жартысы қалыпты, ал жартысы ұзын бойлы болса, олардың ата-енелерінің генотиптері туралы не айтуға болады? Осы белгі жөнінен барлық ұрпақтың біркелкі болып шығуы үшін сұлының қандай формаларын будандастыру керек?

ІV. Үйге 1.§36-39. қайталап оқу.

10-сынып 28.01.

Сабақтың тақырыбы: Дигибритті будандастырудың цитологиялық

негіздері

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларға дигибритті будандастырудың цитологиялық

негіздерімен таныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын өмірмен

байланыстыру, есептер шығару арқылы білім-біліктігін дамыту.

3.Оқушылардың бойына ұлттық рухты сіңіріп,адамгершілікке тәрбиелеу Сабақтың әдісі: интерактивті, сұрақ-жауап,СТО элементін пай-у.

Есептар шығару.

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, Жануартану,

Математика. шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, есептер жинағы.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV Үйге тапсырма беру.

V. үй тапсырмасын сұрау.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,.

Сұрактар мен тапсырмалар

Д 1-есеп.111-суретте теңіз шошқасының екі белгісі бойынша тұкым қуалау касиеттері берілген: а) Ғ, мен Ғ₂-дегі ұрпактардын генотиптері мен фено-типтерін табыңдар; ө) тұкым қуалайтын белгілерінің аракатынастарын анықтандар.

2-есеп. Екі белгісі бойынша гомозиготалы сабалақ жүнді кара коянды тегіс жүнді ак коянмен будандастырған. Егер жүннің сабалак жөне қара түсті болуы доминантты касиет көрсетсе, бірінші үрпактағы будандардың генотиптері мен фенотиптері қандай болуы мүмкін? (Бүл аталған екі белгінің гендері үксас емес өр түрлі жұп хромосомаларға орналаскан, 112-сурет.)

Берілгені	Белгі	Ген
	Жүннің сабалак болуы Жүннің тегіс болуы Жүннің қара түсті болуы Жүннің ақ түсті болуы	А а В b

ғ. ^-.

111-сурет

112-сурет

Шешуі. Сабалақ жүнді кара коян екі белгі бойынша да гомозиготалы деген. Ендеше,

оның генотипі — ААВВ; тегіс жүнді ак қоянның генотипі — aabb болуы тиіс.

р	ААВВх	aabb

г	АВ	ab

AaBb

Жауабы. Мендель ашқан бірінші үрпақтағы будандардын біркелкілік заңы

бойынша генотипі дигетерозиготалы болады. Өйткені екі белгі бойынша да

гетерозиготалык көрініп түр. Фенотипі біркелкі сабалак жүнді кара түсті

болып шыгады. 3-есеп. Бірінші ұрпақтағы дигетерозиготалы сабалак жүнді кара коянды дәл

өзі сиякты коянмен будандастырғанда, екінші үрпакта кандай нөтиже

алынады? Д 4-есеп. Қызан жемістерінің кызыл түсті жөне домалақ пішшді болуы доминантты

гендермен, ал сары түсті жөне алмүрт пішінді болуы рецессивті гендермен анықталады:

1. Г.Мендель моногибридті будандастыруға жасаған тәжірибесінде, бірінші будан үрпактың біркелкі болуын жөне екінші үрпакта белгінің ажырау күбылыстарын түсіндіру үшін гамета тазалығы болжамын үсынды. Оның мәні — организмде кез келген белгі мен касиеттін даму-ьш түкым куалау факторы, яғни ген аныктайтындығын дәлелдейді.

2. Аталған Мендель заңдарының табиғаты кейіннен цитология ғылымы түрғысынан толык дәлелденіп, колдау тапты.

3. Мендельдің бүршакка жүргізген тәжірибелеріндегі байқалған Кұбылысты толықдоминанттылық деп атайды. Кей жагдайларда Ғ_х-дегі гетерозиготалы ұрпактан толык доминанттылык байкалмай, аралык сипатта болады, оны толымсыз доминанттылық дейді. Мүны хош иісті раушангүл мен намазшамгүлдің түкым куалайтын белгілерінен көруге болады.

Такырыптың түйіні

1. Организмдердін түкым куалаушылығы мен өзгергіштігі туралы ғылым генетика деп аталады. Бүл терминді гылымға 1906 жылы ағылшын ғалымы У.Бэтсон енгізді.

2. Түкым куалаушылык туралы алғашкы түсініктер Демокрит, Гиппократ, Платон және Аристотель енбектерінде айтылған.

Генетиканын нақты ғылым болып калыптасуы чех ғалымы Грегор Мендельдің есіміне байланысты. Ол «Өсімдік будандарымен жүргізілген тәжірибелер» деген еңбегінде түкым куалаушылыктың негізгі зандылыктарын атап кәрсетті.

4. Генетика тарихындагы шешуші бір кезен америкалық генетик Томас Морганның және оның шәкірттерінін. тұкым куалаушылықтын хромосомалык теориясы мен тіркес түкым куалау, т.б. зандылықтарды ашуымен тікелей байланысты.

5. Генетика ғылымының дамуына қазақстандык. ғалымдардын да косқан үлесі бар.

Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Генетика ғылымы нені зерттейді? Түкым куалаушылык пен өзгергіштік дегеніміз не?

Д 2. Тұқым куалаушылык туралы ежелгі дөуір ғалымдары қандай пікірде болды?

3. Тұкьш куалаушылык туралы Ч.Дарвин қандай пікірде болды7 Д 4. Туқым куалаушылықты дөлелдеу үшін Г.Мендель кандай енбек жазды?

Д 5. Генетика ғылымынын дамуына казакстандык ғалымдардьщ коскан үлесі кандай?

6. Тұкым куалаушылык туралы Г.Мендельдің енбегіне реферат дайындаңдар.

