Главная | Обратная связь

Этнагенез беларускага народа

Працэс фармаваньня беларускай нацыі заняў дастаткова працяглы пэрыяд і адбываўся пад уплывам геаграфічна-кліматычных, сацыяльна-эканамічных, палітычных, царкоўна-рэлігійных фактараў, а таксама агульнаэўрапейскіх этнічных тэндэнцыяў.

У асноўным этнагенэз беларусаў праходзіў на тэрыторыі Верхняга Падняпроўя, Сярэдняга Падзьвіньня, Панямоньня, Пабужжа іПрыпяцкага Палесься. Пры гэтым трэба ўлічваць, што працэс складаньня беларускай народнасьці ахопліваў землі, што пераўзыходзілі межы сучаснай Беларусі. Гэтак, дадаткова ён праходзіў на тэрыторыях сучаснай Летувы (Вільня і ваколіцы), Латвіі (Дзьвінск), Польшчы (Беласток і Белая) і Расеі (Смаленск, Невель, Бранск)[11].

У навуцы няма адназначнасьці што да храналягічных рамак фармаваньня беларускага народу. Адныя дасьледнікі сьцьвярджаюць, што беларусы як этнас ужо існавалі ў ХІІІ ст., а працэс фармаваньня беларускай народнасьці пачаўся яшчэ ў ХVII—ХVIII стст. (Г. Штыхаў, М. Ермаловіч, М. Ткачоў і інш.). Паводле В. Сядова, беларуская этнічная супольнасьць склалася ў ХІІІ—ХІV стст. М. Грынблат лічыў, што фармаваньне беларусаў адбывалася ў ХІV—ХVІ стст.

Няма адзінага погляду і адносна продкаў беларусаў. Сярод асноўных канцэпцыяў вылучаюцца «фінская», «балцкая», «крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкая» і «старажытнаруская»

5. Рассяленне славян па тэррыторыі Беларусі і славянізацыя балтаў. Тэорыя субстратнага паходжання.

1. Доіндоевропейскій

- Каменный век (100 т. л. до н.э. – 1.8 т.л. до н.э. Заселеніе терріторіі беларусі

2. Индоевропейский период

- Бронзовый век (2 т.л. до н.э)

Миграция племен:

Часть на полесье – Ятвяги

Север Беларуси – Латыгола

Центральная Беларусь – Лоты

- Железный век (1 т. л. до н.э. – 4 в. н.э. )

В 4 в. н.э. славянское заселение Беларуси

1. Дрыгавичы – территория полесья

2. Радзимичы – территоия могилевской области

3. Крывичы – территория Полоцкая (кровь)

4. Славене – район Минской области

5. Дулебы – район Пинска

Тэорыя субстратнага паходжання: у выніку славянізацыі балцкага насельніцтва і змешвання з ім прышлыхпоситителей славянскага мовы адбылося аддзяленне часткі ўсходне-славянскайнароднасці, якая стала асновай беларускага этнасу.

6. Станаўленне раннефеадальных дзяржаўных ўтварэнняў усходніх славян

7. Полацкае, Тураўскае і іншыя княствы на тэррыторыі Беларусі

На землях крывічоў сфарміравалася ядро ​​першага дзяржаўнага ўтварэння на тэрыторыі Беларусі - Полацкага княства з цэнтрам у г. Полацку, вядомым з 862 г. Першым летапісным полацкім князем, які правіў у канцы X ст., Быў Рагвалод.Найбольшай магутнасці Полацкае княства дасягнула ў XI ст. пры князі Усяславе Чарадзеі. У канцы X ст. ўтварылася Тураўскае княства з цэнтрам ў г. Тураве. На пэўных этапах Полацкае і Тураўскае княствы, як і іншыя землі Беларусі, падпадалі пад уладу кіеўскіх князёў, але з пачаткам феадальнай раздробленасці пазбавіліся іх апекі, хаця і самі распаліся на больш дробныя ўдзелы.

