 |
|
Збіранне і даследаванне беларускага фальклору
Гісторыя збірання і вывучэння беларускай народнай паэтыч-най творчасці асвятляецца ў шэрагу прац, прысвечаных асобным гістарычным перыядам у развіцці фалькларыстыкі, дзейнасці асобных вучоных, таксама ў зборніках твораў пэўных жанраў і відаў фальклору і інш.1. Зразумела, што студэнту не пад сілу вы-вучыць такую шматлікую і вялікую па аб'ёму літаратуру, таму намі прапануецца кароткі гістарыяграфічны агляд важнейшых публікацый і даследаванняў беларускага фальклору.
Народныя паэтычныя творы выкарыстоўваліся ў летапісах, хроніках, прадмовах і пасляслоўях Францыска Скарыны, "Лістах" Ф. Кміты-Чарнабыльскага - аршанскага старасты і іншых старажытных крыніцах. Адным з першых апублікаваў звесткі пра беларускія традыцыйныя абрады і народную творчасць Ян Ласіцкі ў кнізе "Пра рэлігію, ахвярапрынашэнні, вясельныя, пахавальныя абрады русінаў, маскавітаў, татар..." (1582). Запісаныя ад простых беларускіх сялян у ваколіцах Любчы прыказкі выдаў у 1618 г. Са-ламон Рысінскі ў зборніку "Польскія прымаўкі" на польскай і лацінскай мовах.
Першай навуковай этналагічна-фалькларыстычнай працай даследчыкі гісторыі беларускай навукі аб народнай паэтычнай творчасці лічаць артыкул М. Чарноўскай "Рэшткі славянскай міфалогіі, захаваныя ў звычаях вясковага люду на Белай Русі" (1827), у якім даюцца апісанні Купалля, Радаўніцы, "Зялёных святак" Чэрыкаўшчыны з ілюстрацыяй купальскімі, русальнымі, траецкімі песнямі.
У 1819 г. у "Тыгодніку Віленскім" была апублікавана праца "Вясельныя абрады вясельнага люду ў Мінскай губерні, у Барысаўскім павеце, у парафіі Гаенскай, назіраныя ў 1800, 1801 і 1802 гадах, з некаторымі песнямі і іх звычайнымі нотамі", аўтарам якой лічыцца I. Шыдлоўскі (як слушна заўважыў Н.С. Гілевіч, ён не мог у адзначаныя гады зрабіць гэтыя апісанні, таму што нарадзіўся ў 1793 г., але мог скарыстаць матэрыялы, сабраныя іншымі збіральнікамі2. Праца перадрукоўвалася П.В. Шэйнам з кнігі Я. Тышкевічам, які апублікаваў яго ў "Апісанне Барысаўскага павета" (1847), дзе яна публікавалася разам з іншымі фальклорна-этналагічнымі матэрыяламі. Праца не страціла навуковай вартасці і сёння, яна ўключана ў том "Вяселле. Абрад" (1978) шматтомнага звода беларускай народнай творчасці (БНТ).
Яшчэ раней апісанне вясельнага абраду I. Шыдлоўскага цалкам апублікаваў у сваёй кнізе "Люд польскі, яго звычаі, забабоны" (1830) Лукаш Галамбёўскі, які таксама выкарыстаў іншыя публіка-цыі пра побыт і культуру беларускіх сялян з "Тыгодніка Віленскага", часткова артыкул М. Чарноўскай, згаданы вышэй. У другой працы "Гульні і забавы розных саслоўяў ва ўсім краі, або ў некаторых толькі правінцыях" Л. Галамбёўскі змясціў дзіцячыя фальклорныя творы, апісанне абраду куста, святкаванне Купалля, прывёў два нотныя прыклады мелодыі купальскай і русальнай песень.
Шэраг фальклорных твораў розных відаў і жанраў (вясельныя песні, легенды, паданні, прыказкі і інш.) апублікаваў Рамуальд Андрэевіч Падбярэскі ў часопісе "rocznik literacki", які ён выдаваў у 1843-1846 гг.
Піянерам славянскай фалькларыстыкі, першым збіральнікам вусна-паэтычных твораў польскага, украінскага, беларускага і іншых славянскіх народаў па праву даследчыкі называюць Зарыяна Даленгу-Хадакоўскага (Адама Чарноцкага). Ён не толькі сам здзейсніў навуковы подзвіг як фалькларыст і этнограф, але заахвочваў да збірання народных твораў шматлікіх карэспандэнтаў. 3 сабра-нага багацейшага фальклорна-этнаграфічнага матэрыялу 3. Даленгу-Хадакоўскаму не ўдалося нічога апублікаваць. Яго спадчынай цікавіліся многія вучоныя, пісьменнікі, асабліва I. Лялевель, А. Міцкевіч, М.В. Гогаль, М. Максімовіч, М. Палявы і многія іншыя. М. Максімовіч набыў два сшыткі песеньХадакоўскага ў яго ўдавыА.М. Васілеўскай, уякіхбыло запісана звыш 1600 песень. 3 гэтымі запісамі песень пазнаёміўся М.В. Гогаль і зрабіў для сябе копію. У пісьме М. Максімовічу ён высока ацаніў іх3. Спадчына 3. Даленгі-Хадакоўскага выдавалася П. Бяссонавым, А.І. Дэем, Л.А. Малаш і іншымі даследчыкамі, што цікавіліся яго дзейнасцю. Значэнне Хадакоўскага не толькі ў тым, што ён сабраў багаты фальклорна-этналагічны матэрыял, але і ў тым, што ён быў пачынальнікам вывучэння народна-паэтычнай творчасці, праклаў шлях да сістэматычнага збірання і даследавання славянскай культуры, аказаў вялікі ўплыў на дзейнасць Я. Чачота, М. Максімовіча, В. Бадзянскага, Р. Зянкевіча, I. Крашэўскага і інш.
Паспяхова працягваў справу Хадакоўскага беларуска-польскі паэт, фалькларыст, сябра Адама Міцкевіча - Ян Чачот (1797-1847), ім сабрана багатая калекцыя вусна-паэтычных твораў. Ён выдаў шэсць зборнікаў народных песеньу 1897-1846 гг. У першай кніжцы "Вясковыя песні з-над Нёмана" Я. Чачот змясціў 99 беларускіх і адну ўкраінскую песню ў перакладзе на польскую мову. Другі зборнік выдадзены пад назвай "Вясковыя песні з-над Нёмана і Дзвіны" (1839), Чачот апублікаваў у ім 94 надзвінскіх і 26 наднёманскіх песень (вясельныя, купальскія, жніўныя і інш.). У 1840 выйшаў у свет трэці зборнік песень, у якім надрукаваны купальскія, жніўныя, дажынкавыя, вясельныя, дзіцячыя і іншыя песні, так-сама, як і папярэднія, у перакладзе на польскую мову. Упершыню на беларускай мове Я. Чачот апублікаваў 20 песень (агульная коль-касць 66) у чацвёртай кніжцы. У прадмове да зборніка аўтар праа-налізаваў фанетычныя і дыялектныя асаблівасці песень, адзначыў дасканаласць формы і прывабнасць зместу народнай паэзіі. У пятым зборніку Ян Чачот змясціў 9 беларускіхі 71 украінскую песні ў польскім перакладзе. Шостая кніжка "Вясковыя песні з-над Нёмана і Дзвіны, некаторыя прыказкі і ідыятызмы" (1846) прысвечана валачобным, юр'еўскім, вясновым, купальскім, калядным, жніўным, дажынкавым, вясельным, хрэсьбінным, пазаабрадавым, дзіцячым і іншым песням, усе з якіхдрукуюцца ў арыгіналах, на беларускай мове. У зборніку змешчаны таксама "Некаторыя ідыятызмы", "Крывіцкія прыказкі", "Прыказкі, прыстасаваныя да свят", слоўнік незразумелых слоў, спіс фразеалагічных адзінак беларускай мовы. Менавіта шосты зборнік Я. Чачота і ўяўляе най-большую каштоўнасць і не страціў свайго навуковага значэння і зараз. У прадмове Я. Чачот раскрыў прынцыпы ўкладання фальклорных твораў, выказаў думку аб праграме збірання і даследавання на-родазнаўчага матэрыялу, заклікаў актывізаваць запіс фальклорных твораў. Спадчына Я. Чачота выкарыстоўвалася ў дарэвалюцыйны час, да яе звяртаюцца і зараз.
Звялікай цікавасцю да вуснай паэтычнай творчасці беларускіх сялян паставіўся Ян Баршчэўскі, якога сучаснікі называлі першым беларускім пісьменнікам. У яго творчасці фальклор займаў прыкметнае месца, асабліва ў зборніку апавяданняў "Шляхціч Завальня, або Беларусьу фантастычныхапавяданнях", у якім ён народныя апавяданні, пачутыя з вуснаў народа, пераклаў на польскую мову. У чатырох кнігах зборніка "Шляхціц Завальня" Я. Баршчэўскі любуецца прыгажосцю прыроды краю, адзначае самабытнасць мовы, вуснай паэзіі народа які стварыў цудоўныя песні, казкі, легенды, прыказкі. Ён апісаў беларускае сялянскае вяселле, нагадаў купальскія святкаванні . Адчуваецца паважнае стаўленне аўтара да простага народа, асабліва да выканаўцаў фальклорных твораў, захапленне іхталентам, маральнай высака-роднасцю. У сюжэтах чатырнаццаці апавяданняў фантастычнае пераплятаецца з рэаліямі жыцця, разважаннямі аўтара. Героі апавяданняў Я. Баршчэўскага надзяляюцца ідэальнымі рысамі і су-працьпастаўляюцца жорсткім, злым, бяздушным людзям.
Я. Баршчэўскі ўвайшоў у гісторыю і літаратуры і фалькларыстыкі як адзін з іх пачынальнікаў.