§37. Моногибридті будандастырудағы түкым куалау заңдылықтары

Гибридологиялық әдіс. Тұкым куалаушылыктың зандылыктарын зерттеудің ғылыми негізін Грегор Мендель қалады. Грегор Мендель 1822 жылы Гинчица шағын кыстағында, кедей шаруанын отбасында дүниеге келді. 1843 жылы Чехословакияның Брно каласындағы Августин монастырында тыңдаушы болып орналаскан. Мендель оны бітіріп, діни атак алғаннан кейін Вена университетіне түсіп, екі жыл жаратылыстану жөне математиканы оқып-үйренді. Онын бүл алган білімі бүршак өсімдігіне жүргізген тәжірибелері нөтижесінде түкым қуалау зандылыктарын ашуга үлкен ыкпалын тигізді. Ол 1856 жылы монастырьға қайтып келіп, өмірінің соңына дейін монах кызметін атқарды.

Г.Мендель Венада оқып жүрген кезден-ақ өсімдіктерді будандас-тырумен шүғылданып, түрлі будандык үрпак типтерінін статисти-калык арақатынасына назар аударып, есептеулер жүргізген.

Мендельдің бүл еңбектері 1856 жылы жазда басталған гылыми-зерттеу жүмыстарына негіз болды. Ол өз тәжірибелеріне колайлы объекті ретінде бүршакты (Pisum sativum) алды. Себебі, баска өсімдіктермен салыстырғанда бүршактың мынадай айрыкша қасиеттері бар: 1) бірнеше белгілері бойынша бір-бірінен айкын ажыратылатын көптеген сорттары бар; 2) есіруге колайлы; 3) гүліндегі жыныс мүшелері күлте жалыракшаларымен толык калкаланып түратындыктан, өсімдік өздігінен тозаңданады. Сондыктан өр сорт

10-сынып 27.01. ж

Сабақтың тақырыбы: Тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды Т.Морганның тіркесіп тұқым қуала заңымен таныстыру және кроссинговер құбылысын түсіндіру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын генетика

заңдылықтарын еске ала отырып,есептерін шығара отырып, ойлау қабілетін дамыту

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу .

Сабақтың түрі: дәріс

Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,

математика,шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру. Кез келген хромосомада бір емес көптеген гендер орналасқан. Осындай бір хромосомада орналаскан гендердің тұқым куалау ерекшелігін америкалык генетик Т.Морган зерттеді. Ол өз шәкірттерімен бірге 1910 жылдан бастап бірнеше жыл бойы жеміс шыбыны —дрозофилаға тәжірибе жүргізді, тәжірибеде жетілген қанатты сұр шыбынды жетілмеген қанатты қара шыбынмен будандастырғанда — бірішні ұрпактағы барлық шыбындар біркелкі жетілген қанатты сүр денелі болып шыққан. Бұл тәжірибеден дененің сұр түсті болуын және жетілген қанатты анықтайтын гендер — басымдылық қасиеті бардоминантты гендер екені көрінеді.Морган тәжірибені әрі қарай жалғастырып, осы Ғ₁- сұр денелі жетілген қанатты ♂ -ты қара денелі жетілмеген қанатты ♀ шыбынмен кері будандастырғанда — Ғ₂тең мөлшерде ата-аналарына ұксас сұр денелі жетілген қанатты және қара денелі жетілмеген қанатты екі түрлі шыбындар алынған.

Бұл жағдай дененің түсі мен қанаттың дамуын анықтайтыі гендердін бір хромосомада орналасқанын және олардың бірлесіп тұкым қуалайтынын керсетеді. Мейоздык беліну кезінде жұп хромосомалар жас клеткаларға бір-бірден ажырал кетеді. әр хромосомада орналаскан гендер сол бірлескен күйінде бір гаметага түседі. Сол себепті, Ғ₁- ғы ♂ будан шыбынынан тек екі түрлі гамета түзіледі.

♂ х♀

Ғ₁

қара денелі жетіл-ген қанатты — 50%

Сұр денелі жетіл меген қанатты — 50%

Бір хромосомада орналасқан гендердің бірлесіп тұкым қуалауы гендердің тіркесуі немесе тіркесі, тұқым қуалаудеп аталады. Морган заңы деп те атайды. Толық тіркесу

Бір хромосоманың бойында орналаскан және тіркесіп тұқым қуалайтын

гендер тіркесу тобын құрайды.тіркесу топтарының саны әр организмнің жұп хромосом санына байланысты. Мыс.др.шыбынында 8 хр-м болса 4 тіркесу тобын құрайды.

Тіркесу топтарынын саны хромосомалардың гаплоидті жиынтығына сәйкес келеді. Мысалы, дрозофила шыбынында — 4 тіркесу тобы, бұршак-та — 7, жүгеріде — 10, ал адамда 23 тіркесу тобы болады.

Кроссинговер. Ұқсас жұп хромосомаларды бойлай бірнеше аллельді гендердід орналасатындығы анықталған. Кейде осы жұп хромосомалар айқасып, нәтижесінде X тәрізді фигуралар (пішіндер) — хиазмалар пайда болады. 1911 жылы Морган ашқан бұл күбылысты хромосомалардың айқасуы немесе кроссинговер деп атады. Бір хромосомада орналаскан екі ген (кызыл хромосомалардағы ақ дактар) айкасу нәтижесінде әр түрлі ұқсас хромосомаларға ауысады.Кроссинговердің нәтижесінде гендердің алмасуы жүреді, соған байланысты сапа жағынан мүлде жаңа хромосомалар түзіледі. Демек, ұрықтану кезінде хромосомаларда гендердің жаңа үйлесімдері пайда болады. Мысалы, Морган дрозофила шыбынына тәжірибе жасағанда, 17%-ы ата-аналарына ұқсамайтын, жаңа белгілері бар шыбындар больш шыккан. Ол белгілер:шыбындардың 8,5%-ы жетілген қанатты, қара дененің болуы, 8,5 %-ы жетілмеген қанат пен сұр дененің пайда болуы. Ол жасушанын мейозды бөлінуі кезінде хромосомалардьщ бір-бірімен айкасып, сәйкес үлескілерімен алмасуының нәтижесі болып есептеледі.Гендер неғүрлым бір-біріне жақын орналасса, хромосома олардың тіркесу мүмкіндігі артып, алмасуға ұшырауы сирек байқалады. Керісінше, бір-біршен алшақ орналасқан гендердің тіркесіп тұқым қуалауы банұсқасы төмендеп, алмасуға жиірек ұшырайтындығы байқалған. Хромосомалардьщ айкасуына байланысты гендер үнемі алмасып отырады.Кроссинговерге ұшырған хромосомалары бар гаметалар аиқасу сыз кроссоверлі, ал ұшырамаған хромосомаларды кроссоверленбеген деп атайды. Хром-ң айкасу мөлшерін, кроссоверлі даралардың пайызын ұрпақтың жалпы санына шағып есептейді. Айкасудың өлшем бірлігіретінде оның бір пайызға тең мөлшері алынады. Оны Т.Морганның кұрметіне морганида, кейде сантиморган (Морганньщ өлшемі) деп атайды

