Здавалка
Главная | Обратная связь

Этнічны крызіс 1930-перш.пал.1980-х гг.

Тэма 3. Дадатак

Разгляд гэтага перыяду у жыцці беларускай нацыі надзвычай важны.

Бо, аналізуючы праявы і глыбіню крызісных з'яваў у жыцці этнаса, значна

лягчэй можна зразумець спецыфіку і заканамернасці працэса друг.пал.1980-

пачатку 1990-х гадоў, які атрымаў устойлівую назву "Нацыянальнае

Адраджэнне".

Кропкай адліку мусім мець к.20-х гг. ХХ ст. - найвышэйшы уздым у

гісторыі беларускай нацыі, калі па ўсіх параметрах (асвета, мастацкая

культура, сродкі масавай інфармацыі) фіксуецца "стварэнне, няхай усяго на

некалькі гадоў, мо і недасканалай, мо і непаслядоўнай і моцна саветізаванай,

але ж рэальна дзеючай мадэлі нацыянальнага камунікатыўнага механізма, які

на працягу бліжэйшых 15-20 гадоў мусіў завяршыць кансалідацыю

беларускай нацыі.

Аднак далейшыя падзеі (увесь комплекс якіх атрымаў назву

"сталіншчына") развіваліся далек не спрыяльна для вышэй акрэсленай

тэндэнцыі. Адзін з першых удараў быў нанесены па хутарскім

землекарыстанні, якое на Беларусі мела доўгую гісторыю й традыцыйна

ўкараналася (ад часоў "Валочнай памеры" сяр.XVI- пач.XVII ст.). Былі

знішчаны самыя прадуктыўныя , заможныя гаспадаркі, якія складалі 23,2%

ад агульнай колькасці сялянскіх гаспадарак рэспублікі. Разбураўся, прычым з

вонку, сам беларускі сялянскі ідэал суіснавання гаспадара й зямлі.

Супраціўленне было проста парадаксальна жорсткім.

Так, толькі ў 1930 г. дзяржаўнымі органамі бяспекі было зарэгістравана

каля 520 (!) узброеных выступленняў. Калі ўлічыць, што згаданыя падзеі

адбываліся, фактычна, ва Усходняй Беларусі, дзе ў памежных з Расіяй раѐнах

даволі моцнымі былі рудыменты абшчыны, то лічбы разрозненых,

асуджаных на паражэнне выступленняў хутаранаў выглядаюць рэальнай

антытэзай "ціхмянасці й забітасці" беларускага селяніна. Улічваючы ж тое,

што ў гарадах (паводле перапісу 1926 г.) жыло толькі 8,3% ад агульнай

колькасці беларусаў БССР, неабходна адзначыць, што рэпрэсіі супраць

сялянства з'яўляліся першым этапам рэпрэсій супраць ладкуючайся

беларускай нацыі.

Калектывізацыя Заходняй Беларусі (пасля 1939г.) адбывалася не так

жорстка і расцягнулася ажно да канца 40-пач.50-х гг. Тым ня меньш падзел

Беларусі на дзве вялізных вобласці (Заходняя - дзе й дагэтуль адчуваюцца

перавагі прыватнаўласніцкай свядомасці; Усходняя - змаргіналізаваная

калгасная свядомасць) сѐння выяўляецца спецыфічным аграрным (вясковым)

рэгіяналізмам : "заходнікі"- "усходнікі". Прычым абвінавачванне апошніх у

нядбаласці й негаспадарчасці, ня мае пад сабой ніякага грунту, бо менавіта

яны за 1931-34 гг. пазбавіліся больш за 260 тыс.чалавек вясковай гаспадарчай

эліты.

