 |
|
Савецка-Польская вайна 1919-1921 гг.
Савецка-польская вайна 1919 - 1921 гг. Узброены канфлікт паміж Польшчай і Савецкай Расеяй, Савецкай Беларуссю, Савецкай Украінай.
Асноўнай мэтай кіраўніцтва Польшчы на чале з Юзэфам Пілсудскім было аднаўленне Польшчы ў гістарычных межах Рэчы Паспалітай 1772 года.Усталяваннем кантролю над Беларуссю, Украінай. З савецкага боку, першапачатковай мэтай было ўстанаўленне кантролю над заходнімі губернямі былой Расійскай імперыі (Украінай і Беларуссю).
Расійска-польская вайна ішла з 1919 па 1921 гг. на тэрыторыях Беларусы, Латвіі, Літвы, Польшчы і Украіны паміж двума новымі дзяржавамі: Польшчай і Савецкай Расеяй.
Пасля здабыцця незалежнасці Польшча накіравала свае намаганні на аднаўлення сваіх межаў 1772 года, калі Рэч Паспаліта ўключала шырокія беларускія і ўкраінскія тэрыторыі (гл. Междуморье). Польскія ўлады лічылі, што час рэвалюцыйнай смуты ў Расіі ідэальна падыходзіць для аднаўлення польскага кантролю над некалі згубленымі землямі. З іншага боку, савецкія ўлады імкнуліся ўсталяваць не толькі кантроль над тэрыторыямі, якія ўваходзілі ў склад Расійскай Імперыі да Першай сусветнай вайны, але і камуністычны рэжым у еўрапейскіх краінах. Пасля лістападаўскай рэвалюцыі ў Германіі (1918) Савецкая Расія разарвала Брэсцкі мірны дагавор. C адступленнем германскіх войскаў Чырвоная Армія пачала шырокае наступ на захад.
Галоўным вынікам вайны стаў пераход тэрыторый Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі, якія раней уваходзілі ў склад Расійскай імперыі і Аўстра-Венгрыі, пад кантроль Польшчы.
40. Брэсцкая і Рыжская дамовы ў гістарычным лёсе беларускага народа
Брэсцкі мір, Брэст-Літоўскі (Брэсцкі) мірны дагавор - сепаратны мірны дагавор, падпісаны 3 сакавіка 1918 ў Брэст-Літоўску прадстаўнікамі Савецкай Расеі, з аднаго боку, і Цэнтральных дзяржаў (Германіі, Аўстра-Венгрыі, Турцыі і Балгарыі) - з другога . Адзначыў паразу і выхад Расеі з Першай сусветнай вайны.
Ратыфікаваны Надзвычайным IV Усерасійскім з'ездам Саветаў 15 сакавіка 2/3 галасоў і германскім імператарам Вільгельмам II - 26 сакавіка 1918 года.Ануляваны УЦВК РСФСР ў лістападзе таго ж года.
Раней, 27 студзеня (9 лютага) 1918 года, Цэнтральныя дзяржавы падпісалі сепаратны мірны дагавор з дэлегацыяй Цэнтральнай Рады Украінскай Народнай Рэспублікі.
Падпісання Брэсцкага мірнага дагавора папярэднічалі перамовы, якія вяліся ў тры этапы:
з 9 (22) снежня па 15 (28) снежня 1917 года,
з 27 сьнежня 1917 (9 студзеня 1918) года па 28 студзеня (10 лютага) 1918 года і
з 1 па 3 сакавіка 1918 года.
Рыжскі мірны дагавор 1921 года - дагавор паміж РСФСР (таксама ад імя БССР, беларускае кіраўніцтва не было праінфармаванае аб вядзенні перамоў) і УССР, з аднаго боку, і Польшчай, - з другога, падпісаны 18 сакавіка 1921 г. у Рызе і завяршыў савецка-польскую вайну (1919-1921).
Дагавор ўсталяваў мяжу паміж РСФСР і Украінай, з аднаго боку, і Польшчай. Да Польшчы адыходзілі шырокія тэрыторыі, якія знаходзяцца на ўсход ад Лініі Керзона, з перавагай няпольскіх насельніцтва - Заходняя Украіна і Заходняя Беларусь - да рэвалюцыйных падзей 1917 гг. якія ўваходзілі ў склад Расійскай імперыі (Гродзенская губерня, Валынская губерня і частка тэрыторый іншых губерняў). Бакі абавязваліся не весці варожай дзейнасці ў дачыненні адзін аднаго. Дагаворам прадугледжвалася правядзенне перагавораў аб заключэнні гандлёвых пагадненняў.