Бұл теорияның негізгі кағидалары мынадай:

ІІІ.Бекіту. Тест сұрақтары.

1. Хромосомада тендер біріне-бірі жақын болса, соғүрлым:

а - олардың арасында айкасу сирек болады; ә - олардың арасында айкасу жиірек болады;

б - айқасу болмайды.

2. Гетерогаметалы:а - гаметаның бір типін түзеді; ә - гаметаның екі типін түзеді; б - гаметаның үш типін түзеді.

3. Тұқым қуалаудың хромосомалык теориясын ең алғаш қалыптастырған:

а - Г. Мендель; ә - Т. Морган; б - Г. де Фриз; в - Н. Вавилов.

4. Егер диплоидты жиынтык 8-ге тең болса, дрозофилада жыныс-тың тұкым қуалауына хромосомалардың неше жұбы жауап береді?

а - 4 жұп ә - 2 жұп, б -1 жұп

ІV. Үйге 1.§41. 0қу.

V.1. Генетика деген не ? 2. Тұқымқуалаушылық,өзгергіштік ден не?

3.Мендель тұқым қуалау заңдылығын еншінші жылы ашты?

5.Генотип, фенотип,рецессивті ,доминантты ұғымдарына түсінік бер.

6. Гибридологиялық әдіс деген не?(«бір-біріне» айырмасы анық көрінетін организмдерді будандастыру. Гибрид денен не?

7.Мендель өз тәжірибесінде асбұршақты неге алды? 8. Мендель бұршақтың неше сортын алып,тәжрибе жасады? (34 тен 22-сін, Ғ₂-де 8023 тұқым, сары-6022,жасыл-2001 тұқым).

8.Моно-ди-поли-гибридті будандастыру деген не?

9.Алельді ген,гетерозиготалы,гомозиготалы ұғымына түсініктер бер. 10. Біркелкілік заңы қалай айтылады? 11.Ажыру заңы? 12.Гаметалардың тазалық ережесі? 13. Толымсыз доминантыллық? 14. Талдай шағылыстыру? 15. Моно-ди гибридті будан-ң цитолог,негізі?

10-сынып 30.01.

Сабақтың тақырыбы: Цитоплазмалық тұқым қуалау..

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларға цитоплазмалық тұқым қуалау заңдылықтарын және түрлерін түсіндіру.

2. оқушылардың оқу материалдарының мазмұнын генетика

заңдылықтарын ғылми түрде түсіндіре алу, ойлау қабілетін дамыту

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,

математика,шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

Ядродады хромосомадан тыс жерде болатын тұқым қуалау цитоплазмалық деп аталады. цитоплазмалык тұкым қуалау ядролық (хромосомалык) тұкым куалауға қарағанда аналык жолмен жүреді. негізін неміс ғалым-дары К.Корренс пен Э.Баур (1908 ж.) салған.

Пластидтік тұқым қуалау.

Пластидтердің нөруыздардан ж\е РНҚ мен ДНК-дан тұрады.

Бірақ азотты негіздердің құрамы жағынан пластидтердін ДНҚ-сы хромосомадағы ДНҚ-дан өзгеше, сол сияқты РНҚ-ның да рибосомалық РНҚ-дан айырмашылығы бар. К.Корренс түн аруы өсімдігі жапырағының ала болуының тұқым куалауын зерттегенде, оның өсу нүктесінен әр түрлі жасушалардың тобын тапкан. Олардың біреулерінің пластидтерінің хлорофилл түзу қабілеті болмаған да, ал екінші біреулері, керісінше, түзе алатын болған. Соның салдарынан өсімдік жапырағы шүбар ала болып шығады.

Митохондрия арқылы тұқым қуалау. Митохондрия — жасуша-дағы тыныс алуға тікелей қатысы бар органоид Ол өзінін химиялык құрамы жағынан ядролық ДНҚ-дан өзгеше келеді.

Митохондриялык гендер (ДНҚ), негізінен, екі топ белгілерді анықтайды. Біріншісіне, тыныс алу жүйесінің жұмысына байланысты белгілер жатса, екіншісіне, антибиотиктер мен жасуша уына катыстылары жатады.

Осындай бактериялардың кейбіреуінде тыныс алу кемістігі анықталған. Ондай кемістік олардың митохондрияларының тұқым қуалайтын өзгеріске ұшырауына байланысты.Б.Эфрусси деген ғалым ашыту бактериясының мутациялық жолмен пайда болған тыныс алу кемістігі бар өте ұсақ колония түзетін штамын тапкан. Ондай мутантты штамдар өте баяу өседі.

Олар цитохром оксидаза ферментінің жетіспеуінен тыныс алу кемістігіне ұшыраған және спора түзу қабілетінен айырылған. Осындай мутантты бактериялардын митохондрияларындағы ДНҚ-ны алып зерттегенде, оның құрамының өзгергендігі жене соған байланысты генетикалык акпарат кодтау қабілетінен айырылғандығы анықталды. аталмыш қасиеттің тұқым куалауы цитоплазмаға байланысты екенін керсетеді.