культуры - мовай. Дэкрэт СНК "Аб змене й спрашчэнні у граматыцы і

правапісе" (ад 26.08.1933г.) на доўгі час пазбавіў беларускую літаратурную

мову натуральных, выспяваўшых стагоддзямі фанетычных ды

арфаграфічных норм. І ў снежні таго ж году ЦК КП(б)Б вымушаны быў

прызнаць, што "у даны момант у Беларусі галоўную небяспеку прадстаўляе

мясцовы беларускі нацыяналізм". Такім чынам было дадзена "дабро" на

самую крывавую хвалю сталінскага тэрору 1936-38 гг. Яшчэ адной рысай

пазбаўлення беларускай дзяржавы сваіх асноў з'явілася скасаванне ўсіх

нацыянальных вайсковых злучэнняў у 1935 г.

Цераз два гады, агулам арыштавалі 90% беларускіх пісьменнікаў і

паэтаў, большасць іх расстралялі ці закатавалі ў турме. Адначасова

вынішчаліся ўсе вышэйшыя савецкія ды вайсковыя функцыянеры.

І XVI з'езд КП(б)Б высветліў становішча: шалѐнае цкаванне

"нацдэмаў", "агентаў" ды іншых "ворагаў народа" (што вымусіла скончыць

жыццѐ самагубствам старшыню ЦВК А.Чарвякова), было справай вельмі

дзіўнага складу дэпутатаў. Беларусы (больш за 80% насельніцтва) складалі

38,9% дэпутатаў, рускія ж (меньш за 8% насельніцтва) склалі 35,7% з'езду.

Перш за ўсѐ, гэта азначала смерць беларускага нацыянал-камунізму,

што, негледзячы на савецкую ідэялогію, адыграў вялікую ролю ў станаўленні

рэальнай беларускай дзяржаўнасці. Амаль разбуранай сталася ўся

нацыянальная сістэма беларускага этнасу (амаль знішчаны прадстаўнікі

творчай інтэлігенцыі, разбураны беларускі сялянскі парадак гаспадарання на

зямлі, асвета, культура і сродкі масавай інфармацыі зрабіліся беларускімі па

форме і савецкімі па зместу), у тым ліку яго дзяржаўны чын. Фармальнасць

(несамастойнасць) беларускай дзяржавы выявілася ў лѐсе Віленскага краю

(восенню 1939г. Сталін без уселякага ўзгаднення з кіраўніцтвам БССР

перадае Віленскі край Літве) і, фактычна, адпавядала ўзроўню 1918-1921гг.

(Брэсцкі і Рыжскі мір).

Другая сусветная вайна, у якой Беларусь не мела ніякіх інтарэсаў,

абярнулася для народа страшэннай бядой. Першыя ахвяры былі яшчэ у

верасні 1939г. З аднаго боку - беларусы, якія ў шэрагах Войска Польскага

баранілі Рэч Паспалітую. З другога боку - ахвяры чыстак НКУС у Заходняй

Беларусі. Падзеі 1941-45 гг. павялічылі ахвяры ў тысячы разоў.

Навала вайны два разы пракацілася па тэрыторыі Беларусі, пакідаючы

смерць ды спусташэнне. Неадназначным падаецца і партызанскі рух, які ў

1944г. насіў сапраўды масавы рух і ўнѐс велізны ўклад у разгром фашызму.

Тут ѐсць некалькі акалічнасцяў. Тое, што асноўная частка партызанскіх

атрадаў ды злучэнняў з'явілася толькі ў друг.пал.1943г. можна растлумачыць

сялянскай кемлівасцю беларусаў: яны чакалі пакуль вагі перамогі канчаткова

не схіляцца на савецкі бок. Прычым, большая колькасць і ўкараненасць

партыйных структур усякіх узроўняў на мясцовай глебе, а таксама працяглае

знаѐмства насельніцтва з метадамі "сацыяльнай абароны" Сталінскага

рэжыму тлумачаць тое, што Усходняя Беларусь мела у 2,5 разы большую

толькі некаторыя кірункі савецкай імперскай палітыкі ў дачыненні да

Беларусі.