Савецкі бок пагадзілася вярнуць Польшчы ваенныя трафеі, усе навуковыя і культурныя каштоўнасці, вывезеныя з тэрыторыі Польшчы пачынаючы з 1 студзеня 1772, а таксама абавязалася выплаціць Польшчы на працягу года 30 млн залатых руб. за ўнёсак Польшчы ў гаспадарчую жыццё Расійскай імперыі і перадаць польскаму боку маёмасці на суму 18 млн залатых рублёў, гэта значыць выплаціць дэ-факта рэпарацый. Польшча вызвалялася ад адказнасці за даўгі і іншыя абавязацельствы былой Расійскай імперыі.
Дагавор быў складзены на рускай, украінскай і польскай мовах у трох раўнапраўных асобніках. Ён ўступаў у сілу пасля яго ратыфікацыі. Дагавор быў ратыфікаваны 14 красавіка 1921 Усерасійскім ЦВК, 17 красавіка - ЦВК Украінскай ССР, 15 красавіка - Соймам Польшчы. Неўзабаве ў савецкага боку паўсталі прэтэнзіі да польскаму боку па пытаннях выканання Польшчай умоў дагавора, у сувязі з падтрымкай польскім урадам антысавецкіх груповак, затрымкамі з вяртаннем савецкіх ваеннапалонных і неспрыяльнай сітуацыяй у лагерах для савецкіх ваеннапалонных, а таксама невыкананнем дамоўленасцяў аб раўнапраўі рускіх, украінцаў і беларусаў , якія пражывалі ў Польшчы
41. Асаблівасці ажыцяўлення НЭПа ў Беларусі
Разбурэнні, беспрацоўе, неабдуманае ўсеагульнае адзяржаўленне сродкаў вытворчасці, харчразвёрстка выклікалі незадаволенасць народа, асабліва сялянства.Прычынай цяжкага эканамічнага і палітычнага крызісу на рубяжы 1920–1921 гг. было разбалансаванне палітычных і эканамічных інтарэсаў.З’явілася новая эканамічная палітыка, распрацаваная У. Леніным і прынятая Х з’ездам РКП(б) у сакавіку 1921 г. Сродкамi яе рэалiзацыi вызначалiся: х а р ч п а д а т а к, к а а п ер а ц ы я, с в а б о д н а е п р а д п р ы й м а л ь н i ц т в а i с в а б о д н ы р ы н а к.
Сутнасць нэпа зводзілася да максімальнага пад’ёму вытворчых сіл і паляпшэння становішча рабочых і сялян дзеля захавання савецкай улады.Галоўнай мэтай нэпа стала замена харчразвёрсткі харчовым падаткам.Дазвалялася здаваць зямлю ў арэнду і выкарыстоўваць наёмную працу пры ўмове, што члены сям’і наймальніка таксама працуюць.У гады нэпа ажыццяўляліся тры віды гандлю: прыватны, кааператыўны і дзяржаўны. Дзяржбанк ў канцы 1922 г. выпусціў новыя грашовыя знакі – чырвонцы.Былі адменены ўсе абмежаванні на сумы ўкладаў, якія маглі захоўваць грамадзяне і арганізацыі ў ашчадных банках.Дзяржава стала падтрымліваць дробныя і сярэднія прыватныя і кааператыўныя прадпрыемствы.Дазвалялася арэнда прамысловых прадпрыемстваў іншаземнымі фірмамі ў форме канцэсій.Радыкальныя змены адбыліся ў кіраванні дзяржаўнай прамысловасцю.Узнаўлялася грашовая аплата працы.Заняпаўшая ў гады вайны і рэвалюцыйных пераўтварэнняў эканоміка Беларусі з пераходам да нэпа пачала адраджацца.Аднак поспехі першых гадоў нэпа прынеслі і вялікія эканамічныя праблемы. Яны былі выкліканы крызісам збыту, які ўзнік у выніку няправільнай цэнавай палітыкі дзяржавы, вялікай розніцы паміж коштам прамысловых і сельскагаспадарчых тавараў.Разыходжанне ў цэнах прывяло да таго, што селянін за прададзеную прадукцыю мог набыць прамтавараў у параўнанні з даваенным часам у 7 разоў менш.