Цитоплазмалық аталық ұрықсыздық (стерильдік). Мұндай құбылыс жүгері, пияз, қызылша, зығыр тәрізді өсімдіктерге тән. Жүгері өсімдігінде болатын цитоплазмалык аталық ұрыксыздықты 1930 жылы америкалык ғалым М.Родс ашты. Жүгері бір үйлі , яғни аналық гүлдері собығында жинақталады да, аталықтары шашағында болады. Сол жүгерінің кейбір сорттарыньш шашағынан толық дамымаған, яғни ұрықтандыру қабілеті жоқ аталық тозандар табылған. Бүл осы қасиеттің цитоплазма арқылы тұқым қуалайтындығын көрсетеді.

Цитоплазмалык тұкым қуалауға генетикалық талдау. Цитоплазмада ж\не оның органоидтерінде шоғырланған тұқым қуалайтын факторлар плазмой деп аталады.

ІІІ. Кесте толтыру. 186 бет. 4-ші тапырма

ІV. Үйге 1.§42. 0қу.

V.1. Т.Морган қандай тәжірбе жасап,қандай заң ашты?

2. Тіркесіп тұқым қуалау не себепті бұзылады.?

3. Кросс инговер деген қандай құбылыс?

Жалпы, өсімдіктерде болсын, жануарларда болсын, анальщ жыныс жасушасында цитоплазманың мөлшері көп болады, ал аталық жыныс жасушасында ол жокка жуык. Сондыктан цитоплазмалык тұқым куалау ядролык (хромосомалык) түкым куалауға Караганда аналық жолмен жүреді.

Цитоплазмалык тұкым куалауды зерттеудің негізін неміс ғалым-дары К.Корренс пен Э.Баур (1908 ж.) салған.

К.Корренс түн аруы өсімдігінін, ал Э.Баур қазтамак пен намаз-шамгүлдің ала жапыракты болуының түкым куалауын зерттеді. Нәтижесінде олар мүндай белгінің түкым куалауы цитоплазма күрамындағы пластидтер аркылы болатындығын аныктады. •

Пластидтік түкым қуалау.Пластидтердін, соньщ ігпінде хлоро-пластын жасыл әсімдіктерде фотосинтез процесінің жүруіне тікелей қатысы бар екендігін жаксы білесіндер.

Пластидтердің өзі арнаулы нөруыздардан жөне РНҚ мен ДНК-дан түрады. Бір жасушага шакканда пластидтердің саны жоғары жөне төменгі сатыдағы өсімдіктерде, шамамен, бірден жүзге дейін болады. Жасушасында жалғыз ғана пластиді бар түрлер диатомды балдыр-ларда кездеседі.

Пластидтердің күрамьщда жоғарыда айтылғандай, РНҚ және ДНҚ болады. Бірак азотты негіздердің күрамы жағынан пластидтердің ДНҚ-сы хромосомадағы ДНҚ-дан әзгеше, сол сиякты РНҚ-ның да рибосомалык РНҚ-дан айырмашылығы бар. Сонымен, жүргізілген зерттеулердің нәтижесі пластидтердің тұкым куалаушылыкка катысы бар екенін жөне генетикалык акпараттьщ олардьщ кұрамындағы ДНҚ-да сакталмайтындығын көрсетті.

Пластидтік түкым куалау туралы алғашкы ғылыми деректерді К.Корренс пен Э.Баур алғандығы айтылды. Мысалы, К.Корренс түн аруы өсімдігі жапырагының ала болуының түқым куалауын зерт-тегенде, оның әсу нүктесінен әр түрлі жасушалардын тобын тапқан. Олардың біреулерінің пластидтерінің хлорофилл түзу кабілеті болмаған да, ал екінші біреулері, керісінше, түзе алатьш болған. Соның салдарынан өсімдік жапырағы шүбар ала болып шығады.

Митохондрия арқылы түқым куалау.Митохондрия — жасуша-дагы тыныс алуға тікелей катысы бар органоид екенін білесіңдер. Жасушаның белінуі кезінде олар жаңа түзілген жас жасушаларға шамамен, бірдей мөлшерде ажырайды. Сол митохондрияның күрамынан үзындығы 5 мкм-ден (жануарларда), 20—32 мкм-ге дейін (есімдіктерде) жететін ДНК табылған. Ол өзінің химиялык қүрамы жағьшан ядролык ДНҚ'Дан өзгеше келеді.

Митохондриялық тендер (ДНҚ), негізінен, екі топ белгілерді аныктайды. Біріншісіне, тыныс алу жүйесінің жүмысьгаа байланысты белгілер жатса, екіншісіне, антибиотиктер мен жасуша уына катыстылары жатады.

Генетикалык түрғыда ашыту бактериясынын митохондриялары көбірек зерттелген. Оларда бүкіл жасушадағы ДНК-ның 10—20%-ы болады. Осындай бактериялардың кейбіреуінде тыныс алу кемістігі

аныкталған. Ондай кемістік олардын митохондрияларының түкым куалайтын өзгеріске үшырауына байланысты.

Б.Эфрусси деген ғалым ашыту бактериясынын мутациялык жолмен пайда болтан тыныс алу кемістігі бар ете үсак колония түзетін штамын тапкан. Ондай мутантты штамдар оте баяу өседі. Олар цитохром оксидаза ферментшін жетіспеуінен тыныс алу кемістігіне үшыраған жене спора түзу кабілетінен айырылған. Осындай мутантты бактериялардың митохондрияларындағы ДНҚ-ны алыл зерттегенде, оның күрамының өзгергендігі жөне соған байланысты генетикалык акпарат кодтау кабілетінен айырылғандығы анықталды. Бүл келтірілген деректер ашыту бактериясында болатын аталмыш касиеттің түкым куалауы цитоплазмаға байланысты екенін көрсетеді.