Нарадазнаўчая дзейнасць, у тым ліку і фалькларыстычная, значна актывізавалася з выданнем у Вільні ў 1842-1849 гг. часопіса "Рубон". Адной з самых прыкметных з'яў у галіне этналогіі і фалькларыстыкі было апублікаванне ў гэтым часопісе навуковай працы Ігната Яўстахавіча Храпавіцкага "Погляд на паэзію беларускага народа". I. Я. Храпавіцкі сабраў каштоўны фальклорны матэрыял у заходняй частцы Віцебскай губерні, сістэматызаваў яго, раскрыў багаты змест народна-паэтычных твораў, іх функцыянальнасць, акцэнтаваў пры гэтым увагу на дыдактычную ролю вуснай паэзіі. Асабліва высока цаніў ён аўтэнтычныя песні, запісваў іх у час выканання. Сярод песень, якія ён разгледзеў, зімовыя, жніўныя, купальскія, вясельныя, сямейна-бытавыя, сацыяльна-бытавыя (рэкруцкія) і іншыя. Фалькларыстычная дзейнасць Храпавіцкага ў вывучэнні беларускай вусна-паэтычнай творчасці аказала ўплыў на многіх вядомых народазнаўцаў (М. Федароўскага, А. Сапунова і інш.).
Па-рознаму ацэньвалася дзейнасць фалькларыста-этнографа, паэта Аляксандра Рыпінскага. У 50-60-я гады некаторыя гісторыкі адносілі яго да рэакцыянераў. А. Мальдзіс у кнізе "Творчае пабрацімства" (1966) назваў яго "шляхецкім рэвалюцыянерам" і абумовіў супярэчнасці яго поглядаў супярэчнасцямі польскага нацыянальна-вызваленчага руху, у якім ён удзельнічаў. А. Рыпінскі нарадзіўся ў 1811 г. пад Віцебскам у сям'і шляхціца-старасты. Ужо ў час вучобы ў Віцебскай гімназіі запісваў беларускія фальклорныя творы. Пасля паўстання 1830-1831 гг. мэтай якога было нацыянальнае вызваленне Польшчы і антыфеадальная барацьба А. Рыпінскі - у той час навучанец Дынабургскай школы падхарунжых, - вымушаны быў эміграваць у Францыю. Страчаныя пад Дзіснай у час баявой аперацыі фальклорныя запісы А. Рыпінскі ўзнаўляў па памяці, знаёміў з імі сяброў па пасяджэннях Польскага літаратурнага таварыства ў Парыжы і выкарыстоўваў на лекцыях у Калеж дэ Франс. У 1840 г. на аснове адноўленых фальклорных матэрыялаў ён выдаў кнігу "Беларусь. Колькі слоў аб паэзіі простага люду той нашай польскай правінцыі, аб яго музыцы, спевах, танцахі інш." А. Рыпінскі не адмаўляў значэння дзейнасці сваіх папярэднікаў. Асабліва вылучаў Хадакоўскага, алеінетолькі яго: "Не адзін толькі Хадакоўскі з кіем у руцэ, з торбай за плячамі хадзіў ад хаты да хаты, ад жабрака да дудара, ад пастыра да жнейкі, з вяселля на ігрышча, з гучных хрэсьбін да могілак і заўсёды вуха трымаў востра... збіраў, грамадзіў невядомыя нам скарбы" (с. 18). Першы раздзел кнігі А. Рыпінскі прысвяціў песням, спевам. Аўтар разгледзеў калядныя, валачобныя, вясельныя, гістарычныя, любоўныя, танцавальныя песні, пахавальныя галашэнні. Упершыню ў навуцы даследчык апісаў валачобны абрад, ролю ў ім пачынальніка, механошы, прывёў узоры песень. Падрабязна апісаў А. Рыпінскі беларускае вяселле. Паказаў значэнне ў абрадавых дзеяннях спеваў, якія суправаджалі кожны рух, вылучыў асноўныя этапы абраду; заручыны, запоіны, пасад маладой, шлюбавіны. Часам даследчык называў падобныя звычаі і песні ў іншых народаў. Прааналізаваў А. Рыпінскі і песні працы, сярод іх і жніўныя, антыпрыгонныя. Ахарактарызаваў ён таксама тэматычную разнастайнасць гумарыстычных песень, вылучыў сатырычную песню пра Мікалая, у вобразе якога згадваўся цар Мікалай. Значнае месца ў кнізе займаў дзіцячы фальклор, дажынкавыя песні, прыказкі і прымаўкі. Такім чынам, значэнне дзейнасці А. Рыпінскага, асабліва яго кнігі "Беларусь", - удзел у закладванні трывалыхасноў навукі аб вуснай паэтычнай творчасці.
Не страціла сваёй навуковай каштоўнасці фалькларыстычная спадчына Рамуальда Зянькевіча, асабліва яго зборнік "Народныя песні пінскага люду" (1851), у якім апублікаваны больш за дзвесце фальклорных твораў, запісаных складальнікам на Піншчыне ў вёсках над Пінай, Прыпяццю і Цной. Песні сістэматызаваны па раздзелах:"Калядныя песні", "Вяселле", "Свята куста", "Купала" і інш. Адзінства прынцыпаў класіфікацыі і сістэматызацыі фальк-лорных матэрыялаў складальнік не прытрымліваецца; каляндарна-абрадавыя і сямейна-абрадавыя песні паслядоўнасцю размяшчэння не вызначаюцца, але самі матэрыялы надзвычай цікавыя. Упершыню грунтоўна асвятляецца свята "Куста" з ілюстрацыяй адпаведнымі песнямі. Вясельныя песні пазначаюцца па этапах абраду, калі яны выконваюцца (пры абходзе сватоў, перад шлюбам, песні сватоў у дарозе, пасля шлюбу і інш.) Характарыстыку песеннай творчасці насельніцтва Піншчыны Р. Зяньковіч дае і ў працы "Пра ўрочышчы і звычаі пінскага люду, а таксама пра ха-рактар яго песні" (1852). Да збіральніцкай працы Р. Зянькевіч здолеў прыцягнуць аматараў народнай творчасці, ён карыстаўся кансультацыяй вядомых даследчыкаў фальклору і літаратуры, ся-род якіх былі Я. Ельскі, Л. Крашэўскі і інш.
Да першай палавіны XIX ст. адносіцца і навуковая дзейнасць Яўстафія Піевіча Тышкевіча (1814-1873). 3 маладосці палюбіў ён народныя святы і абрады, паданні, легенды, балады. Калі вучыўся ў гімназіі (1824-1831), цікавіўся песнямі, разам з валачобнікамі хадзіў па вёсцы, запісваў купальскае святкаванне, легенды, казкі, анекдоты. Першая фальклорная праца Я. Тышкевіча прысвячала-ся Купаллю "Забавы і ўрачыстасці вясковага люду. Купалле" (1837). Важнейшай публікацыяй Я. Тышкевіча была кніга "Апісанне Барысаўскага павета з пункту гледжання статыстычнага, геагнастычнага, гістарычнага, гаспадарчага, прамыслова-гандлёвага і лекарскага" (Вільна, 1847). Аўтар імкнуўся ахарактарызаваць мінулае Барысаўскага павета, абрады і паэтычную творчасць народа, сельскагаспадарчыя клопаты вяскоўцаў на працягу ўсято каляндарнага года і інш. Значнае месца ў працы адводзіцца вяселлю з паказам важнейшых яго этапаў і ілюстрацыямі, шматлікімі песнямі. Грунтоўна апісаны, напрыклад, каравайны абрад.
Я. Тышкевіч аналізуе абрады ўшанавання продкаў - асеннія, стаўроўскія, змітроўскія дзяды, радаўніцу. Даследуе старажытныя вытокі куцці, яе семантыку. Падрабязна апісвае ён калядныя ўрачыстасці, святыя вечары, абходы валачобнікаў, прыводзіць песні, у якіх дзейнасць святых Пятра, Кузьмы, Паўла, Дзям'яна, Ільі, Барыса і іншых прымяркоўваецца да пэўных сельскагаспадарчых работ. Апісваецца таксама абрад дажынак, прыводзяцца адпаведныя песні. Раздзел прыказак і прымавак вызначаецца тэматычнай разнастайнасцю, паэтычнай дасканаласцю, адлюстраваннем мудрасці яго стваральнікаў, багатага жыццёвага вопыту. Дзейнасць Я. Тышкевіча дабратворна ўплывала на станаўленне і развіццё беларускай фалькларыстыкі.
Вялікую ролю ў вывучэнні побыту, матэрыяльнай і духоўнай культуры народаў Расіі, у тым ліку іх паэтычнай творчасці, адыграла створанае ў 1845г. у Пецярбурзе Рускае геаграфічнае таварыства. Актывізавалася даследаванне беларускай вуснай паэтычнай творчасці.
У 1848 г. Рускае геаграфічнае таварыства разаслала ва ўсе губерні этнаграфічную інструкцыю, якой прадугледжваўся збор звестак аб знешнасці "туземных жыхароў", іх мове, хатнім і грамадскім побыце, разумовых і маральных здольнасцях, народных паданнях і помніках. Інструкцыя прадугледжвала збіранне вусна-паэтычнай творчасці, запіс абрадаў і звычаяў, што спрыяла ак-тывізацыі этнаграфічных і фалькларыстычных даследаванняў. У РГТ дасылалася велізарная колькасць апісанняў абрадаў, вусна-паэтычных твораў, артыкулаў, аўтарамі якіх былі настаўнікі, інжынеры, урачы, чыноўнікі, свяшчэннікі і інш. Матэрыялы з беларускіх губерняў пераважалі па колькасці і па дакладнасці запісаў. Толькі невялікая частка іх была апублікавана, большая частка матэрыялаў захоўваецца ў архівах РГТ і зараз, выкарыс-тоўваецца ў навуковыхдаследаваннях, у шматтомным зборы бела-рускай народнай творчасці.