Пасля смерці Ізяслава ў Полацку княжылі яго сыны і ўнукі. Найвышэйшага росквіту Полацкае княства дасягнула пры князю Брачыславу (1001-1044гг.) І Усяславе (Чарадзеі) (1044-1101 гг.). У гэты час пашырыліся межы княства. Яно займала тэрыторыю цяперашняй Віцебскай вобласці, паўночную частку Менскай і некалькі суседніх раёнаў. У васальнай залежнасці ад княства былі землі, якія распасціраліся па ніжнім цячэнні Заходняй Дзвіны, дзе знаходзіліся горада Кукенойс і Герцыке. Палачане кантралявалі гандлёвы шлях «з варагаў у грэкі», збіралі даніну з балцкіх плямёнаў.

Паміж Полацкам і Кіевам вялася барацьба, якая працягвалася з перапынкамі больш за 100 гадоў. Полацкія князі двойчы займалі Ноўгарад, вялі барацьбу за Пскоў і Смаленск. У 1067г. адбылася бітва на рацэ Няміга, ішла вайна з Уладзімірам Манамахам. У 1127г. сын Манамаха Вялікі князь Кіеўскі Ізяслаў арганізаваў вялікі паход кааліцыі паўднёва-рускіх князёў супраць Полацка. Затым полацкая зямля распалася на ўдзельныя княствы: Полацкае, Менскае, Друцкае, Ізяслаўскі, Лагойскае і інш

У другой палове XII ст. ва ўсходнюю Прыбалтыку сталі пранікаць крыжакі. Продкі латышоў і эстонцаў да гэтага часу не мелі сваёй дзяржаўнасці і былі язычнікамі.Паўночная небяспека з боку нямецкіх крыжовых ордэнаў была замаскіравана місіянерскай дзейнасцю. У 1186г. полацкі князь Уладзімір дазволіў немцу Мейнард весці хрысціянскую працу сярод падпарадкаваных Полацку ліваў.Крыжакоў цікавіла не столькі місіянерства, колькі заваёва новых земляў у Прыбалтыцы.

У 1201 пры біскупе Асберте (з дазволу полацкага князя) была пабудавана крэпасць Рыга. У 1202 г. тут быў створаны пры дапамозе рымскага таты ордэн мечаносцаў, які ў 1237 г. стаў называцца Лівонскім. З'яўленне нямецкіх крыжакоў у Прыбалтыцы стала пагражаць полацкім князям стратай гэтых земляў. Таму ўлетку 1203 дружына Полацкага князя Уладзіміра Усяславіча асадзіла нямецкія крэпасці Икскюль і Гольм. Але гэты паход быў няўдалым. У 1208 г. крыжакі захапілі Кукенойс, у 1209 г. разрабавалі і спалілі Герцыке.

Каб супрацьстаяць небяспекі, Полацак і Віцебск усталявалі сувязь з Наўгародскай зямлёй, што дазволіла ім нанесці паразу шведам на Няве ў 1240 г., і 5 красавіка 1242 г разбіць нямецкіх крыжакоў на Чудскім возеры. У 1260 літоўцы разам з рускімі і беларускімі войскамі вырабілі паразу крыжакам на возеры Дурбе. Такім чынам, кааліцыі ўсіх сіл паўночнай часткі Еўропы атрымалася абараніць сваю незалежнасць.