Цитоплазмалық аталық үрықсыздык (стерильдік).Цитоплазмалык түкым куалаудын ең айкын да нақты мысалдарының бірі — цитоплазмалык аталык үрьіксыздык. Мұндай күбылыс жүтері, пияз, кызылша, зығыр төрізді өсімдіктерге төн. Жүгері өсімдігінде болатын цитоплазмалык аталық үрыксыздыкты 1930 жылы америкалык ғалым М.Родс ашты. Жүгері өсімдігінін бір үйлі екендігі белгілі, яғни аналык гулдері собығында жинакталады да, аталыктары шашағында болады. Сол жүгерінін кейбір сорттарыньш шашағынан толык дамымаған, яғни үрықтандыру қабілеті жок аталык тозаңдар табылған. Зерттей келе бүл касиеттің цитоплазманьщ бір ерекшеліктеріне байланысты екендігі анықталды. Аталық үрыксыздық касиеті бар өсімдікті калыпты өсімдіктін тозаңымен тозаңдандырғанның озінде, олардан алынған үрпақтың көпшілігі ұрыксыз болып шыккан және мүндай қасиет бірнеше буын бойы жойылмай кайталанып отырған. Бүл осы касиеттің цитоплазма аркылы түкым куалайтындығын керсетеді.

Цитоплазмалык түқым қуалауға генетикалык талдау.Цитоплазмалык түкым куалауды зерттеудің жасушадағы жалпы генетикалык жүйені дүрыс түсіну үшін маңызы бар. Ken уакытка дейін біз генотип деген терминнің мағынасын тек хромосомада шоғырланған гендердің жиынтығы деп түсініп келдік. Ал түкым куалайтын заттың (ДНҚ) цитоплазмада да болатындығы жайлы айтылды. Цитоплазмада жене оның органоидтерінде шоғырланған түкым куалайтын факторлар плазмой деп аталады. Осыған байла-

Жасушанын генетикалык аппаратының жүйесі

	Геном — хро-
мосомалардағы			Ядро	Ідролық
Генотип—	/	генетикалык			тендер
жасушадағы бүкіл	/	материал
генетикалык материал	\		/	->
Плазмон —	Пластидтер
Плазмогендер
		генетикалык материал	\
Митохондриялар

10-сынып 10.03.

Сабақтың тақырыбы: Мутациялық өзгергіштік

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды мутациялық өзгергіштікпен және олардың түрлерімен таныстыру.

2. оқушылардың оқу материалдарын меңгере отырып, өзгергіштің түрлерін жіктеу,Генетикалық терминдердің мәнін ашу қабілетін дамыту.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану,

шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ.§49. Мутациялық өзгерііштік

Мутация дегеніміз — организм генотипінід, яғни хромосомалар мен олардың кұрамды бөліктері — гендердің өзгеруіне байланысты кездейсок пайда болатын, тұкым куалайтын өзгергіштік. Бұл ұғымды ең алғаш голландиялык ботаник Х.Де Фриз қалыптастырды. Мутация сырткы орта факторларының әсерінен пайда болады, оларды мутагендер деп атайды. Мутагендердің үш түрі кездеседі. Олар: физикалык, химиялық және биологиялык мутагендер. Физикалык мутагендерге радиоактивті сәулелер, ультракүлгін сөулелер, лазер сәулелері және т.б. жатады. Химиялық мутагендерге: колхицин, этиленимин, никотин қышкылы және т.б. химиялық қосылыстар жатады. Өте жоғары концентрациядагы кейбір гербицидтер мен пестицидтер де мутация тудыра алады. Жасушадағы зат алмасу процесі кезінде түзілетін кейбір ыдырау өнімдері мен организмге тағам арқылы келіп түсетін радиоактивті заттарда да (мысалы, сүйекте жинакталатын стронций, т.б.) мутагендік ққсиет болады. Оларды биологиялық мутагендер дейді.

Генотиптің өзгеру сипатына қарай мутациялар гендік, хромосомалық, геномдық және цитоплазмалық болып бөлінеді.

Гендік мутация. Гендік мутация ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтердің орналасу ретінің өзгеруіне байланысты болады. Мысалы, ДНҚ кұрамындағы қатар тұрған екі нуклеотидтің орын алмастыруы немесе бір нуклеотидтің түсіп кқлуы мүмкін. Соның салдарынан генетикалық код өзгереді де, тиісті нәруыз синтезделмей қалады немесе синтезделген нәруыздың қасиеті өзгереді. Ол ақыр аяғында келіп, организм белгісінің өзгеруіне апарып соғады.. Мысалы, селекцияда өсімдіктердің жаңа сорттарың жануарлардың тұқымдарын және микроорганизмдердің жаңа түрлерін алу үшін қажетті материал ретінде пайдаланылады.

Хромосом. мутация.Бұл жағдайда хромосомалардың құрылымы өзгереді. Ондай өзгерістер хромосомаішілік және хромосомааралыкқболып келеді. Хромосомаішілік: дефишенсия — хромосома ұштарының жетіспеушілігі; делеция — хромосоманың бір бөлігінін үзіліп түсіп қалуы; инверсия — хромосома бөлігінін 180⁰-қа бұрылуы гендерің орналасу ретінің өзгеруі; дупликация — хромосоманың белгілі бір бөлігінің екі еселенуі.

Хромосомааралык өзгерістерге хромосоманың бір белігінің оған ұқсас емес басқа бір хромосомамен ауысып кетуі жатады, оны транслокация дейді. Сол сияқты бұған хромосомалар арасында көпірлердің түзілуін де жатқызуга болады.

Геномдык мутация. Геномдыц мутация дегеніміз — жасушадағы хромосомалар санының өзгеруіне байланысты болатын өзгергіштік. Геном дегеніміздін өзі — гаплоидті хромосомаларда болатын гендердің жиынтығы. . кейбір жағдайда бұл механизмдер бұзылады да, хромосомалар жасушадағы екі полюске тендей ажырамайды. Сонын салдарынан хромосома саны оөгерген жасушалар пайда болады. Геномдык мутация хромосома санының гаплоидті жиынтыққа еселеніп немесе еселенбей езгеруіне байланысты. Егер еселеніп көбейсе, оны полиплоидия, ал еселенбей көбейсе не азайса, анеуплоидия немесе гетероплоидия деп атайды.