У 1853 г. выйшаў у свет фальклорны зборнік "Народныя беларускія песні", складальнікам якога значылася Е.П., загадкавы крыптанім якой быў расшыфраваны ў 1976 г. С. Букчыным Е.П. — Паўлоўская Елізавета Іванаўна - дачка афіцэра (нарадзілася ў 1830 г. у Магілёве). Яна палюбіла беларускія песні, збірала іх і сістэматызавала ў зборніку. У прадмове яна паведаміла, што песні запісаны ею ў Быхаўскім павеце, але папярэджвала аб ня-поўным зборы твораў, якія бытуюць сярод жыхароў Быхаўшчыны: "...Знойдзецца яшчэ багата песень, апрача мне вядомых" (с. 1), - пісала яна. Е. Паўлоўская адзначыла шырокае функцыянаванне песень у народзе: "Песнямі беларускія насельнікі вітаюць вес-навое сонца, сустракаюць вясну-красну, першы веснавы дожджык і песнямі цешацца ў жніво. Песня - то вясёлая, то сумная, звязаная з важнейшымі момантамі жыцця простага народа, пра-водзіць яго да магілы і заканчваецца галашэннем над целам нябожчыка". (с.1). На жаль, Е. Паўлоўская надрукавала ўсе беларускія песні на рускай мове. Такая публікацыя фальклорных твораў выклікала рэзкую крытыку ў друку. Надзея, выказаная ў прадмове да зборніка, што "змешчаныя песні маюць каштоўнасць перш за ўсё для вучоных, якія займаліся крытычнай распрацоўкай гэтай крыніцы народнай паэзіі" (с. 2), не апраўдалася: менавіта якасць публікацый фальклорных тэкстаў "пазбаўляе кніжку зна-чэння як матэрыялу для вучоных"4. Тым не менш зборнік мае і і пэўную каштоўнасць: у ім даецца падрабязнае апісанне беларускага вяселля з вылучэннем важнейшых этапаў, іх характарыстыка з ілюстрацыяй песнямі. Матэрыялы кніжкі давалі ўяўленне аб песннай творчасці беларускага народа, стымулявалі вывучэнне духоўнай культуры.
Значны ўклад у беларускую фалькларыстыку ўнёс Павел Міхайлавіч Шпілеўскі - аўтар прац "Падарожжа па Палессі і Беларускім краі", "Беларусь у характарыстычных апісаннях і фантастычных яе казках", якія ён пачаў друкаваць у часопісах, адпаведна, "Современик" і "Пантеон". У першых з іх П. Шпілеўскі апісаў сваё падарожжа з Варшавы ў Беларусь, ахарактарызаваў га-рады і вёскі, курганы, крэпасці, замкі, маёнткі, прыроду, кірмашы, заняткі людзей, побыт і земляробчыя клопаты сялян, жывёлагадоўлю, пчалярства і інш.
Галоўную ўвагу звяртаў даследчык на захаваныя старажытныя з'явы духоўнай і матэрыяльнай культуры, напрыклад арыгінальныя беларускія народныя танцы. Супярэчліва ставіўся даследчык да беларускай мовы, адзначаў яе ролю ў Вялікім княстве Літоўскім, дзе на ёй былі напісаны Літоўскія Статуты, Літоўская Метрыка, і адначасова не бачыў будучага яе развіцця, лічыў яе кансерватыўнай.. "Падарожжа па Палессі..." было станоўча ацэнена А.М. Пыпіным.
У другой працы "Беларусь у характарыстьганых апісаннях і фантастычных яе казках" П. Шпілеўскі апісаў сямейна-бытавыя абрады і звычаі беларусаў, некаторыя каляндарныя абрады, апублікаваў чарадзейныя казкі. Цікава апісаў ён беларускі кірмаш, калядныя вячоркі, народныя гульні, забавы. Упершыню грун-тоўна апісаў даследчык радзінны абрад. У канцы працы даў нарыс пра валачобнікаў і валачобныя песні. Сярод іншыхтвораў вылучаецца значная па аб'ёму песня, прысвечаная поўнаму земляробчаму каляндарнаму году.
П. Шпілеўскі захапляўся міфалогіяй, многія сюжэты ён апрацоўваў, да міфалагічных істот часам адносіў і такія, якія імі не з'яўляліся. Ён адкрыў цэлы легіён язычніцкіх багоў, якім нібыта пакланяліся ў старажытныя часы славяне. На яго думку, Каляда - гэта божаства весялосці і радасці, Шчадрэц - бог балявання, Талака - апякунка ўрадлівасці і інш. Яшчэ большая па колькасці галерэя дэманалагічныхістот, якая не вытрымлівае крытыкі, але разам з тым аказала ўплыў на паслядоўнікаў міфолагаў, у прыватнасці, на А. Кіркора (божышчы: Белун, Ваструха, гарнік, Жэўжык, Кляскун і інш.).
А. Кіркор ўвайшоў у гісторыю беларускай этнаграфіі і фаль-кларыстыкі перш за ўсё як аўтар дзвюх грунтоўных прац "Этнаграфічны погляд на Віленскую губерню", апублікаваную ў 3-м выпуску "Этнаграфічнага зборніка" за 1858 г. і "Беларускае палессе". Надрукаваную ў "Маляўнічай Расіі", (т. 3, ч. 2, 1882). У першай з іх А. Кіркор змясціў 227 песень (большая частка паўтарае публікацыі Я. Тышкевіча і Я. Чачота). У гэтай жа працы ён разгледзеў звычаёвае права сялян і іншыя этнаграфічныя праблемы. У другой працы ён найбольшую ўвагу звярнуў на адлюстраванне ў фальклорных творах слядоў мінулага, элементаў язычніцтва. Асабліва захапіўся ён міфалогіяй. А. Кіркор значна пашырыў га-лерэю міфалагічных істот П. Шпілеўскага божышчамі. Як міфолаг, А. Кіркор усіх жывёл у казках лічыў багамі: ваўка - дэманам холаду, казу - увасабленнем багіні грамаўніцы, якая валодае жыццядольнай сілай.
Некаторыя міфічныя істоты, якіх А. Кіркор аднёс да язычніцкіх багоў, ён характарызаваў і па знешняму выгляду і па дзеянню, напрыклад: Зюзя - гэта сівы стары, які насылае ўзімку люты мароз (менавіта нібы яго клікалі на каляды есці куццю і кідалі праз акно яму лыжку кашы), Важнейшай заслугай А. йркора з'яўляецца першае праўдзівае і асэнсаванае грунтоўнае апісанне матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў Віленскай губерні і Палесся. Ён не ўтойваў цяжкасцей жыцця простага на-рода, падкрэсліваў яго маральнае высакародства, мудрасць. Таму ён не згаджаўся з тымі даследчыкамі, якія паказвалі беларусаў і літоўцаў разумова абмежаванымі: "Беларусаў і літоўцаў нам наогул стараюцца паказаць разумова тупымі, амаль недарэкамі. А паслу-хайце, як яны дарэчы ўставяць вам вострае славечка, як, пры ўсёй пакорлівасці і як быццам знарок пры дзівакаватыхпаводзінах, калі лаюцца, прымусяць вас пачырванець або замоўчыць незнаро-кам сказанай у размове прыказкай, з дзяцінства завучанай і на ўсялякі выпадак ўдала выкарыстанай" - адзначаў ён у "Этна-графічным поглядзе на Віленскую губерню" (с. 177-278). Даслед-чык высока ацэньваў беларускія паданні, вясельную паэзію і яе сувязь з разнастайнымі абрадамі і звычаямі, адзначаў захаванне рэшткаў язычніцтва ў святах каляд і купалля, дзядоў, дажынкаў. Аднак паслядоўная прыхільнасць яго да міфалагічнай школы нярэдка перашкаджала аб'ектыўнаму асвятленню з'яў.
Захапляўся вусна-паэтычнай творчасцю беларусаў свяшчэннік Дз.Г. Булгакоўскі. У1890г. ён выдаў зборнік "Пінчукі", уякімён змясціў каляндарна-абрадавыя песні (калядныя, веснавыя, летнія), вясельныя, пазаабрадавыя песні, загадкі, прыказкі і прымаўкі, апісанні абрадаў і звычаяў, варажбы і інш. Булгакоўскі склаў тлумачальны слоўнік дыялектных слоў, які даецца ў канцы кнігі. Цікавыя думкі, якія грунтуюцца на ўласных назіраннях, выказвае Булгакоўскі ва ўступным артыкуле да зборніка "Характары-стыка песень па іх зместу". Па яго словах, "песня ёсць увасабленне народнага духу, гэта люстра народнага жыцця... 3 песень мы даведваемся пра народную радасць і пра гора ва ўсіх іх глыбіні, жаданні і страсці, ва ўсёй адкрытасці, пра заганы і дабрадзейнасці ва ўсёй паўнаце" (с. 3). У далейшым аўтар характарызуе кожны від песень. Асаблівую каштоўнасць маюць і для сучасных даследчыкаў фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы зборніка.
Актывізацыі збірання і вывучэння фальклорна-этнаграфічных матэрыялаў садзейнічала стварэнне ў 1867 годзе Паўночна-Заходняга аддзела Рускага геаграфічнага таварыства і асабліва адкрыццё ў кастрычніку 1869 г. этнаграфічнай секцыі ў ім. Царскі ўрад імкнуўся даказаць, што ў Паўночна-заходнім краі няма беларусаў, а толькі рускія, забараніў называць Віцебскую, Магілёўскую, Віленскую, Гродзенскую губерні беларускімі і літоўскімі. Ставіла-ся мэта перашкодзіць паланізацыі краю, папярэдзіць рэвалюцыйныя паўстанні. 1 ўсё ж палітызацыя дзейнасці аддзела РГТ, што было абумоўлена прызначэннем яго кіраўніцтва (кіраўніком аддзе-ла спачатку быў абраны I. Карнілаў, адстаўны палкоўнік, а пасля яго ад'езду з Вільні - начальнік штаба ваеннай акругі генерал-маёр А. Нікіцін), этнаграфічна-фалькларыстычная дзейнасць у краі значна актывізавалася, хоць і не адразу і нераўнамерна. Бы-ло надрукавана 400 экземпляраў праграмы, адзін з пунктаў якой арыентаваў на збіранне вусна-паэтычных і этнаграфічных матэрыялаў (па сутнасці, праграма нагадвала распаўсюджаную і ў бела-рускіхгуберняхда гэтага праграму РГТ, складзеную Надзеждзіным - Галавацкім). У 1867 г. у Віцебску выйшла ў свет праграма збірання фальклорна-этнаграфічных матэрыялаў П.В. Шэйна, якую ён назваў па ўзору В. Мангардта "Просьбай". Аддзел спачатку спадзяваўся на ўдзел у збіранні звестак аб матэрыяльнай і духоўнай культуры духавенства, але спадзяванні не апраўдаліся. Толькі пасля пашырэння карэспандэнтаў, перш за ўсё за кошт на-стаўнікаў сельскіх школ, і распаўсюджання праграмы ў колькасці 3 тысяч экземпляраў, паступленне матэрыялаў ў аддзел РГТ павялічылася. У пачатку 70-х гадоў у Паўночна-Заходні аддзел РГТ карэспандэнты даслалі сотні апісанняў абрадаў, матэрыяльнай культуры, вусна-паэтычных твораў: народных песень, легенд, паданняў, казак, прыказак, прымавак і твораў іншых жанраў, запісаных з захаваннем моўных асаблівасцей, што дазваляла выкарыстоўваць гэтыя матэрыялы і ў фалькларыстычных, і ў лінгвістычных даследаваннях. У архівах РГТ сабраныя матэрыялы захоўваюцца і зараз і не могуць застацца па-за ўвагай вучоных.