Крызіс збыту абвастрыў фінансавую праблему.У ходзе пераадолення крызісу прымаліся меры па зніжэнні сабекошту прамысловай прадукцыі, цэн на тавары, скарачэнні накладных расходаў, удасканальвалася дзейнасць кіруючага апарату і інш.У выніку павысілася рэнтабельнасць прадпрыемстваў, узніклі ўмовы для зніжэння цэн на прамысловыя тавары.Хуткаму аднаўленню прамысловай вытворчасці садзейнічала не толькі новая эканамічная палітыка, але і творчая ініцыятыва рабочых, укараненне прагрэсіўных метадаў працы.Правядзенне ў жыццё новай эканамічнай палітыкі дазволіла ў кароткі тэрмін аднавіць прамысловасць, стабілізаваць эканоміку.Доля прыватніка ў валавой прамысловай прадукцыі зменшылася.У тых умовах выцясненне прыватніка было адной з памылак у справе кіраўніцтва эканомікай краіны. У 1927г. аб'ём валавай прадукцыi iндустрыi БССР перавысiу даваенны узровень. На долю дзяржаунай прамысловасцi прыходзiлася амаль 3/4 усёй прамысловай прадукцыi. Палепшылiся у параунаннi з даваеннымi, умовы працы i быту, павысiуся жыццёвы узровень. Паднялася вытворчая i грамадска-палiтычная актыунасць рабочых.
42. Ажыцяўленне індустрыялізацыі ў БССР.
Даволі нізкі ўзровень развіцця прадукцыйных сіл у сярэдзіне 1920-х гг. патрабаваў стварэння буйнога машыннага вытворчасці і перабудовы ўсёй народнай гаспадаркі на аснове высокапрадукцыйнай тэхнікі. Гэты працэс у СССР і БССР атрымаў назву сацыялістычнай індустрыялізацыі. У краінах Захаду ён вядомы як індустрыяльная (прамысловая) рэвалюцыя.
Прычыны правядзення індустрыялізацыі ў БССР былі звязаны з неабходнасцю стварэння машыннага вытворчасці ў сферы прамысловасці. Асаблівасцю індустрыялізацыі ў БССР з'яўлялася развіццё лёгкай (перапрацоўчай) прамысловасці. Асноўная частка грашовых сродкаў ўкладвалася у развіццё харчовай, гарбарнай, тэкстыльнай і швейнай прамысловасці, а таксама галін па перапрацоўцы драўніны (лясная, дрэваапрацоўчая, папяровая) і мінеральнай сыравіны (паліўная, хімічная).
У 1928-1929 гг. быў распрацаваны першы пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі (пяцігодка), згодна з якім прадугледжвалася стварэнне сельскагаспадарчага машынабудавання, будаўніцтва новых і пераабсталяванне старых прадпрыемстваў. Намаганнямі беларускага народа і іншых народаў СССР у гады першай пяцігодкі (1928-1932) былі пабудаваны і ўведзены ў дзеянне швейная фабрыка «Знамя індустрыялізацыі" і панчошна-трыкатажная фабрыка «КІМ» у Віцебску, Магілёўская фабрыка штучнага валакна, Бабруйскі і Гомельскі дрэваапрацоўчыя камбінаты, завод сельскагаспадарчых машын у Гомелі.
На працягу другой і трэцяй пяцігодак (1933-1937, 1938-1941) прамысловасць рэспублікі папоўнілася Гомельскім шкляным і Крычаўскім цэментным, Магілёўскім труболитейным і аўтарамонтным заводамі, Мінскім радыёзавод, Рагачоўскім кансервавым заводам, кандытарскімі фабрыкамі «Камунарка» ў Мінску і «Спартак» у Гомелі , Барысаўскай макароннай і Мінскай каўбаснай фабрыкамі.Беларусь паступова ператваралася ў індустрыяльную краіну з дзяржаўнай формай уласнасці на сродкі вытворчасці. Па-ранейшаму пераважала лёгкая прамысловасць.