Полиплоидті организмдер хромосома санының еселену дөрежесіне қарай 3 п — триплоиді, 4 п — тетраплоидті, 5 п — пентаплоидті жөне т.б. болып келеді. Полиплоидия организмнің түрлі белгілерінің езгеруіне себеп болады. Сондыктан ол эволюция мен селекция үшін аса маңызды болып есептеледі. Мысалға, орыс селекционері В.С. Федоров шығарған карабидайдың тетраплоидті формасын алайық. Қарабидайдың бұл түрі қалыпты диплоидті формасына Караганда сабағы мықты, дәндері ірі әрі салмақты болып өзгерген.

Жалпы полиплоидиянын нәтижесінде, өсімдіктердің жеке мүшелерінің көлемі ұлғаяды. Ал оның негізінде жасуша көлемінің үлғаюы жатады, соған сәйкес, оның кұрамындағы нәруыз, көмірсу, майлар, витаминдер және т.б. заттардың мөлшері артады.

Полиплоидия — жануарларда өте сирек кездесетін кұбылыс Бүл көбінесе жыныстык көбеюі партеногенез жолымен жүретін жөндіктерде кездеседі. Мысал ретінде аскариданы, жер құрттарын, көбелектерді алуға болады. Полиплоидияның жануарларда сирек кездесуінің бір себебі олардың полиплоидия жағдайында ұррак бере алмайтындығына байланысты. Мысалы, тышкандарда триплоидті зиготаның болатындығы анықталган, бірак олардың тіршілік кабілеті болмайды.

Анеуплоидия.Анеуплоидия немесе гетероплоидия хромосома санының гаплоидті жиынтыққа еселенбей өзгеруінің нәтижесінде пайда болады. Бұл құбылысты ең алғаш К.Бриджес дрозофила шыбынындағы жыныспен тіркесіп тұқым куалау зандылығын зерттеу барысында байкағандығын .Ол аналық шыбынның дене жасушасынан ХХУ хромосомалардың (сонда У артық), ал аталықтарынан ХО (яғни У жоқ) хромосомаларды тапты. Осыған байланысты дрозофила шыбындарының кейбір белгілерінің (канаты, көзі жөне т.б.) өзгеретіндігі анықталды. Мұндай жағдай өсімдіктер мен жануарларда ж/е адамда да кездеседі. Мысалы, адамда 21-жүп хромосомада 46-ның орнына 47 хромосома болса, Даун ауруы пайда болады. Ондай адамның акылы кем, дене мүшелерінде түрлі кемістіктер болады.

Анеуплоидия құбылысының практикалык маңызы да бар. Ол өсімдіктер селекциясында жекелеген хромосомаларды ауыстыру арқылы жаңа мол өнімді түрлерін алу үшін колданылады.

Цитоплазмалык мутация.Бүл жасуша цитоплазмасында кездесетін плазмогендердің өзгеруіне байланысты болады. Плазмогендер, негізінен, пластидтер мен митохондрияларда болады. Цитоплазмалык мутация да гендік жене т.б. мутациялар сияқты ұрпақтан-ұрпакка беріліп түкым куалайды. Мысалы, кейбір саңы-раукүлактарда тыныс алу кемістігі болатындығы аныкталған. Зерттей келе ондай кемістік олардың митохондрияларында болатын геннін мутацияға үшырауына байланысты екендігі аныкталған. Осы сиякты пластидтер күрамында болатын геннін өзгеруіне байланысты хлорофилдік мутация пайда болады.

ІІІ. Биологиялық диктант.

А. Мутагендердің _ _ түрі бар, оларға____мутагендер жатады.

Ә. Хромосомалардын белгілі бір бөлігінің екі еселенуін____, ал хромосоманың

бір бөлігінін үзіліп түсуін____деп атайды.

Б. Хромосомалар санының екі еселенуін____, уш еселенуін____, ал төрт

еселенуін _ _ деп атайды.

ІV. Үйге 1.§49. 0қу.

V.1. Зерханалық жұмысты тексеру.

2. Модификациялық өзгергіштік деген не?

3. Модификациялық өзлегергіштің болу себептерін атаңдар.

1.Окулыктағы материалдарды пайдаланып, берілген кестені толтырыңдар.

Өзгергіштік	Мутацияның типтері	Мутацияның пайда болу себептері
Мутация

толыктырыңдар:

А. Мутагендердің___түрі бар, оларға___мутагендер жатады.

Ө. Хромосомалардын белгілі бір бөлігінін екі еселенуін___, ал хромосоманың

бір бөлігінін үзіліп түсуін___деп атайды.

Б. Хромосомалар санынын екі еселенуін___, үш еселенуін___, ал төрт

еселеяуін____деп атайды.

10-сынып3.04.09..

Сабақтың тақырыбы:Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңы

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңытаныстыру.

2. Оқушылардың оқу материалдарын меңгере отырып, өзгергіштің түрлерін жіктеу,Генетикалық терминдердің мәнін ашу қабілетін дамыту.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ.Орыс генетигі Н.И.Вавилов тұқым қуалайтьн өзгергіштікті зерттегенде систематикалық жағынан бір-біріне жақын тұрған түрлер мен туыстарда кездесетін мутациялардың ұқсас болып келетіндігін анықтады. Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар» деп аталатын заңын ашты. Бұл заң бойынша, шығу тегі жағынан бір-біріне жақын, соған байланысты морфологиялық, физиологиялык және т.б. қасиеттері бойынша ұқсас организмдердің тұқым қуалайтын өзгергіштігі де ұқсас болып келеді. Мысалы, астық тұқымдасына жататын бидайөзгергіштіктің ұксас катар лары болатындығы анықталған, арпа, сүлы, жүгері, күріш, тары, бидайыктарда дөнінің түсі мен пішіні, өніп-осуі, пісіп-жетілу мерзімі, суыққа төзімділігі жене т.б. касиеттері жөнінен түкым қуалайтын

Астық тұкымдастардағы тұңым қуалау өзгергіштігініңұксас қатарлары (Н.И.Вавилов бойынша)

1.Жақын түрлер мен туыстардын генетикалық құрылымының ұқсастығы жөне олардың шығу тегінің бір екендігі;

2.Белгілі бір сыртқы орта жағдайларында жүретін сұрыптаулардың әсері.