З той жа мэтай, што і стварэнне Паўночна-Заходняга аддзела РГТ (барацьба з польскім нацыяналізмам і ажыццяўленне русіфікацыі краю), распрацоўваўся план абгрунтавання адзінства рускага і беларускага народаў і доказаў неабходнасці русіфікацыі беларусаў. Вывучэнне побыту, матэрыяльнай і духоўнай культуры насельніцтва беларускіх губерняў было даручана афіцэрам, якія падрыхтавалі шэраг кніг, названых "Матэрыяламі для геаграфіі і статыстыкі Расіі, сабраныя афіцэрамі Генеральнага штаба", апрача геаграфічных, статыстычных, этнаграфічных звестак публікавалася нямала вусна-паэтычных твораў розных жанраў. Выйшлі ў свет зборнікі, прысвечаныя Віленскай, Гродзенскай, Мінскай, Смаленскай губерням. Асабліва каштоўныя фальклорныя творы публікаваліся П. Баброўскім у кнізе, прысвечанай Гродзенскай губерні (1863): абрадавыя і па-за абрадавыя песні, балады, пры-казкі, прымаўкі, казкі, галашэнне, прымхі. П. Баброўскі змясціў апісанне вяселля Нёманскіх беларусаў, пахавальнага абраду, дзядоў.
У зборніку "Віленская губерня" (1861) падрыхтаваў А. Караў) таксама змяшчаліся песні, але ўзятыя са збору А. Кіркора, які перадрукоўваў іх з прац Я. Тышкевіча і Я. Чачота.
У кнізе М. Цэбрыкава "Смаленская губерня" (1862) большасць беларускіх песень таксама раней публікавалася.
Каштоўнасць змешчаных фальклорных матэрыялаў у тамах, апублікаваных афіцэрамі Генеральнага штаба зніжаецца не толькі тым, што многія творы перадрукоўваліся з ранейшых публікацый, але і няпоўнай іх пашпартызацыяй. Недастатковай аб'ектыўнасцю характарызуецца фіксацыя побыту, эканамічнага становішча, светапогляду, маральна-этычных норм і зместу паэтычнай творчасці беларусаў, іх абрадаў і звычаяў. Абумоўліваецца ўсё гэта тым, што складальнікі выконвалі сацыяльна-палітычны заказ.
Галоўнымі мэтамі экспедыцый у беларускія, літоўскія і ўкраінскія губерні, якія арганізоўвала Рускае геаграфічнае таварыства, былі палітычныя: абгрунтаванасць права расійскага царызму на ўладанне гэтымі губернямі. Але сапраўдныя мэты ўтойваліся, афіцыйна сцвярджалася, што даследаванні павінны выявіць прычыны, якія перашкаджаюць развіццю маральнага і эканамічнага дабрабыту насельніцтва, каб павысіць узровень яго жыцця.
У беларускія губерні накіравалі С.В. Максімава - пісьменніка-этнографа, які да гэтага ўжо ўдзельнічаў ў этна-графічнай экспедыцыі на поўначы Расіі, выдаў кнігу нарысаў "Год на Поўначы" (1859), за якую РГТ удастоіла яго малога залатога медаля. С.В. Максімаў распрацаваў праграму сваіх даследаванняў. У 1867 г. ён выехаў у Магілёўскую губерню, дзе прабыў тры месяцы. Як відаць з яго даклада аб выніках экспедыцыі ў сакавіку 1868 г. на пасяджэнні РГТ, вынікі яго працы аказаліся малаэфектыўнымі. Ён заявіў, што беларускага народа не існуе, беларусы - гэта тыя ж рускія. Другую экспедыцыю ён здзейсніў у Віленскую і Гродзенскую губерню, але спецыяльнай справаздачы аб ёй і сабраных матэрыялаў не публікаваў. Выкарыстаў іх у нарысах "Прыстанак і жыхар. 3 нарысаў Беларусі. Кража крывічоў" (1876), "Куль хлеба і яго паходжанне" (1873), "Вандроўная Русь Хрыстадзеля..." (1877).
Экспедыцыю ў Паўднёва-Заходні край для абследавання ўкраінскіх губерняў ажыццявіў П.П. Чубінскі, які таксама наведаў некаторыя паветы Мінскай і Гродзенскай губерняў. П.П. Чубінскі ўключыў у экспедыцыю пяцьмаладыхпамочнікаў і з іх дапамогай сабраў звыш 4 тысяч песень, 300 казак, шмат паданняў, легенд, гульняў, прымхаў, зрабіў апісанні сямейных абрадаў - вяселля, хрэсьбін, пахаванняў. Высокую ацэнку вынікаў экспеды-цыі і самога П.П. Чубінскага як вучонага-этнографа даў А. Пыпін у "Гісторыі рускай этнаграфіі. Беларусь і Сібір" (1892, т. 4. С. 354).
У Мазырскім і Пінскім паветах Мінскай губерні, а таксама ў Брэсцкім, Кобрынскім і Слонімскім паветах Гродзенскай губерні П. Чубінскі зрабіў пяць апісанняў шлюбных абрадаў і сабраў каля 400 песень, 25 казак (пераважна чарадзейных), апублікаваў гэтыя запісы ў другім-чацвёртым тамах выдання, якое ён назваў "Працы этнаграфічна-статыстычнай экспедыцыі ў Заходне-Рускі край, накіраванай Рускім Геаграфічным таварыствам" (СПб, 1872-1878. Т. 1-4). Сярод песень, запісаных у адзначаных паветах уд-зельнікамі экспедыцыі, апублікавана звыш 40 тэкстаў каляндарна-абрадавых. Апублікаваныя П. Чубінскім беларускія фальклорныя творы і апісанні абрадаў даюць уяўленне аб асаблівасцях духоўнай культуры аднаго з рэгіёнаў - Беларускага Палесся. Навуковая каштоўнасць сабраных матэрыялаў павышаецца дакладнасцю запісаў, захаваннем дыялектных асаблівасцей, фіксацыяй спецыфікі вымаўлення слоў у пэўнай мясцовасці. Працы П.П. Чубінскага не страцілі свайго навуковага значэння і зараз.
У гісторыі беларускай фалькларыстыкі другой паловы XIX ст. крытычную ацэнку атрымаў "Зборнік помнікаў народнай творчасці ў Паўночна-Заходнім краі" (1867), падрыхтаваны да друку П.А. Гільтэбрантам, які ўключыў у яго 300 песень, 151 прыказку, 93 загадкі, сабраныя ў Гродзенскай, Віленскай і Мінскай губернях вучнямі Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі і іншымі збіральнікамі фальклорных твораў. Сярод іх нямала прымітыўных па зместу і мастацкай форме, урывак з паэмы Т.Р. Шаўчэнкі "Гайдамакі" - "Ад сяла да сяла", псеўданародныя песні, як іх на-зывалі многія рэцэнзенты: "Быў на Русі Чорны Бог", "Ой, калі б, калі маскалі прыйшлі", "У лесе цёмным, у Вісліцы", "Із-за Слуц-ка, із-за Клецка". П. Гільтэбрант у прадмове выказаў свае шавіністычныя погляды пры разглядзе твораў зборніка, выявіў сваю прыхільнасць да русіфікацыі насельніцтва "Паўночна-заход-няга краю", зрабіў спробу фальсіфікацыі фальклорнага працэсу, за што з'едліва крытыкаваўся ў друку.
Неадназначныя водзывы атрымаў і "Збор песень, казак, абрадаў і звычаяў сяла Паўночна-Заходняга краю" (Вільна, 1869), падрыхтаваны дырэктарам вучылішч Гродзенскай губерні А. Дзмітрыевым. Адмоўна ацаніў зборнік Е.Р. Раманаў, які папракнуў складальніка ў залішняй даверлівасці "не зусім пісьменным асобам" і дапусціў безліч памылак, скажэнняў, уключыў у зборнік некалькі польскіх і рускіх песень, аўтарскіх.5
Я.Ф. Карскі адзначыў таксама недахопы кнігі, асабліва ў вы-бары крыніц, але лічыў, што зборнік можа аказацца карысным, калі выправіць тэксты.6 Лічыць занадта суровай крытыку зборніка Н.С. Гілевіч: у кнізе па яго ацэнцы, нямала "песень сапраўды на-родных, беларускіх - самага рознага характару і зместу"7.
Па-рознаму характарызуецца фалькларыстычная дзейнасць П. Бяссонава.
У раней упамянутай прадмове да першага-другога выпускаў "Беларускага зборніка" захапляўся кнігай П.А. Бяссонава8 Е.Р. Раманаў, які ставіў яго зборнік "Беларускія песні..." вышэй усіх выдадзеных да гэтага часу нават І.І. Насовічам, П.В. Шэйнам, З.Ф. Радчанка, лічыў, што праца П. Бяссонава "павінна стаць настольнай кнігай збіральніка народных твораў, калі ён жадае стацьу гэтай справе на цвёрдую нагу" (С. УІІ). Аднак ні сучаснікі П. Бяссонава, ні фалькларысты нашага часу так высока гэту кнігу не ацэньвалі.
Да выдання беларускіх песень П.Бяссонаў апублікаваў"Бал-гарскія народныя песні" у дзвюх частках, "Калекі-паломнікі" (вып. 1-6), якія атрымалі крытычную ацэнку ў друку. Зборнік "Беларускія песні..." Бяссонаў падрыхтаваў па матэрыялах архіва Кірэеўскага, у якім налічваў каля 500 беларускіх песень. У кнізе ён змясціў толькі 181 тэкст - валачобныя, юраўскія, куставыя, купальскія, калядныя, масленічныя песні. Кожны від песень тлу-мачыцца ім з пазіцыі мафалагічнай школы. У некаторых выпадках адзначаецца агульнасць беларускіх песень з песнямі іншых сла-вянскіх народаў. У вялікім уступным артыкуле да зборніка П. Бяссонаў асаблівую ўвагу ўдзяліў захаванню старажытнасці, адда-ваў перавагу абрадавай паэзіі як больш даўняй па паходжанню, адзначаў добрую захаванасць яе ў беларусаў у параўнанні з іншымі народамі, увогуле высока ацэньваў вусную народную творчасць, аналізаваў яе сувязь з абрадамі і звычаямі.