1. ЭКАНОМІКА, этна-сацыяльная структура. З другой паловы

1950-х гадоў пачынаецца імклівае прамысловае будаўніцтва ў рэспубліцы,

якая да 1941 г. з'яўлялася бадай самай адсталай у эканамічным плане ў

Еўрапейскай частцы СССР. Прыярытэт аддаецца будаўніцтву нафтахімічных

ды машынабудаўнічых гігантаў, што адпачатку азначала максімальную

залежнасць ад сыравінных крыніцаў (Расія). Нізкі ўзровень экалагічна

небяспечных тэхналогій прывѐў да ўзнікнення шэрагу зон экалагічнага

бедства (Наваполацк, Салігорск, Магілѐў і інш.). Нястача працоўнай сілы

(габрэі - асноўная частка гарадскога насельніцтва да 1941г. былі, збольшага

знішчаны пад час вайны) прывяла да дзвух відаў міграцыі. Унутраная, якая

падарвала фізічны патэнцыял вѐскі, пакрывала патрэбы ў малакваліфікаванай

працоўнай сіле і ўяўляла сабой класічны прыклад дээтнізацыі, маргіналізацыі

беларусаў. Маргіналізаваліся цэлыя пакаленні. Гэта не магло не прывесці да

хуткага разбурэння культурных стэрэатыпаў, выпрацаваных стагоддзямі.

Гублялася сацыяльная памяць, а значыцца, і тая глеба,на якой натуральным

чынам фармуецца разнастайнасць культурных узораў, перадаваемых ад

бацькоў дзецям. З 1959 г.па 1989 г. доля гарадскога насельніцтва ўзрасла з 31

да 65 % (!), што значна вышэй за агульнасавецкую, заходнееўрапейскую,

азіяцкую дый сусветную дынаміку урбанізацыі. Знешняя міграцыя, якая была

выклікана недахопам тэхнічнай інтэлігенцыі, адміністратараў, чыноўнікаў

прывяла да значнага росту інаэтнічных элементаў.

Так, колькасць рускіх з 659,1 тысяч (8,2% насельніцтва) у 1959 г.

вырасла да 1342,1 тысячы (13,2%) у 1989г., прычым у апошнім выпадку 87%

рускіх жыло ў гарадах.

2. АГРАРНАЯ ПАЛІТЫКА. Беларусь, як бліжэйшая ды значная

зона даволі эфектыўнай аграрнай вытворчасці, у адносінах да

шматмільѐнных мегаполісаў Масквы ды Ленінграда, стала іх

сельскагаспадарчым прыдаткам. Стварэнне велізарных жывѐлагадоўчых

комплексаў, непрадуманая меліярацыя, ды ненавуковае выкарыстанне

разнастайных угнаенняў, не адпавядалі ўласна беларускім патрэбам у

сельскагаспадарчай прадукцыі. Усе гэтыя меры былі скіраваныя на

забяспячэнне "Цэнтру", што, дарэчы, выявілася ў вельмі распаўсюджаным

этнастэрэатыпе савецкіх часоў: "Беларусь Расею корміць, бо там ніколі

працаваць ня ўмелі".

 

Савецкая аграрная палітыка мела шэраг трагічных наступстваў:

сацыяльнае ды эканамічнае зганьбаванне вѐскі, якое прывяло да зацяжнога

крызу ў аграрным сектары (бацькі самі заахвочвалі дзяцей на пераезд у горад

у "пошуку лепшай долі"), экалагічныя бедствы (меліярацыя; нітраты;

навакольнае асяроддзе); экстэнсіўны характар сельскагаспадарчай

брашур накладам 53,5 млн.асобнікаў колькасць беларускамоўных складала

393 назвы з накладам 5 млн.асобнікаў, адпаведна 89,8% (91,4%) і 10,2%

(8,6%). Мэтанакіраваная палітыка русіфікацыі прывяла да таго, што, калі ў

1958г. беларусаў, лічыўшых беларускую мову роднай, было 93,1% дык у

1989г. гэты паказчык знізіўся дп 80,2%. Значна аслабла і этнанацыянальная

функцыя мовы, знізіўся яе сацыяльны прэстыж.