Тураўскае княства ўтварылася на тэрыторыі паўднёвай Беларусі ў басейне Прыпяці і яе прытокаў. Сталіца княства - горад Тураў згадваецца ў летапісе пад 980 г. Да канца X ст. Тураўскае княства развівалася як самастойнае. Тут кіравала дынастыя князёў. З канца X ст. у Тураве княжыць сын Вялікага князя Кіеўскага Святаполк, які вёў барацьбу за самастойнасць княства. З 1054 г. па 1119 Тураўскім княствам валодалі князь Ізяслаў (сын Яраслава Мудрага) і яго сыны. З 1113 княства перайшло да спадчыннікаў В. Манамаха. У 50-я гады XII ст.Тураўскім княствам авалодаў Юры Яраслававіч, які вярнуў княства дынастыі князя Ізяслава. Асаблівасцю грамадска-палітычнага ладу Тураўскага княства была наяўнасць у горадзе і князя, і пасадніка, што было яшчэ характэрна толькі для Ноўгарада Вялікага.
У гэты час жыхары Беларусі аказалі ўпартае супраціўленне мангола-татарам, калі яны, спусташаючы Русь, рушылі ў 1240 - 1242 гг. на Захад. Флангавыя атрады Батыя прайшлі праз паўднёвую частку Беларусі, спустошылі і разрабавалі Мазыр, Тураў, Пінск, Брэст. У сярэдзіне і другой палове XIII ст. мангола-татары яшчэ не раз ажыццяўлялі набегі на беларускія і літоўскія землі, але заваяваць і падпарадкаваць іх ім не атрымалася. У канцы XII - пачатку XIV ст. Тураўская зямля была цалкам далучана да Вялікага княства Літоўскага.

8. Прыняцце і распаўсюджванне хрысціянства. Дзейнасць Ефрасінні Полацкай і Кірылы Тураўскага

Распаўсюджванне хрысціянства на тэрыторыі Старажытнай Русі, і ў прыватнасці ў заходнерускіх землях, пачалося задоўга да яе Хрышчэння ў 998 годзе. Вытокі гэтай з'явы - у апостальскага дабравесця святога Андрэя Першазванага. У зямлі Белай Русі, і перш за ўсё ў Полацкае княства, вера Хрыстова ішла праз прамыя кантакты з Візантыяй і Скандынаўскімі краінамі, але вырашальным фактарам яе зацвярджэння стала хрышчэнне князя Уладзіміра і кіяўлян ў 988 годзе. Услед за Кіевам хрысціянства прыняла вышэйшая ведаць Полацка - набліжаныя князя Ізяслава (сына святога Уладзіміра), пастаўленага пасля Хрышчэння Русі на княжанне ў Полацку ў 992 годзе.

Разам з Ізяславам у Полацак быў пасланы біскуп для ўмацавання новапахрышчаных ў веры і для арганізацыі царкоўнага жыцця і далейшага распаўсюджвання хрысціянства. Гісторыя сведчыць, што зацвярджэнне хрысціянства ў Полацкім княстве праходзіла мірна і негвалтоўнай, у рэчышчы ўсходніх традыцый, узыходзячых да святым роўнаапостальным Мяфодзію і Кірылу, настаўнікам славянскім. У далейшым выбітным прадаўжальнікам гэтай традыцыі стаў ўсходнееўрапейскі першадрукар палачанін Георгій-Францыск Скарына, якія надрукавалі Святое Пісанне, перакладзенае на старажытнабеларускі мову, і праваслаўныя богаслужбовыя кнігі.

Менавіта гэтая дата - 992 год - і ёсць пачатак быцця Полацкай епархіі і Праваслаўнай Царквы на Белай Русі.

Як прыняцце Кіевам новай веры з Візантыі ня забрала яго палітычна да гэтай імперыі, так і прыход хрысціянства з Кіева ў Полацк ніколі не садзейнічаў падпарадкавання Полацкага княства Кіеўскаму князю. Наадварот, менавіта з прыняццем хрысціянства пачаўся важнейшы этап дзяржаўнага станаўлення Белай Русі.

Падстава Полацкай епархіі адначасова з дзяржаўным будаўніцтвам сцвярджала ў гэтым княстве яго самастойнасць і паступова ўводзіла яго пад імем Белай Русі ў сям'ю еўрапейскіх народаў.

У 1005 епіскапская кафедра была заснавана ў горадзе Тураве. Яе мяжы распасціраліся далёка на захад, ахопліваючы ўсю Заходнюю Беларусь без Віленшчыны, а таксама малую частку цяперашняй Валыні.