У палітычных адносінах Бяссонаў выступаў як русіфікатар, вялікадзяржаўны шавініст. Ён адмаўляў будучае развіццё беларускай літаратуры, не заўважаў працэсу кансалідацыі беларускай народнасці, фарміравання нацыянальнай самасвядомасці, этнасу.
Да гэтага часу адносіцца этнаграфічна-фалькларыстычная дзейнасць Ю.Ф. Крачкоўскага, з творчасці якога для нас асабліва важныя працы: "Нарысы быту заходнерускага селяніна" (1868), якую ён прысвяціў даследаванню народных абрадаў і звычаяў у су-вязі з нараджэннем дзіцяці і яго першапачатковым выхаваннем, і "Быт заходнерускага селяніна" (1874) - зборнік этнаграфічных і фальклорных матэрыялаў, першая частка якога прысвечана вя-сельнай абраднасці беларусаў, другая - земляробчаму календару. Апісанні абрадаў і свят праілюстраваны адпаведнымі народна-паэтычнымі творамі.
Значны ўклад у станаўленне і развіццё беларускай фалькларыстыкі ўнёс Павел Васільевіч Шэйн (1826-1900). Пачынаў сваю фалькларыстычную дзейнасць П.В. Шэйн з запісу рускіхнародных песень. У 1858 г. ён надрукаваў песні, сабраныя ім у 1853 г. у Сімбірскай губерні, у кніжцы "Чытанні ў Таварыстве гісторыі і старажытнасцяў расійскіх". Асабліва плённым для Шэйна аказаўся час яго працы ў Віцебску, куды ён пераехаў па просьбе І.П. Карнілава - папячыцеля Віцебскай вучэбнай акругі. Апрача рускіх народных песень, якія ён публікуе ў тыхжа "Чытаннях", у 1873 г. П. Шэйн друкуе "Беларускія народныя песні" ў пятым томе "Запісак РГТ па "Аддзяленню этнаграфіі" (праз год зборнік выйшаў у свет асобным выданнем). Зборнік высока ацэньваецца вучонымі, яшчэ ў рукапісу ўзнагароджваецца малым залатым медалём РГТ. П. Шэйна выбіраюць членам- супрацоўнікам Рускага геаграфічна-га таварыства. У 1881 г. ён пераязджае ў Пецярбург. У 1887-1893 гг. выдае тры кнігі "Матэрыялаў для вывучэння быту і мовы рус-кага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю". Чацвёртая кніга (том 3) выйшла ў свет пасля смерці П.В. Шэйна - у 1902 г.
П.В. Шэйну удалося з дапамогай праграмы збірання вусных народных твораў прыцягнуць да запісу фальклору шматлікіх карэс-пандэнтаў, сярод якіх былі і выдатныя этнографы М.Я. Нікіфароўскі, А.Я. Багдановіч, Ю.А. Крачкоўскі, З.Ф. Радчанка, М.А. Рубяроўскі.
У зборніку "Беларускія народныя песні" змешчана звыш 1000 тэкстаў, з якіх 400 нумароў запісаў сам П.В. Шэйн. Амаль усе творы сабраны ў Віцебскай губерні. Апрача песень розных жанраў і відаў, у зборніку апублікаваны казкі, легенды, паданні, анекдоты, прыкметы.
У першай кнізе "Матэрыялаў..." П.В. Шэйн змясціў 789 песень - абрадавых, бяседных, бытавых, жартоўных, а таксама шэ-раг павер'яў і прымхаў. Да 18 пазаабрадавых песень даюцца ноты.
У другую частку першага тома "Матэрыялаў..." увайшлі апісанні вясельных абрадаў з розныхрэгіёнаў Беларусі, пры гэтым прыводзяцца 911 тэкстаў песень. Змешчаны таксама пахавальныя і памінальныя абрады і галашэнні.
У другім томе апублікаваны празаічныя народныя творы -казкі легенды, паданні, анекдоты, прыказкі, прымаўкі, а таксама духоўныя вершы.
У трэцім томе змешчаны этнаграфічныя матэрыялы - аб сельскіхпабудовах, адзенні, звычаёвым праве, кірмашах, батлейцы. Уключаны таксама апісанні вясельных абрадаў у Слуцкім, Мазырскім і Навагрудскім паветах, гульняў дзяцей і дарослых. Даюцца звесткі аб лячэнні хвароб у людзей і жывёл, чарадзействе і інш.
Нямала сабраных П.В. Шэйнам фальклорных твораў захоўваецца ў архіве Расійскай акадэміі навук (Санкт-Пецярбург).
Навуковую каштоўнасць фальклорна-этнаграфічных матэрыя-лаў, якія сабраў П.В. Шэйн, нельга пераацаніць: ні адзін фалькларыст і этнолаг не можа зараз абысціся без іх пры вывучэнні духоўнай і матэрыяльнай культуры беларусаў XIX ст.
Прыкметны ўклад у збіранне і вывучэнне беларускай вуснай паэтычнай творчасці ўнёс Іван Іванавіч Насовіч (1788-1877). Доўгі час працаваў ён на ніве народнай асветы, часта мяняў месца работы. Гэта давала магчымасць вывучаць дыялектныя асаблівасці мовы ў розных мясцовасцях галоўным чынам на фальклорных ма-тэрыялах, у выніку чаго І.І. Насовіч грунтоўна пазнаёміўся з духоўным жыццём беларусаў, яго легендамі, казкамі, песнямі, прыказкамі. У 1850 г. ён перадаў у Імператарскую расійскую акадэмію навук зборнік прыказак, беларускі слоўнік, складзены на падставе ўласных назіранняў мовы народа. Высока ацаніўшы працу, акадэмік І.І. Сразнеўскі апублікаваў яе ў 1852 г. у "Весцях Апдзялення рускай мовы і славеснасці Імператарскай акадэміі навук" (т.1).
У 1867 г. І.І. Насовіч выдаў "Зборнік беларускіх прыказак", у якім ён змясціў у алфавітным парадку 3500 тэкстаў (з пазнейшымі дадаткамі ў "Запісках Імпаратарскага рускага геаграфічнага таварыства па Аддзяленню этнаграфіі", 1868, т. 1; 1869, т. 2) з падрабязнымі тлумачэннямі іх сэнсу. Зборнік па праву быў прызнаны важнай з'явай у беларускай фалькларыстыцы і не страціў свайго навуковага значэння і зараз.
Фальклорныя матэрыялы (прыказкі, прымаўкі, загадкі, казкі, песні і творы іншых жанраў) увайшлі ў якасці ілюстрацый у "Слоўнік беларускай мовы", які I. Насовіч рыхтаваў на працягу 30 гадоў і надрукаваў у 1870 г. (факсімільнае выданне выйшла ў свет у 1983 г. у выдавецтве Беларускай савецкай энцыклапедыі).
І.І. Насовіч адначасова з П.В. Шэйнам у 1873 г. апублікаваў зборнік беларускіх народных песень (у "Запісках ІРГТ па Аддзяленню этнаграфіі." Т. 5, с. 45-280), у якім змясціў звыш 350 песень, большая частка якіх - вясельныя (243). Уключыў у зборнік таксама калядныя, жніўныя, сацыяльна-бытавыя, любоўныя песні, балады. Аднак значная частка запазычана са зборнікаў Я. Чачота, Я. Тышкевіча. Вялікую цікавасць маюць апублікаваныя I. Насовічам апісанні хрэсьбіннага і вясельнага абрадаў, каляндарных свят - каляд, благавешчання, вербніцы, вялікдзеня, Юрая, купалля і інш. Да кожнага раздзела кнігі ён надрукаваў прадмовы, у якіх выказаў нямала слушных думак. Крытычна паставіўся, напрыклад, ён да вынайдзеных П. Шпілеўскім міфалагічных істот - божышчаў, Бордзі, Ваструхі, Гарніка, Жэўжыка, Кляскуна, Лядашчыка, Мыдзеня і інш. І.І. Насовіч палічыў беспадстаўнай выдумкай П. Шпілеўскага і іншых даследчыкаў, якія імкнуліся выявіць у народнай міфалогіі полчышчы багоў. Аднак і сам ён задужа катэгарычна адмаўляў наяўнасць старажытных элементаў у народнай песеннай творчасці.
Тым не менш фалькларыстычная спадчына І.І. Насовіча над-звычай багатая і каштоўная, яе навуковае значэнне не страчана, ею карыстаюцца даследчыкі вуснай народнай творчасці і сёння.
Гісторыкі фалькларыстыкі па праву называюць выдатным збіральнікам і даследчыкам беларускай вусна-пэтычнай творчасці Мікалая Якаўлевіча Нікіфароўскага. Шматлікія фальклорна-этна-графічныя матэрыялы ён даслаў П.В. Шэйну, які апублікаваў іху сваіх зборніках. З 1892 г. ён пачаў выдаваць свае працы самастойна. Адна за другой былі надрукаваны яго працы-даследаванні і зборнікі: "Нарысы Віцебскай Беларусі", "Нарысы простанароднага жыцця-быцця ў Віцебскай Беларусі і апісанне прадметаў ужытку", "Простанародныя прыкметы і павер'і, прымхлівыя абрады і звычаі, легендарныя паданні пра асобы і мясціны", "Простанародныя за-гадкі", "Нячысцікі. Збор простанародныху Віцебскай Беларусі паданняў пра нячыстую сілу", "Беларускія песні-частушкі", "Напаўпрыказкі і напаўпрымаўкі, якія ўжываюцца ў Віцебскай Беларусі". Усе матэрыялы М.Я. Нікіфароўскі сабраў пераважна ў Віцебскай губерні і толькі параўнальна невялікую частку ў Гродзен-скай губерні (апісанні купальскіх святкаванняў, вясельныя абрады). Фалькларыста не могуць не зацікавіць не толькі працы, прысвечаныя вусна-паэтычнай творчасці, але і тыя, у якіх этналагічна асвятляецца побыт, матэрыяльная і духоўная культура беларусаў, іх светапогляд, прымхі і забабоны, таму што ў народзе ўсё гэта не-парыўна ўзаемазвязана і нярэдка ўзаемазалежнае. Напрыклад, у працы "Простанародныя прыкметы і павер'і, прымхлівыя абрады і звычаі, легендарныя паданні пра асобы і мясціны" (1817) этналагічныя і фальклорныя матэрыялы цесна пераплятаюцца ў адлюстраванні радзінна-хрэсьбіннай і шлюбнай абраднасці, прыёмаў народнай медыцыны, вераванняў. Праз год упершыню быў вы-дадзены зборнік "Простанародныя загадкі", у якім змешчаны 532 творы, сістэматызаваныя па тэматычнаму прынцыпу. Дастаткова поўнае ўяўленне аб беларускай народнай дэманалогіі дае праца Нікіфароўскага "Нячысцікі..." (1907), у якой аўтар здолеў абагульніць матэрыялы аб нячысціках, прывесці ў сістэму і ахаракта-рызаваць кожную міфалагічную істоту або пэўную групу. Каштоўнымі з'яўляюцца працы аб прыказках і частушках (прыпеўках), творы жанраў якіх актыўна бытуюць і ў наш час.