Лінія на падпарадкаванне ўсѐй культуры марксісцкай дагматыцы,

ператварэнне яе ў паслужанку камуністычнага будаўніцтва, выявілася нават у

абсурдных па сваѐй сутнасці спробах "саветызацыі фальклору", які

з'яўляецца адной з ярчэйшых рыс беларускай этнічнай адметнасці. Так,

"фальклѐратворцамі" у савецкі час з'яўляюцца загадчыкі мясцовых клубаў,

самадзейныя паэты і кампазітары, кіраўнікі гурткоў мастацкай

самадзейнасці. Адным з такіх штукароў "савецкага беларускага фальклору",

напрыклад, з'яўляўся А.Шыдлоўскі - чалавек, які атрымаў музычную

адукацыю і пусціў у зварот дзесяткі песняў кшалту: "Беларусь Савецкая",

"Песня аб Леніне", "Нас партыя вучыць" ды інш. Дзейнасць такіх аўтараў

больш нізкага (клубнага) узроўню гарантавала адлюстраванне ўсіх падзеяў

"паспяховага камуністычнага будаўніцтва". Напрыклад:

"Нашай партыі Праграма

Асвятліла новы дзень

На арбіту камунізма

Край упэўнена вядзе".

Аўтэнтычны ж фальклор, які выспяваў і развіваўся не адно стагоддзе,

хоць і збіраўся руплівымі даследчыкамі і нават пачаў перыядычна выдавацца

(унікальная па Еўрапейскіх мерках серыя "Беларуская Народная Творчасць"),

але, як адзін з элементаў этнічнай культуры, увасабленне светапоглядных,

этнічных і эстэтычных каштоўнасцяў народа не быў уведзены належным

чынам ні ў сістэму дашкольнага выхавання, ні ў сістэму адукацыі і асветы.

Наклады (тыражы) "БНТ" (1500-2000) рабілі выданне недаступным

шырокаму чытачу.

4. ЭКАЛОГІЯ. Уся недасканаласць савецкага гаспадарчага

механізму, а таксама паўкаланіяльнае становішча беларусі ў складзе СССР

прывялі да жахлівых экалагічных наступстваў. Так, на сѐнняшні дзень мы

маем, апрача Чарнобыльскай праблемы, якая сваімі памерамі абавязана

нядбайнасці беларускага камуністычнага ўрада, яшчэ па 10 кг таксічных

рэчываў на чалавека і 40 мл.т. шкодных выкідаў штогод. Захаванне ж

экалагічна небяспечнай прамысловасці вядзе да далейшага пагаршэння

экалагічнай сітуацыі. Так, калі ў Чырвоную кнігу БССР 1981 г. было занесена

80 відаў жывѐл і 85 відаў раслін, дык у 1992 г. у яе патрапіла 182 віды жывѐл

і 178 відаў раслін ! Гэта вядзе да разбурэння першаасновы існавання этнаса -

тэрыторыі ягонага пражывання, як адметнай прыроднай адзінкі, і да

выкаранення этнічнага генатыпу ўвогуле. Сѐння кожная пятая хвароба

жыхара Беларусі, звязана з неспрыяльным навакольным асяроддзем.

Такім чынам, падсумаваўшы этнічную гісторыю 1930-80-х гг., можна

адзначыць, што Беларусь напрыканцы гэтага адрэзку ўяўляла сабой

эфемернае дзяржаўнае ўтварэнне без усялякіх праяў рэальнага суверэнітэту, з

маргіналізаваным горадам, дэнацыялізаванай культурай і дэградаваным

этнасам, адкінутым у плане нацыянальнай кансалідацыі на ўзровень пачатку

ХХ ст., што і розніла, дык гэта - значна горшы экалагічны стан беларускай

этнічнай прасторы.

 

 





©2015 arhivinfo.ru Все права принадлежат авторам размещенных материалов.