Полацкая і Тураўская епархіі знаходзіліся ў царкоўнай юрысдыкцыі Кіеўскіх мітрапалітаў, якія ў сваю чаргу складаліся ў малітоўным зносінах з Сусьветным Канстанцінопальскім Патрыярхатам.

У 1137 была адкрыта біскупаў у Смаленску, выдзеленая з епіскапіі Переяславльской.

Духоўная жыццё ў Белай Русі XII стагоддзя грунтавалася на такіх слупах веры і вялікіх падзвіжнікаў Праваслаўя, як прападобная ігумення Еўфрасіння, заснавальніца Спаскага манастыра ў Полацку (+ 1173 у Ерусаліме), сьвяціцелі Полацкай епархіі Міна (+ ок. 1116), Дыянісій (+ ок. 1182), Сімяон (+ ок. 1280), Тураўскі свяціцель Кірыла (+ ок. 1182), адукацыі чалавек свайго часу, абраны за мудрасць і пабожнасьць на епіскапскую кафедру і атрымаў яшчэ пры жыцці наймення "Златослова".

Свяціцель Кірыл, біскуп Тураўскі, нарадзіўся ў 30-х гадах ХІІ стагоддзя ў горадзе Тураве на рацэ Прыпяці ў багатых бацькоў. З малых гадоў святы Кірыла са стараннасцю чытаў Святыя кнігі і дасягнуў глыбокага разумення іх. Ён вучыўся не толькі ў рускіх, але і ў грэкаў. У сталым узросце святы Кірыла адмовіўся ад спадчыны і прыняў пострыг у Тураўскім Барыса-Глебскай манастыры. Ён шмат змагаўся ў пасце і малітве і вучыў манахаў поўнаму паслушэнства ігумену: манах, які не знаходзіцца ў паслухмянстве ў ігумена, не выконвае свайго зароку і таму не можа выратавацца. Захавалася тры складанні святога Кірылы аб манаскім жыцці, адно з якіх - «Паданне аб чорнарызным чыне ад Старога Закона і ад Новага" - можа быць аднесена да часу знаходжання яго ў манастыры. Праз некаторы час святы Кірыла выдаліўся ў затвор на стоўп, дзе яшчэ больш узмацніў подзвігі і "многа Божественна Пісання выклаў». Шматлікія звярталіся да яго за радай у духоўным жыцці. Святасць жыцця і высокая асвечанасць святога Кірылы звярнулі на яго ўсеагульную ўвагу, і яго абралі на Тураўскую кафедру. У 1169 году свяціцель Кірыла прымаў удзел у саборы, які зганіў біскупа Фядора, які заняў Уладзіміра-Суздальскую кафедру і спрабаваў аддзяліцца ад Кіеўскай мітраполіі.Свяціцель Кірыла выкрыў ерась Фядора і пакінуў шмат пасланняў да святога князя Андрэя Багалюбскага (памяць 4/17 ліпеня), у якіх павучаў яго і навучаў з нагоды царкоўных няўстроянняў у Растоўскай зямлі. Па любові да адзіноты свяціцель Кірыла пакінуў кафедру (да 1182 года, калі згадваецца ўжо біскуп Тураўскі Лаўрын) і цалкам прысвяціў сябе пісанню духоўных складанняў. Ён склаў, верагодна, словы на ўвесь гадавы круг Гасподніх святаў, але не ўсе яны захаваліся. Павучанні свяціцеля Кірылы змяшчаліся ў зборніках нараўне са старажытнымі святаайчыннымі творамі.