Такім чынам, працы М.Я. Нікіфароўскага значна ўзбагацілі айчынную фалькларыстыку.
Самаадданым нястомным падзвіжнікам увайшоў у гісторыю фалькларыстыкі Еўдакім Раманавіч Раманаў (1855-1922), які сваімі шматлікімі працамі даказваў самастойнасць беларусаў, адметнасць яго мовы і духоўнай культуры. Н.С. Гілевіч справядліва заўважыў, што "па колькасці сабраных фальклорна-этнаграфічных матэрыялаў побач з Е.Р. Раманавым у беларускай навуцы можа стаць хіба што адзін толькі Міхал Федароўскі"9, і пацвярджае сваю думку падлікам апублікаваных твораў.
Станаўленне Е.Р. Раманава як фалькларыста адбылося пасля многіх гадоў працы над складаннем беларускага слоўніка, для якога ён збіраў вусна-паэтычныя творы з мэтай ілюстрацыі сэнсу слоў. Назапашаны ім багаты фальклорны матэрыял падштурхнуў яго да грандыёзнай задумы - выдання шматтомнага збору беларускіх народных твораў і этнаграфічных апісанняў матэрыяльнай і духоўнай культуры. Назваў ён шматтомнае выданне "Беларускі зборнік". Але з друкаваннем зборніка ўзнікла нямала перашкод і цяжкасцей. Расійская акадэмія навук адмовіла складальніку ў матэрыяльнай падтрымцы выдання першага выпуска "Беларускага зборніка", спасылаючыся на ўжо апублікаваны зборнік П.В. Шэйна. Безуважна ставіліся да выдання кнігі і на радзіме. І толькі з дапамогай сяброў і знаёмых Е.Р. Раманаў надрукаваў першы і другі выпускі (адной кнігай) "Беларускага зборніка" у 1886 г. у Кіеве. У прадмове да кнігі складальнік разглядае публікацыі беларускіх вусна-паэтычных твораў папярэднікамі і рэзка крытыкуе П. Гільтэбранта, П. Шэйна і іншых складальнікаў, ухваляе зборнік П. Бяссонава. Разнастайнасць і навізна змешчаных матэрыялаў была высока ацэнена вучонымі, але і крытыкавалася за непаслядоўнасць класіфікацыі твораў, незахаванне строфікі песень (па словах Е.Р. Раманава з-за недахопу паперы). Значна лепш падрыхтаваны трэці выпуск "Беларускага зборніка" (1887), у які ён уключыў 141 празаічны твор і сістэматызаваў іх па раздзелах: "Жывёльны эпас", "Казкі міфічныя", "Казкі бытавыя, сатырычныя і гумарыстычныя". Народнай прозе прысвечаны і чацвёрты выпуск (1891). У гэтым жа годзе выйшаў у свет і пяты выпуск "Беларускага зборніка", у ім апублікаваны замовы, батлеечныя тэксты, духоўныя вершы.
Шосты выпуск "Беларускага зборніка" выйшаў у 1901 г. У ім былі змешчаны народныя казкі. Невялікі па аб'ёму, але значны па каштоўнасці сёмы выпуск, у якім апублікаваны песні і прыпеўкі з нотамі, падрыхтаванымі М.М. Чуркіным. Звыш 1200 песень уключыў Раманаў у восьмы выпуск (1912). У кнізе даюцца апісанні абрадаў, каляндарных і сямейных. 1 пры гэтым прывод-зяцца пэўныя песні. Складальнік прадмовы акцэнтуе ўвагу на бе-ларускім вяселлі і называе яго своеасаблівай операй. Каштоўныя думкі выказаў Раманаў у адносінах арэалу народных песень.
Дзевяты выпуск "Беларускага зборніка" быў выдадзены ў 1912 г. у Вільні. У ім складальнік змясціў узоры народных гаворак (прафесіянальных жаргонаў і інш.).
У 1911 і 1912 гг у Вільні Е.Р. Раманаў апублікаваў два выпускі "Матэрыялаў па этнаграфіі Гродзенскай губерні", творы для якіх былі сабраны настаўнікамі, выхаванцамі Віленскай духоўнай семінарыі і Свіслацкай настаўніцкай семінарыі, часткова - мясцовымі сялянамі. У выпусках змешчана звыш тысячы песень - калядных, валачобных, юраўскіх, куставых, купальскіх, пятроўскіх, жніўных, дажыначных, хрэсьбінных і вясельных у першым выпуску; у другім выпуску - вясельныя пазаабрадавыя песні, духоўныя вершы, паданні, легенды, казкі. У першым і другім выпусках надрукаваны таксама прыпеўкі.
Адзначаныя і іншыя навуковыя працы сведчаць аб тым вялікім укладзе, які ўнёс Е.Р. Раманаў у беларускую фалькларыстыку і эт-нафафію, а таксама ў лінгвістыку і археалогію. У фалькларыстыцы Раманаў адзін з першых апублікаваў найбольшую колькасць даклад-на запісаных самім песень, казак, замоў, прыпевак і твораў іншых жанраў, якія з'яўляюцца важнай крыніцай для вывучэння духоўнай культуры народа. Дзейнасць Е.Р. Раманава аказала вялікі ўплыў на далейшае развіцё беларускай паэзіі, этнаграфіі і фалькларыстыкі.
Выдатны збіральнік і даследчык беларускіх народных твораў Міхал Федароўскі (1853-1923) увайшоў у гісторыю фалькларыс-тыкі як адзін з буйнейшых народазнаўцаў, уклад якога ў развіццё навукі можна супаставіць з працамі П.В. Шэйна, Е.Р. Раманава, У.М. Дабравольскага. Прысвяціўшы сваю дзейнасць вывучэнню матэрыяльнай і духоўнай культуры народа, М. Федароўскі нястомна ездзіў, запісваў вусна-паэтычныя творы. "Вандруючы з па-вета ў павет, Федароўскі аб'ездзіў Заходнюю Беларусь уздоўж і поперак"10, — адзначае Я. Саламевіч, які дасканала вывучыў жыццё і дзейнасць Федароўскага не толькі па публікацыях, але і па архіўных матэрыялах, напісаў аб ім манаграфію і шэраг публіка-цый аб яго спадчыне, сярод іх і зборнік "М. Федароўскі. Люд беларускі. Вяселле" (1991).
Першы том задуманага шматтомнага выдання беларускай на-родна-паэтычнай творчасці, названага "Люд беларускі на Русі Літоўскай" выйшаў у свет у 1897 г. Складальнік уключыў у зборнік запісы пра вераванні і забабоны, міфічныя істоты, звычаёвае права, заняткі беларусаў, народныя лекі і інш. Апублікавана і некалькі казак. У другім томе збору, які быў выдадзены у 1901 г., увайшло 410 казак і паданні. У трэці том (надрукаваны ў 1903 г.) уключаны паданні, казкі, анекдоты. У чацвёртым томе, які выйшаў пасля смерці М. Федароўскага ў 1935 г., Ч. Пяткевіч змясціў звыш 13 тысяч прыказак, прымавак, фразеалагізмаў і іншых парэміялагічных твораў, твораў, якія фалькларысты адносяць да малых жанраў.
Наступныя тамы серыі "Люд беларускі" па матэрыялах, саб-раных М. Федароўскім, падрыхтаваны супрацоўнікамі Польскай Акадэміі навук у пасляваенныя гады. Пяты том выйшаў у свет у 1958 г. Ён складаецца з чатырох частак: 1. Песні пра каханне; 2. Вясельныя песні; 3. Сямейныя песні; 4. Песні каляндарныя і іншыя песні. Усяго ў томе змешчана 2105 песень. У шостым то-ме (1960) 2065 песень (каля 650 польскіх). У гэтых двух тамах да-ецца 1413 мелодый да песень і танцаў: значна больш, чым ва ўсіх папярэдніх публікацыях. Восьмы том выйшаў у 1981 г., падрых-таваны М. Чурак з архіва М. Федароўскага.
У томе 865 песень, размеркаваных па частках: 1. Песні сямейна-абрадавыя (вясельныя, хрэсьбінныя, пахавальныя); 2. Ка-ляндарна-абрадавыя песні (калядныя, велікодныя, купальскія, жніўныя); 3. Песні лірыка-эпічныя (балады); 4. Лірычныя песні (залётныя і любоўныя, сямейныя, рэкруцкія і салдацкія, чумацкія і бурлацкія, жартоўныя і танцавальныя); 5. Розныя песні; 6. Польскія песні.
Малым тыражом апублікаваны таксама дадатак да шостага тома фрывольных (эратычных) песень і прыпевак.
Нават просты пералік апублікаваных беларускіх народных твораў у фундаментальным шматтомным выданні "Люд беларускі" сведчыць аб велізарным багацці, якое сабраў М. Федароўскі і якое па праву надзвычай высока ацэнена ў сусветнай фальклары-стыцы. Спадчына М. Федароўскага ніколі не страціць сваёй навуковай каштоўнасці.
Зацікавалася вуснай паэтычнай творчасцю памешчыца з вёскі Дзятлавічы Зінаіда Фёдараўна Радчанка (1839 - 1916). Яна вывучала побыт, абрады сялян, запісвала пачутыя ад іх творы. У выніку шматгадовай збіральніцкай працы З.Ф. Радчанка здолела падрыхтаваць і выдаць тры зборнікі песень, стала правадзейным членам Імператарскага рускага геаграфічнага таварыства.