Адным з метадаў прыцягнення працоўных да ўдзелу ў правядзенні індустрыялізацыі было сацыялістычнае спаборніцтва. Яно развівалася ў форме стаханаўскі руху за перавыкананне планавых паказчыкаў і атрымала сваю назву ад прозвішчы шахцёра А. Стаханова, якія перавыканалі норму здабычы вугалю за змену ў 14 разоў.
Вынікам правядзення індустрыялізацыі стала стварэнне сучаснай на той момант матэрыяльна-тэхнічнай базы ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы, што забяспечыла будаўніцтва новага грамадскага ладу ў БССР. Шляхам велізарнага напружання сіл была пабудавана індустрыяльная база, павялічылася колькасць гарадоў і гарадскога насельніцтва. У эканоміцы ўсталявалася адзіная дзяржаўная ўласнасць на сродкі вытворчасці.
У выніку ажыццяўлення індустрыялізацыі СССР стаў адной з трох-чатырох краінсвету, здольных вырабляць любы від прамысловай прадукцыі, даступнай у той часчалавецтву.
Беларуская ССР з аграрнай ўскраіны былой Расійскай імперыі ператварылася ўрэспубліку з развітой прамысловасцю. З'явіліся новыя галіны прамысловасці.БССР стала індустрыяльна-аграрнай рэспублікай Савецкага Саюза. Былаліквідаваная беспрацоўе, адменена картачная сістэма на прамысловыя іхарчовыя тавары.
43. Калектывізацыя сельскай гаспадаркі ў БССР
У 1927 г. у краіне паўстаў крызіс хлебозаготовок. План хлебозаготовок ў Беларусі быў выкананы толькі на 71,5%. Скарачэнне дзяржаўных нарыхтовак збожжа стварыла пагрозу планах індустрыялізацыі, абвастрыла сацыяльныя канфлікты ў горадзе і вёсцы. Прапановы Н.І. Бухарына аб выхадзе з крызісу шляхам адмовы ад надзвычайных мер, ўздыме сялянскай гаспадаркі і развіццю разнастайных формаў кааперацыі І.В. Сталіным і яго паплечнікамі былі адхіленыя як саступка кулак і праява правага ўхілу. Пераклад сельскай гаспадаркі на шлях буйнога абагуленай вытворчасці стаў разглядацца як сродак вырашэння праблемы збожжа і адначасова ліквідацыі кулацтва як галоўнага ворага Савецкай улады.
У Беларусі ў праваўкланісцкія тэндэнцыях былі абвінавачаныя Народны камісар земляробства Д.Ф. Прышчэпаў і яго супрацоўнікі. Іх абвінавачвалі ў ідэі насаджэнні хутароў, кулацкіх гаспадарак, недаацэнцы складанай машыннай тэхнікі, перспектыў калгасна-саўгаснага будаўніцтва. Пры гэтым зусім забываўся той факт, што савецкае заканадаўства дапускала свабодны выбар землекарыстання.Д. Прышчэпаў, а таксама 29 іншых «правых ухілістаў» былі выключаны з партыі і рэпрэсаваныя.
Для правядзення калектывізацыі ў вёску былі накіраваны сотні ўпаўнаважаных, якія не ведалі запытаў сялян. Часта пагражаючы наганам, яны складалі спісы «жадаючых» ўступаць у калгасы. Усіх супрацівяцца раскулачвалі. Да траўня 1930 было раскулачыў 15629 гаспадарак. Узровень калектывізацыі імкліва павышаўся.Калі ў студзені 1930 калектывізацыяй было ахоплена 20,9% сялянскіх двароў, то да сакавіка гэтага ж года ўжо 58%.
Галоўным вынікам гвалту пры стварэнні калгасаў стала масавае незадаволенасць і пратэсты сялян, аж да ўзброеных выступленняў. Толькі ў Беларусі ў 1930 г. адбылося больш за 500 сялянскіх выступленняў. Перад уступленнем у калгас сяляне рэзалі жывёлу. Да траўня 1930 пагалоўе буйной рагатай жывёлы скарацілася на 532,6 тысячы або на 25,6%.