Ефрасіння Полацкая - першая беларуская і, па некаторых дадзеных, ўсходнеславянская асветніца. Полацкая княгіня стала першай жанчынай на Русі, якая была кананізавана ў святыя. Яе свецкае імя - Прадслава. Нарадзілася яна ў княжацкай сям'і і была дачкой малодшага сына князя Усяслава Брачеславовича (вядомага таксама як Усяслаў Чарадзей). Маці яе - Сафія - была дачкой Уладзіміра Манамаха. Хоць, мяркуючы па ўсім, Прадславе свяціла бліскучае свецкае будучыню, маленькая князёўна вырашыла пражыць сваё жыццё інакш, чым гэта было прынята. Па дасягненні паўналецця - а па тых часах гэта было 12 гадоў - Прадслава цвёрда вырашыла сысці ў кляштар і, нягледзячы на ​​маленні маці і пагрозы бацькі, так і зрабіла. У манастыры настаяцельніцай была яе цётка, яна і прыняла юную манашку.

Праз некаторы час з блаславення полацкага епіскапа Іллі (пасля 1116) манашка, цяпер ужо Ефрасіння, пасялілася ў келлі. Манастыры, заснаваныя Ефрасінняй Полацкай, сталі цэнтрамі адукацыі ў Полацкім княстве. Пры іх працавалі школы (выкладалі чытанне, пісьмо, нотную грамату, магчыма, грэцкі мову), бібліятэкі, скрыпторыі, верагодна, іканапісныя і ювелірныя майстэрні, багадзельня і інш Тут была створана царкоўная служба Ефрасінні Полацкай, намаляваны яе вобраз. Да 1187 было напісана «Жыціе Ефрасінні Полацкай». У сталым узросце Ефрасіння адправілася ў паломніцтва ў Ерусалім (у красавіку 1167). Там яна атрымала аўдыенцыю ў патрыярха Лукі. У Ерусаліме Ефрасіння, знясіленая доўгім падарожжам, захварэла і памерла.

Пахаваная вялікая беларуская асветніца была ў манастыры св. Феадосія, недалёка ад Ерусаліма. У 1187 святая была перапахаваная ў Федосьевой пячоры Кіева-Пячэрскай лаўры. Толькі ў 1910 годзе мошчы прападобнай былі прывезены ў Полацк.

9. Вялікае княства літоўскае: канцепцыі, перадумовы і асноўныя прычына фарміравання.

З узнікненнем пагрозы з боку крыжакоў і мангола-татар (апошнія ў 1237 - 1241 гг. Падначалілі сабе ўсходнія і паўднёвыя землі Русі), для больш эфектыўнага процістаяння знешняй агрэсіі паўночна-заходнія землі Беларусі з цэнтрам у г. Навагрудку аб'ядналіся з суседнімі балцкімі плямёнамі літоўцаў у адзіную дзяржаву - Вялікае княства Літоўскае. На чале яго стаў Міндоўг, які прыняў у 1353 з палітычнымі мэтамі каралеўскі тытул, а таксама каталіцтва, ад якога неўзабаве адмовіўся. Першай сталіцай новай дзяржавы стаў Навагрудак, а з 1323 г. - Вільня (сучасны Вільнюс). Пры палітычным дамінаванні эліты балцкага паходжання, адміністрацыйны лад, сацыяльна-эканамічнае і культурнае развіццё Вялікага Княства вызначалася насельніцтвам славянскіх зямель, а афіцыйнай мовай з'яўлялася старабеларуская. Гэта спрыяла пашырэнню дзяржавы за кошт далучэння новых усходнеславянскіх тэрыторый. Пераемнікі Міндоўга шляхам захопаў, пагадненняў, дынастычных шлюбаў і інш падпарадкавалі сабе ўсе беларускія землі. У далейшым у склад дзяржавы была ўключана частка ўкраінскіх і рускіх зямель.