Тұқым куалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңы селекцияда кеңінен қолданылады. Мысалы, XX ғасырдың 20-жылдарына дейін қатты бидайдың тек қылтанақты түрлері бар екендігі белгілі болып келген. Ал жұмсақ бидайлардың қылтанақсыз түрлерінің болатыны анықталғаннан кейін катты бидайлардың да сондай қылтанақсыз түрлерін алуға мүмкіндік туды.

Н.И.Вавилов Абиссинаға барған сапарында қатты бидайдың қылтанақты түрлерін тапты, ал белгілі селекционер А.П.Чехурдин бидайдың сол түрін қылтанадсыз жұмсақ бидаймен будандастыру аркылы оның қылтанакты сортын шығарды.

Тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар жануарларда да кездеседі. Мысалы, альбиностар (түстің ақ болуы) теңіз шошкасында, кояндарда және т.б. кеміргіштердін барлығында да кездеседі. Әр түрлі микроорганизмдерден де ұқсас тұқым қуалайтын биохимияльщ өзгерістер байқалған.

Ұқсас қатарлар заңы түрлердің пайда болуында, мутациялық өзгерістердің рөлі барлык тірі организмдерге тән екендігін керсетті. Жалпы, бұл заң алға белгілі бір мақсат қоя отырып, қажетті деген тұқым қуалайтын өзгергіштікті қолдан жасаудың әдістерін ойластырудың биологиялык негізі болып есептеледі.

түрлер мен туыстарда болатын мутациялык өзгергіштіктер, белгілі селекционер А.П.Чехурдин осы заңдылықты пайдаланып, жұмсақ бидайдың қылтанақты сортын шығарған.

ІІІ.тапсырмалар

Д 1.Мына сөйлемдерді толыңтырындар.

А. Гомологтік қатарлар заңын______________________

Ә. Бұл заңның мәні__________________________

2. Қатты бидайдың қылтанақты іріктемелерін (түрлерін) кім және қалай алды?

3. Ұқсас қатарлар заңының іс жүзіндегі пайдасы неде деп ойлайсыңдар?

ІV.§50.

V. Тест. Тапсырмасы.

10-сынып7,10. 04.

Сабақтың тақырыбы:Генетика және эволюциялық теория.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды тұқым қуалайтын өзгергіштіктегі ұқсас қатарлар заңытаныстыру.

3.Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, СТО элементін пай-у,

Сабақтың пән аралық байланысы: Өсімдіктану, жануартану, шеттілі.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу,

ІІ. Генетика және эволюциялық теория

Ч.Дарвин эволюцияның қозғаушы күші болып табылатын үш факторды, тұқым қуалаушылықты, өзгергіштікті және сұрыптауды аныктады.

Түрдің пайда болуы барысында эволюциялық фактордың тигізетін әсерлерін түсіну үшін сол түрлердің шығуына және дамып-қалыптасуына негіз болып есептелетін популяцияның генетикалық заңдылықтарын білу кажет.

Популяциялар генетикасы.Популяция деп тіршілік ортасы және оған бейімделу кабілеті де бірдей, бір-бірімен будандасып ұрпақ бере алатын бір түрге жататын дараларды айтады. Қолдан сүрыптау аркылы алынатын жануарлардың тұқымдары мен өсімдіктердің сорттары да жеке популяцияларға жатады.

Популяцияның генетикалык құрылымың ең алғаш статистикалық және генетикалық әдістерді қолдана отырып, дат генетигі В.Иогансен зерттеді. Оның 1903 жылы «Популяциядагы және таза линиялардағы тұқым қуалау» деген еңбегі жарық көрді. Бүл ілімді орыс генетигі С.С.Четвериков әрі қарай жалғастырып, дамытты.

Сонда бұл тәжірибенің нәтижесі, бұршақтың сорт популяциясы генетикалық құрылымы жағынан әртекті даралардан тұратындығын және оның әркайсысы таза сорттармақтардың (чистая линия) бастамасы бола алатындығын керсетеді. өздігінен тозаңданатын өсімдіктер популяциясының генотиптері ж\е анықталатып белгілері көбінесе гомозиготалы (АА немесе аа) жағдайда болады.

Ал жануарлар мен айкас тозанданатын есімдіктер популяция-сының генотиптері еркін будандасу негізінде қалыптасады. көпшілігінде гетерогенді (Аа) болып келеді. Мұндай популяциянын генетикалық құрылымын зерттеудің бір жолы — жекелеген гендер бойынша гомозиготалы және гетерозиготалы даралардың таралу сипатын аныктау.

Мысалы, популяциядағы бір геннің екі түрлі өлшемі бойынша гомозиготалы АА және аа даралары сан жағынан бірдей дейік. Олардан А жене а гендері бар аталык жөне аналық гаметалар ген мөлшерде түзіледі. Осындай гендері бар даралар будандасқанда мынадай нәтиже шығады:

♀ ♂	0,5 А	0,5 а
0,5 А	0,25 АА	0,25 Аа
0,5 а	0,25 Аа	0,25 аа

Сөйтіп, бүл мысалдан еркін будандасу жағдайында әр буын сайын доминантты жөне рецессивті гендері бар гаметалардьщ мелшері бір деңгейде, яғни 0,5 А және 0,5 а болатынын көреміз.

Бірак кейде популяциядағы гомозиготалар санының тең бол-майтындығы байкалады. Мысалы, карабидайдың бір популяция-сындағы сабағының түгі бар өсімдіктер түгі жоқ осімдіктерге кара-ганда терт есе көп болып келеді (4АА:1аа). Бүл жағдайда гаметалардың аракатынасы 0,5 А:0,5 а емес, 0,8 А:0,2 а болады. Будандастыру нөтижесінде олардан мынадай үйлесім түзіледі:

	0,8 А	0,2 а
0,8 А	0,64 АА	ОДбАа
0,2 а	0,16Аа ,	0,04 аа

Нөтижесінде өр жүз есімдіктің орта есеппен 96-сы түкті (64 гомозигота, 32 гетерозигота), тек төртеуі ғана түксіз болып шығады.