У першай кнізе - "Зборнік маларускіх і беларускіх песень Го-мельскага павета, запісаных для голасу з акампанементам фар-тэпіяна" (1881) - змешчана 30 песень з напевамі. Каштоўнасць іх у дакладнасці фіксацыі слоў і мелодый. Зборнік удастоены сярэбранага медаля ІРГТ. Значна большы па колькасці апублікаваных твораў другі выпуск зборніка - "Гомельскія народныя песні (беларускія і маларускія)" (1888). У ім апублікавана 676 песень, якія Радчанка запісала ў той жа Дзятлаўскай воласці Гомельскага павета. У зборніку надрукаваны таксама 84 прыказкі і прымаўкі. Аўтар паспрабавала паказаць ва ўводзінах адносіны беларусаў да працы, іх гаворку, манеры спеваў і песенную творчасць. Класіфікацыя песень земляробчага календара пачынаецца з вяснянак, затым змешчаны купальскія, жніўныя, калядныя і шчадроўныя. Вясельныя песні (сярод каляндарных) сістэматызуюцца па этапах абраду. Пазаабрадавых песень змешчана каля 300. Музычная частка добра прадстаўлена ў зборніку 1911 г.: 180 песень, даюцца напевы. Класіфікацыя песень падобная да папярэдняга зборніка. У вялікай прадмове 3. Радчанка выказала нямала слушных думак абасаблівасцях выканання песень, іхмеладычнасці, часе спеваў і інш. Але Н.С, Гілевіч справядліва не пагаджаецца з яе вывадам, што беларускія песні Гомельшчыны "у большасці варыянты або ўрыўкі песень украінскіх і рускіх хаця - як заўважае яна -і "у змененым выглядзе"11. Правільнасць думкі Н.С. Гілевіча даказана шматлікімі фундаментальнымі выданнямі беларускіх народных песень пасля выхаду ў свет зборнікаў З.Ф. Радчанкі, сярод якіх песні Гомелыігчыны займаюць выяўнае месца.
З маленства палюбіла беларускія песні Марыя Мікалаеўна Косіч, калі жыла ў Мглінскім павеце Чарнігаўскай губерні. Але толькі ў сталым узросце занялася сістэматычным зборам песень і звестак аб побыце сялян, падрыхтавала працу, выдадзеную v 1901 г. у "Живой старнне" (вып. 2) - "Ліцьвіны - беларусы Чарнігаўскай губерні, іх побыт і песні". Ахарактарызаваўшы асаблівасці гаворкі беларусаў Чарнігаўшчыны, яна адзначыла стаўленне мужчын і жанчын да спеваў. М. Косіч ахарактарызавала абрады па месяцах і порах года і прывяла шматлікія фальклорныя творы, якія звычайна выконваліся ў той час. Даследчыца дастасавала да пэўных месяцаў не толькі каляндарныя абрады. Да студзеня прымеркавана апісанне вясельнага абраду ад сватання і іншыхэтапаўшлюбнагарытуалуда вянчання, застолля, дарэнняў. Спецыяльны раздзел зборніка прысвечаны хрэсьбіннаму абраду і хрэсьбінным песням. Паслядоўна характарызуюцца каляндарныя святы - "масленка" (масленіца), тройца, граная, або русальная, нядзеля, купалле, жніво (апісаны і звычай завіваць "бараду"), восеньскія гаспадарчыя клопаты са святам у гонар храмаў, зімовыя святы-каляды. Змешчаны ў зборніку сацыяльна-бытавыя, лю-боўныя, сямейныя, карагодныя і іншыя песні. Зборнік М.М. Косічдае даволі поўнае ўяўленне аб рэгіянальныхасаблівасцяхвус-на-паэтычнай творчасці беларусаў Чарнігаўшчыны, матэрыяламі яго можа плённа пакарыстацца і сучасны даследчык.
Выдатным фалькларыстам-прафесіяналам быў Уладзімір Мікалаевіч Дабравольскі (1856-1920). Капітальнай працай, якую ён апублікаваў, з'явіўся чатырохтомны "Смаленскі этнаграфічны зборнік" (1891 - 1903). У ім змешчаны надзвычай багаты рускі і беларускі фальклорна-этнаграфічны матэрыял.
Першая частка "Смаленскага этнаграфічнага зборніка" прыс-вечана празаічным народным творам - апавяданням, легендам, паданням, казкам чарадзейным, сацыяльна-бытавым, пра жывёл, а таксама замовам. Дабравольскі імкнуўся лры запісу твораў, захаваць асаблівасці вымаўлення казачнікаў. Ен упершыню ўключыў у фальклорны зборнік апавяданні - успаміны, якія выразна адлюстроўваюць быт і погляды сялянства, іхінтарэсы і псіхалогію.
У другой частцы зборніка апублікавана сямейна-абрадавая паэзія, у тым ліку змешчана 18 хрэсьбінных песень, 680 вясельных песень і 14 пахавальных галашэнняў. Класіфікацыя матэрыялаў недасканалая: песні пэўныхэтапаў вясельнага рытуала размешчаны ў розных месцах. Станоўчай якасцю з'яўляецца фіксацыя: хго, калі, і на якім этапе вяселля выконваў песню.
У трэцяй частцы зборніка змешчаны парэміяграфічныя творы (прыказкі, прымаўкі, трапныя выслоўі, заклінанні, прыкметы). Матэрыялы сістэматызаваны па апорных словах.
У чанвёртую частку "Смаленскага этнаграфічнага зборніка" увайшлі апісанні ігрышчаў, каляндарна-абрадавыя песні — зімовых, веснавых, летніхі восеньскіхцыклаў, дзідячыя, пазаабрадавыя, гістарычныя песні, духоўныя вершы.
Значэнне гэтай фундаментальнай працы велізарнае. Але Дабравольскі не абмежаваўся толькі яе выданнем: ён вывучаў народную тэатральную творчасць, вераванні, матэрыяльную культуру рускага і беларускага народаў, асабліва Смаленшчыны. У многіх яго публікацыях гэтыя і іншыя пытанні знайшлі належнае асвятленне. Спадчына У.М. Дабравольскага выкарыстоўвалася многімі этнографамі XIX і XX стст., не згубіла яна навуковай каштоўнасці і ў наш час.
Да другой палавіны XIX - першай паловы XX ст. адносіцца фалькларыстычная дзейнасць Яўгенія Аляксандравіча Ляцкага (1868-1942). Нарадзіўся ён у Мінску ў сям'і двараніна. Пасля за-канчэння гісторыка-філалагічнага факультэта Маскоўскага універсітэта ў 1893 г. ён працаваў захавальнікам этнаграфічнага аддзела ў Рускім музеі. Даследаванне вуснай народнай творчасці Ляцкі пачаў яшчэ ў час вучобы ў універсітэце пад уплывам Ус. Мілера - вядомага ў той час фалькларыста, а захапіўся фальклорам з маленства, больш свядома і сур'ёзна паставіўся да народных казак, песень, калі вучыўся ў Мінскай гімназіі. Сустрэчы з П.В. Шэйнам, па яго прызнанню ў аўтабіяграфічных запісках, "навялі вялікі парадак" у песенным аматарстве і этнаграфічнай цікаўнасці".
"I я вырашыў надаць маім раз'ездам больш асэнсаваны і сістэматычны характар", — зазначыў Ляцкі. П.В. Шэйн выкарыстаў захапленне Ляцкага народнай творчасцю, даваў яму заданні. У выніку актыўнай збіральніцкай дзейнасці Ляцкі назапасіў багаты матэрыял і яшчэ ў студэнцкія гады пачаў даследаваць розныя пы-танні народнай творчасці. У 1890 г. ён апублікаваў у "Этнографическом обозрении" (1890; №4) артыкул "Уяўленні беларуса аб нячыстай сіле", а праз два гады, у тым жа выданні - "Хвароба і смерць ва ўяўленні беларусаў".
У 1898 г. Я. Ляцкі выдаў зборнік прыказак, прымавак, загадак. Парэміяграфічныя творы сістэматызаваны ім па алфавіту.
Сабраныя ім песні ён надрукаваў у зборніку "Матэрыялы па беларускай славеснасці і мове" ("Известия Отделения рус. яз. и слов. императорской академии наук", 1904, № 9).
Усе творы складальнік сістэматызаваў па раздзелах: калыханкі, хрэсьбінныя, жніўныя, жартоўныя і сатырычныя, любоўныя, сіроцкія, вясельныя і бяседныя песні. Навуковую каштоўнасць зборніка зніжае недасканаласць сістэматызацыі і адсутнасць пашпартызацыі твораў.
У 1912 г. выйшла ў свет кніга Ляцкага "Вершы духоўныя", у якой ён змясціў 47 тэкстаў, выбраных з ранейшых публікацый П. Бяссонава, В. Варанкова, П. Кірэеўскага і асабістых.
Высока ацэньваецца трохтомнае выданне "Вопыт апісання Магілёўскай губерні ў гістарычных, фізіка-геаграфічных, этнаграфічных, прамысловых, сельскагаспадарчых, лясных, вучэбных, медыцынскіх і статыстычных адносінах" (1882 - 1884), апублікаванае пад рэдакцыяй А.С. Дэмбавецкага (старшыні Магілёўскага губернскага статыстычнага камітэта), Я.Ф. Карскім, Н.С. Гілевічам і іншымі даследчыкамі. У збіранні і падрыхтоўцы да друку матрыялаў удзельнічаў вялікі калектыў, сярод якіх быў I. Рубаноўскі - рэдактар газеты "Магілёўскія губернскія весці".
У першым томе "Вопыту апісання Магілёўскай губерні" (1882) У. Рубаноўскі змясціў матэрыялы, якія характарызуюць маральныя якасці, светапогляд, адносіны да працы беларусаў, іх жыллёвыя і гаспадарчыя пабудовы, адзенне, заняткі і ежу сялян. Найбольшае месца ў томе адведзена апісанню абрадаў, вераванняў, вусна-паэтычнай творчасці жыхароў Гомельшчыны і Магілёўшчы-ны. Змешчана 509 беларускіх песень, 316 з якіхвясельныя. Песні вылучаюццца дакладнасцю запісаў, пашпартызацыяй (на жаль, няпоўнай). Другі і трэці том прысвечаны вытворчаму быту і этнаграфічным звесткам, статыстыцы. Вусна-паэтычныя творы ў іх не публікаваліся.