Палітычны лад ВКЛ

З самага пачатку ВКЛ складалася як абмежаваная феадальная манархія на чале якой стаяў князь або «гаспадар». Князь валодаў шырокімі паўнамоцтвамі, камандаваў узброенымі сіламі, выдаваў законы, кіраваў палітыкай, аб'яўляў вайны і г.д. У 15-16-х стагоддзях ўлада князя абмяжоўвалі сойм і рада. Сейм-саслоўна-прадстаўнічы орган, які вырас з мясцовага веча. Спачатку на сойм запрашалася ўся шляхта, але каб пазбегнуць цяжкасцяў са зборамі сойм перарабілі ў прадставіць. орган. З 1512г на сойм прыязджала па 2 дэлегаты ад кожнага павета. Сойм праходзіў не толькі ў Вільні але і ў Брэсце, Мінску, Гродна.Сейм выбіраў князя, аб'яўляў вайны, вызначаў падаткі і г.д.

Рада-дзейнічаў пры князі ў якасці дарадчага органа. У склад паноў-рады ўваходзілі найбуйнейшыя феадалы, якія займалі вышэйшыя дзярж пасады, а таксама вышэйшыя чыны царквы. З часам значэнне рады ў дзярж-ве ўзрасла і яна замест дарадчага зрабілася дзярж-венным органам. (Князь не мог вырашаць пытанні знешняй палітыкі, выдаваць законы, распараджацца фінансамі і г.д.).
Вышэйшыя службовыя пасады ў ВКЛ:

Маршалакземский кіраваў на пасяджэннях, соймах і радах, аб'яўляў рашэнні князя і рады, кіраваў прыёмам замежных паслоў, рэгуляваў пропуск да князя просьбітаў.

Гетман (вышэйшы)-камандаваў ваеннымі сіламі дзярж-ва.

Канцлер-кіраваў працай дзярж канцылярыі, пад яго пачаткам знаходзілася «метрыка ВКЛ» - дзярж архіў ВКЛ, захавальнік вялікай дзярж-венной друку.

Падскарбі земскі-сачыў за ўсімі дзярж-венными выдаткамі.

У тэрытарыяльна-адміністрацыйным дачыненні да ВКЛ падзялялася на ваяводствы, паветы, воласці. Упершыню ваяводства ўведзены ў 1413г-Віленскае і Трокскага. Да 1569г-8 ваяводстваў і 22 павета.
Ваяводства. Ваявода-кіраўнік адміністрацыі ў ваяводстве, прызначаўся князем і радай, як правіла пажыццёва з ліку буйных феадалаў. Ён адказваў за падтрыманне парадку, збор даніны, арганізацыю ўзброеных сіл. Бліжэйшыя памочнікі: каштэлян-ўзброеныя сілы і апалчэнне, Ключнік-збіраў даніну, гараднічы-камендант замка.

Паветы. Стараста-з'яўляўся кіраўніком адміністрацыі ў павете прызначаўся князем або радай з ліку буйных феадалаў. Паўнамоцтвы гэтак жа як і ў ваяводы але на ўзроўні павета. Саслоўна-прадстаўніцкімі органамі ў ваяводствах і паветах былі ваяводскія і паветовые соймікі. На іх прысутнічала ўся шляхта дадзенага павета ці ваяводства. Яны праходзілі кожны год, на іх выбіралі дэпутатаў на галоўны сойм краіны і рыхтаваліся прапановы галоўнаму сойму.

Воласць. Ахоплівала як правіла 10-13 сельскіх паселішчаў. Інтарэсы дзярж-ва ў ёй прадстаўляў цівун, які выбіраўся са шляхты. Ён збіраў падаткі і перасылаў іх у цэнтр. Судовыя органы ў дзярж-ве былі двух разрадаў: 1) агульныя суды для ўсяго насельніцтва, 2) саслоўныя суды (толькі для шляхты і духавенства).

Самым вышэйшай судовым органам быў вялікакняскі суд і суд паноў рады.Законы па якіх існавала ВКЛ-статуты ВКЛ (1529-аўтар Леў Сапега; 1566; 1588).Па дакладнасці апрацоўкі законаў яны не мелі сабе роўных у Еўропе. Да таго ж былі напісаныя на беларускай мове.