Нарастанне схаванага, а часам і актыўнага, супраціву ў вёсцы вымусіла Маскву ўмяшацца. Другога сакавіка 1930 быў апублікаваны артыкул Сталіна «Галавакружэнне ад поспехаў», у якой ён усю віну за дапушчаныя «скрыўлення» пераклаў на мясцовых працаўнікоў. Семнаццатага красавіку 1930 года бюро ЦК ВКП (б) Б прыняў рэзалюцыю «Аб барацьбе з перагібамі ў калгасным руху».Пасля гэтых рашэнняў пачаўся адток сялян з калгасаў. З сакавіка па чэрвень 1930 лік калектывізаваць гаспадарак у Беларусі скарацілася з 58% да 11,1%.
Але і пасля гэтага належных высноваў зроблена не было. Адзінаццатага верасня 1931 бюро ЦК КП (б) Б прыняў рашэнне завяршыць калектывізацыю ў рэспубліцы да вясны 1932 Калектывізацыя праводзілася ранейшымі метадамі.Працягвалася практыка раскулачвання. У 1932 г. было раскулачыў яшчэ 2775 сялянскіх двароў. Увесну 1932 замест суцэльнай калектывізацыі пачаўся актыўны выхад сялян з калгасаў. За два-тры месяцы распалася 1002 калгасу, з якіх сышло больш за 55 тысяч сялянскіх гаспадарак. Сёмага жніўня 1932 г прымаецца закон аб абароне сацыялістычнай уласнасці (закон «Аб пяці каласках»). За крадзеж калгаснай і кааператыўнай уласнасці уводзіўся расстрэл з канфіскацыяй усёй маёмасці, а пры змякчальных абставінах - пазбаўленне волі на тэрмін не менш чым 10 гадоў з канфіскацыяй усёй маёмасці. Амністыя за такія злачынствы была забароненая. У БССР на працягу 1933 - 1934 гг. па гэтым законе было асуджана больш за 10 тыс. чалавек.
У выніку такой палітыкі ў краіне і рэспубліцы пачаўся голад. Паводле ацэнак самага Сталіна, у 1933 г. у краіне галадала 20-30 млн. чалавек. Але і ў гэтых умовах рэпрэсіі не слабелі. У іх узмацненні сваю ролю адыгралі палітаддзела пры МТС, створаныя ў студзені 1933 г. толькі за год сваёй працы яны «выкрылі» і выключылі з калгасаў 2700 «кулакоў-шкоднікаў», знялі з працы за варожую дзейнасць 1544 работніка. Актыўны ўдзел палітаддзела прынялі ў чыстцы партыі, якая была праведзена ў 1933 г. У Беларусі было выключана з партыі больш за 6 тыс. камуністаў, 13,7 тыс. кандыдатаў у члены партыі, што складала адпаведна 15,6 і 25% усяго ліку партыйнай арганізацыі рэспублікі.
У гады другой пяцігодкі калектывізацыя ў Беларусі фактычна была завершана. У калгасы было аб'яднана 87,5% сялянскіх гаспадарак і обобществлено 96% пасяўных плошчаў.
Калектывізацыя аддаліла сялян ад сродкаў вытворчасці і вынікаў іх працы.Склалася сістэма планавання і камандавання калгасамі. Калгаснікі не мелі пашпартоў, што выключала магчымасць свабоднага перамяшчэння, юрыдычна прывязвалі да калгасу, надавала іх працы прымусовы характар.
Сацыяльна-эканамічныя вынікі гаспадарчага будаўніцтва ў канцы 20-30 гг. былі супярэчлівыя. З аднаго боку, гаспадарчае будаўніцтва стварыла ў СССР гаспадарчы комплекс, які выводзіў краіну на мяжу сусветнага прагрэсу. На закладзенай у 30-я гг. тэхнічнай базе стала магчымая перамога ў вайне і аднаўленне разбуранай гаспадаркі. З іншага боку, сацыялістычнае будаўніцтва суправаджалася вялізнымі матэрыяльнымі і людскімі стратамі, былі ліквідаваныя розныя формы ўласнасці, дзяржава стала манапалістам у сферы вытворчасці і размеркавання, сфармаваўся затратны механізм гаспадарання, зацвердзілася камандна-адміністрацыйная сістэма кіраўніцтва усімі сферамі грамадскага жыцця.