Бүл жағдайда келесі будандарда да «А» аллелі бар гаметалардың молшері 0,8 (0,64 гомозигота АА-дан, 0,16 гетерозигота Аа-дан), ал «а» аллелі бар гаметаньщ мөлшері 0,2 (0,04 гомозигота аа-дан, 0,16 гетерозигота Аа-дан келеді) болады.

231Харди—Вайнберг заңы. 1908 жылы ағылшын математигі Г.Харди мен неміс дөрігері В.Вайнберг популяциядағы генотип пен фенотиптін таралу жиілігін анықтайтын формула ұсынды.

Мысалы, адам популяциясындағы кейбір тұқым куалайтьш аурулардың таралу сипатын аньщтау және т.б. Өсімдіктер мен жануарлардың табиғи популяцияларына жүр-гізілген генетикалык зерттеулер олардың фенотип жағынан біркелкі болғанымен, түрлі рецессивті мутацияларға бай келетінін көрсетті. Ондай мутациялар генотиптері гетерозиготалы болып түрғанда фенотип түрғысынан ешкандай да білінбейді. Тек будандасу кезінде екі рецессивті аллель кезігіп, рецессивті гомозигота болғанда ғана білінеді. Мүндай жағдайда мутация тікелей табиғи сүрыпталудың бакылауына өтеді. Сейтіп, академик И.И.Шмальгаузеннің сөзімен айтатын болсак, өрбір түр мен популяция озінде «түкым куалайтын әзгергіштіктің корын» жинактаған күрделі гетерозиготалы жүйе болып есептеледі. Ол популяциянын тіршілік жағдайы әзгергенде ғана табиғи сүрыпталу аркылы жүзеге асырылады. Әр популяцияның өзіне тән гендік коры болады. Гендік қор (генофонд) дегеніміз — популяцияның, түрдің немесе систематикалык топтың гендерінің жиынтығы.

Мысалы, ірі өндіріс орталықтарында түтін мен ыс көп болғандыктан, сол манда өсетін ақ кайыңның діңгегі коңырқай күңгірт болып өзгереді. Соған байланысты кайыңда тіршілік ететін ақшыл көбелектердің арасында кейде күңгірт түсті мутанттар пайда болады. Егер мұндай құбылыс ауасы таза ауыл жағдайында болса, сүрыпталу арқылы жойылып кетер еді. Себебі ақшыл қайындағы күңгірт түсті көбелектер тез көзге түседі. Сондықтан оларды құстар жеп құртады. Ал түтінмен ысталған қайыңдағы көбелектер көзге көп түспейді, яғни табиғи сұрыпталу оларды сақтап қалады. Сұрыптаудың мұндай түрін қозғаушы сұрыптау дейді. Сонда мұндай сұрыпталуды жүзеге асыратын фактор — көбелектерді жейтін құстар. Егер сұрыпталу өте жылдам қарқынмен жүрсе, тез арада күңгірт түсті популяция пайда болады. Мысалы, Манчестер қаласының маңындағы қайың көбелегінің күңгірт түсті түрлері ақшыл көбелектерді 20 жылдың ішінде ығыстырып шығарған. Қозғаушы сүрыптау эволюцияда басты рөл аткарады. Бүған жылқының эволюциясы барысында оның аяғының саусактылықтан так түяктылыкка дейінгі өзгерісі де дәлел бола алады.

Қозғаушы сүрыптаумен катар табиғатта тұрақтандырушы сұрыптау да кеңінен таралған. Біршама түракты орта жағдайларында тіршілік ететін түрлерде болатьщ өзгерістер жағымсыз болуы мүмкін. Мұндай жағдайда аз озгерістерді тудыратын мутациялар сакталып, керісінше, көп өзгеріс тудыратын мутациялар жойылып отырады.

Тұрақтандырушы сұрыптауда, мысалы, жәндіктер арқылы тозаңданатын өсімдіктер гүлінің бір шағын бөлігі ғана өзгереді. Бұл сол жәндіктің мөлшеріне ғана шақ келеді, ал олай болмаған жағдайда тозаңдануға жағымсыз өсер етер еді.Мезозой дөуірінде пайда болған саусаққанатты балықтарға жататын латимерия осы күнге дейін өзгеріссіз тіршілік етіп келеді.

Сол сиякты Қазакстанда кең тараған акбөкен кайнозой дәуірінен бері карай орта жағдайларының түрлі өзгерістеріне қарамастан сақталып келеді. Бұларды тұрақтандырушы сұрыптаудың нәтижесі деп білеміз.

Қозгаушы сұрыптау мен тұрақтандырушы сұрыптау бір-бірімен тығыз байланысты. Қозғаушы сұрыптау қоршаған ортаның ауыспалы жағдайында түрлердін өзгеруіне ыкпал етеді. Ал тұрақтандырушы сұрыптау біршама тұрақты орта жағдайларында тиімді өзгерістерді сақтап, тұрактандырып отырады.Қозғаушы сүрыптау табиғаттағы түрлердің алуан түрлілігін камтамасыз етеді. Тұрактандырушы сұрыптау түрлердің тұрақтылығын сақтайды.

ІІІ.Сұрақтар мен тапсырмалар

Д 1.Окулықта берілген материалдарды пайдаланып, мына кестені толтырыңдар.

Табиғи сұрыпталудын формалары	Мысалдар	Түрдің тұрақта-луына өсері	Эволюциялық маңызы
1. Тұрактандырушы сұрыптау 2. Қозғаушы сұрыптау			&n ⇐ Предыдущая 2 3 4 5 6 7 8 91011 Следующая ⇒ ©2015 arhivinfo.ru Все права принадлежат авторам размещенных материалов.