Можна пагадзіцца з ацэнкай збору беларускіхпесень, выдадзеныху працы пад рэдакцыяй А.С. Дэмбавецкага, якую даў Я.Ф. Карскі ў першым томе "Беларусы" (1903): ён адобрыў класіфікацыю матэрыялаў і высокія вартасці запісаў (с. 260). Згэтай ацэн-кай пагадзіўся і Н.С. Гілевіч. Які паставіў зборнік "вышэй іншых нават буйных зборнікаў, выдадзеных раней"12.
Прыкметны ўклад у вывучэнне побыту, матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў унёс Мітрафан Віктаравіч Доўнар-За-польскі (1867-1934) - выдатны этнограф, гісторык. М. Доўнар-Запольскі пасля вучобы ў Мазырскай прагімназіі і Кіеўскай семінарыі ў 1891 г. закончыў Кіеўскі універсітэт і марыў аб педагагічнай працы. Пераадолеўшы шматлікія нялёгкія перашкоды, ён чытаў лекцыі ў якасці прыват-дацэнта ў Маскоўскім універсітэце, пазней працаваў прафесарам Кіеўскага універсітэта. Найбольшая колькасць прац М. Доўнар-Запольскага прысвечана гісторыі Кіеўскай Русі, Вялікага княства Літоўскага, Беларусі. Ён імкнуўся даказаць нацыянальную самастойнасць беларускага народа, адметнасць яго мовы, гістарычных традыцый, багатай вусна-паэтычнай творчасці. Сярод шматлікіх друкаваных прац вучонага глыбінёй аналізу вылучаюцца работы, прысвечаныя абрадавай паэзіі, асабліва шлюбнай абраднасці. У 1888 г. у Кіеве выйшла кніга "Беларускае вяселле і вясельныя песні". Грунтоўна даследаваў М. Доўнар-Запольскі розныя праблемы абраду і асобныя этапы вяселля ў многіхнаступньіхпрацах: "Беларускае вяселле ў культурна-рэлігійных перажытках", "Сватаўство і дружына жаніха ў беларускім вяселлі", "Рытуальныя значэнні каравайнага абраду ў беларусаў" і інш. Аналізаваў ён і вясельную паэзію ("Матывы вясельных песень пінчукоў", "Сонейка і месяц у беларускай вясельнай паэзіі" і інш.).
М. Доўнар-Запольскі актыўна збіраў фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы. Напрыклад, у 1890 і 1892 гг. ён ажыццявіў паездкі ў Пінскі, Мазырскі, Рэчыцкі, Бабруйскі, Чэрвеньскі, Мінскі паветы і сабраў шмат песень, запісаў абрады сялян і іншыя звесткі аб побыце, матэрыяльнай і духоўнай культуры. У 1895 г. ён апублікаваў "Песні пінчукоў" (Кіеў) з падзагалоўкамі: "Беларускае Палессе. Зборнік этнаграфічных матэрыялаў, сабраных М. Доўнар-Запольскім. Вып. I."
У прадмове ён ахарактарызаваў асаблівасці гаворкі пінчукоў, іх стаўленне да песень і спеваў, растлумачыў прынцыпы публікацыі, прычыны, чаму змясціў апісанне толькі вяселля і інш. Ма-тэрыялы зборніка размеркаваны па дзвюх частках: "А. Песні абрадавыя" і "Б. Лірычныя песні". У дадатку змешчаны: "Вяселле ў Пінсюм павеце", "Песні, запісаныя ў сяле Чырвонай Волі Лахвінскай воласці Мазырскага п.", "Песні з Лашанскай вол. Гродзенскай губ." У каментарыях адзначаюцца варыянты твораў, хто і дзе іх апублікаваў, у многіх выпадках прыводзяцца і адрозненні.
У зборніку даецца таксама тлумачальны слоўнік мясцовых гаворак і паказальнік, у якім адзначаны, па словах аўтара, "агульныя месцы. Вобразы, эпітэты і др., а таксама і некат. найбольш цікавыя культурна-бытавыя тэмы".
Унутры кожнай часткі класіфікацыя песень непаслядоўная: у абрадавыя песні трапілі толькі вясельныя, радзінныя і хрэсьбінныя, калядкі і шчадроўкі, вялікодньм, траецкія, купальскія. Веснавыя, летнія, дажынкі, восеньскія, зімовыя, піліпаўскія змешчаны ў другой частцы "Лірычныя песні" разам з "жаночымі", рэкруцкімі, чумацкімі, казацкімі і рознымі іншымі. Тым не менш зборнік каштоўны перш за ўсё дакладнасцю запісаў (песні Доўнар-Запольскі запісаў з голасу), вялікай колькасцю твораў (561 песня ў асноўных частках і 40 змешчаны ў дадатку), іх кваліфікаванай характарыстыкай.
Спадчына М.В. Доўнар-Запольскага да гэтага часу мала вы-вучана, многія яго матэрыялы знаходзяцца ў розных архівах, недаацэнены, чакаюць сур'ёзнага аб'ектыўнага даследчыка.
У шматграннай навуковай дзейнасці Мікалая Андрэевіча Янчука - выдатнага беларускага, рускага і ўкраінскага літаратуразнаўца, фалькларыста і этнолага - даследаванне беларускай вусна-паэтычнай творчасці займала важнейшае месца. Навуковы інтарэс да беларускага фальклору праявіўся ў Янчука яшчэ са студэнцкіх гадоў пад уплывам М.С. Ціханравава - прафесара Маскоўскага універсітэта. Пасля заканчэння вучобы ва універсітэце (1851 г.) А. Янчук пачаў працаваць на кафедры М.С. Ціханравава, падрыхтаваў і выдаў у 1886 г. працу "Маларускае вяселле ў Карніцкай па-рафіі Канстанцінаўскага павета Сядлецкай губерні", у якой змясціў тэксты вясельных песень з дакладным захаваннем асаблівасцей гаворкі і з напевамі. Лінгвістычныя веды аўтара вы-явіліся ў характарыстыцы гаворкі мясцовых сялян.
Асабліва каштоўнай для фалькларыстыкі і этналогіі з'яўляецца праца "Па Мінскай губерні" (1889), у якой М. Янчук выкарыстаў матэрыялы, сабраныя ім падчас камандзіроўкі ў Беларусь і Літву ў 1886 г. з мэтай антрапалагічных і этнаграфічных даследаванняў. Аўтар імкнуўся ўсебакова ахарактарызаваць беларуса, яго знешні і ўнутраны воблік, інтэлектуальныя здольнасці, светапогляд, маральна-этычныя ідэалы. Крытычна ставіўся М. Янчук да спроб царкоўнікаў забараніць народныя святкаванні. Высока ацэньвае ён прыгажосць беларускай песні. "Услухайцеся, напрыклад, у якую-небудзь веснавую песню, якую маладая беларуская дзяўчына спявае дзе-небудзь у полі, сярод расквітнеўшай прыроды: гэта суцэльнае трыумфаванне, якое нястрымна льецца з грудзей поўныхрадасці, кахання і пяшчоты, гэта сапраўдны гімн вясне, да якога вот так і хочацца далучыць свой слабы голас, каб не боязь унесці дысгармонію ў гэтыя вясёлыя, поўныя жыцця і сілы гукі", - з любоўю да роднай песні пісаў М. Янчук і шкадаваў, што народная паэзія недаацэньваецца, знікае, на змену ёй распаўсюджваюцца безгустоўныя гарадскія песні.
М.А. Янчук змясціў 158 песень, якія размеркаваў такім чынам: вясельныя, радзінныя і хрэсьбінныя, пасядзелкавыя, калядкі і шчадроўкі, масленічныя, веснавыя, купальскія, жніўныя і пакосныя, летнія, гістарычныя і розныя. Узаўвагахда песеньён дае звесткі пра варыянты ў раней апублікаваных зборніках Я. Чачота, П. Бяссонава, П.В. Шэйна, Е.Р. Раманава.
М.А. Янчук добра ведаў вусна-паэтычную творчасць славянскіх народаў, нямала сабраў фальклорна-этнаграфічных матэрыялаў і сам імкнуўся даць парады, накіраваныя на якаснае навуковае збіранне іх аматарамі народнай культуры. Такія рэкамендацыі даваліся ў "Праграме для збірання этнаграфічных звестак", выдадзенай пад яго рэдакцыяй у 1889 г. Неаднаразова выступаў ён з рэцэнзіяй на выданні беларускіх народных твораў (напрыклад, П.В. Шэйна). Ён непрымірыма ставіўся да скажэння фальклору. У 1908 г. М.А. Янчук выступіў з дакладам у Таварыстве гісторыі і стар-жытнасцей расійскіх'Аб псеўданародных беларускіх песняхгістарычнага і міфалагічнага зместу", у якім ён крытыкаваў П. Гільтэбран-та за ўхваленне песень "Ой, калі б, калі маскалі прыйшлі", "Быў на Русі Чорны бог" і інш., паказвае крыніцы, з якіхяны ўзяты.
Навуковая спадчына М.А. Янчука надзвычай багатая, не ўся яна апублікавана. Вялікая заслуга яго і ў развіцці вышэйшай адукацыі ў Беларусі: удзельнічаў у стварэнні Беларускага дзяржаўнага універсітэта, быў яго прафесарам (чытаў лекцыі па літаратуры і этнаграфіі, для чаго ездзіў з Масквы ў Мінск), выкладаў курс беларусазнаўства ў Беларускім народным універсітэце ў Маскве ў 1918 г., апублікаваў "Этнаграфічны нарыс Беларусі". Самаадданую працу вучонага перапыніла смерць 6 снежня 1921 г. (захварэў тыфусам у паездцы ў Мінск з Масквы).
У беларускім народазнаўстве прыкметны след пакінуў Адам Ягоравіч Багдановіч (1860 - 1940) - бацька класіка беларускай літаратуры - Максіма Багдановіча. Збіраннем і вывучэннем вуснай народнай творчасці А. Багдановіч пачаў з 1880 г., калі вучыўся ў Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі. А пасля заканчэння ў 1882 г. працаваў настаўнікам у Ігуменскім павеце Мінскай губерні, дасылаў фальклорна-этнаграфічныя матэрыялы П.В. Шэй-ну, які змяшчаў