 |
|
РАЗВИТИЕ УСТНОЙ РЕЧИ
Туебекова З.Д. – к.ф.н., профессор (г. Алматы, КазгосженПУ)
Обучение устной речи – одна из самых сложных задач в процессе преподавания иностранного языка. Основная причина трудностей при обучении устной речи заключается в том, что языковой материал, которым человек должен овладеть, нужно овладеть активно как средством общения, а не просто для узнавания и опознавания.
При чтении и слушании улавливается готовый материал. При чтении про себя человек имеет возможность дважды и трижды вернуться к неясному месту, а при слушании человек подчиняется темпу речи говорящего, что создаёт для понимания дополнительную трудность.
Но наивысшую трудность представляет самостоятельное выражение мыслей и чувств средствами неродного языка, потому что говорящий должен владеть не только синтаксико-морфологическим строем языка, но и сложной системой сочетаемости слов, которая всегда специфична и в большей степени не совпадает с сочетаемостью в родном языке субъекта речи.
Как известно, грамматика в основных языках мира уже проанализирована и научно систематизирована, и осознанное овладение ею путём последовательных упражнений не представляет особых трудностей. Что касается лексики, то эта область ещё мало исследована. До сих пор не составлено точных карт словоупотребления даже по наиболее изученным европейским языкам. Между тем, когда речь идёт об автоматизированном владении структурой языка, под этим подразумевается прежде всего автоматизированное владение словоупотреблением. Это одна из сложнейших задач устной речи.
Если раньше непосредственные международные контакты были незначительны и основной практической задачей, которую могла ставить перед собой как средняя, так и высшая школа, было обучение учащихся – умению читать, то сейчас обстановка изменилась. Поэтому сейчас иными стали задачи обучения иностранным языкам. Нужно обучить не только умению свободно читать литературу, главным образом, по специальности, но и умению устно общаться на иностранном языке.
Естественно, что старые учебники, программы и методические установки не отвечают этой новой задаче, поэтому некоторые учёные стали поддерживать прямой метод обучения иностранному языку. Они утверждают, что сам акт владения языком не есть акт конструирования и сознательного анализа и, что сознательное конструирование и анализ форм языка это лишь один из начальных этапов овладения языком. Результатом обучения должно быть интуитивное владение языковым материалом, когда нужное слово или нужная форма сами приходят в голову в связи с определённой мыслью, но в процессе слушания или чтения восприятие речи на слух или зрительно является одновременно и актом осмысления её содержания. Тем не менее, сторонники этой точки зрения утверждают, что со словом нужно знакомить только в живом окружении, т.е. в предложении.
В отношении грамматики говорят: «Никаких парадигм! Парадигма – вредная вещь, так как запоминаются глаголы или падежные окончания, или личные окончания, наподобие стихотворения, а когда нужно сказать: Я иду, говорящий теряется. Парадигма сковывает речь; значит, всякая систематизация вредна, она привязывает форму к парадигме вместо того, чтобы привязывать её к предложению». Вот основная аргументация этих учёных, которые против каких бы то ни было элементов сознательного обучения.
Второе, что возникает из интуитивного метода, – это когда устная речь ставится на первое место по отношению к чтению в течение первого года или первых двух лет обучения.
Почему они ставят устную речь на первое место?
Во-первых, они говорят: чтобы овладеть языком, нужна колоссальная практика. Это положение правильное. Когда на начальном этапе человек читает и пишет, то процесс замедляется, так как надо преодолевать не только артикуляционный барьер, но и чуждый алфавит, и необычные звукобуквенные связи иностранного языка, особенно при письме и чтении вслух. В одну и ту же единицу времени можно сказать больше, чем написать.
Во-вторых, они говорят, что с самого начала человеку нужно осваивать то, что является конечной целью. И, если поставлена задача - обучить устной речи, то нужно бросить человека, обучающегося языку, в сферу устной речи, т.е. заставлять его практиковаться в говорении и слушании.
Вопрос в том, правы ли сторонники этого интуитивного устного прямистского метода. Этот метод безусловно правильный в отношении детей 5-7 лет, но чем старше обучающиеся, тем менее данный метод будет эффективным.
Прямистское обучение – неплохая форма (правда, не лучшая), но при следующих трёх условиях: при очень высоком мастерстве преподавателя, при очень тщательном отборе языкового материала и при определённом психологическом типе учащихся.
Второй аргумент против чисто интуитивного и прямистского преподавания состоит в следующем. Для того, чтобы усвоить что-то путём механического повторения, без всякого направляющего влияния разума и логики, нужно вдвое больше времени, а качество всякого метода оценивается с точки зрения его эффективности, т.е. коэффициента полезного действия.
Третий аргумент против признания правильности интуитивного подхода заключается в том, что чисто устное обучение лишает студентов возможности самостоятельно работать дома, лишает его возможности использовать одновременно различные каналы восприятия, и особенно зрительные.
Давным-давно доказано психологами, что только умелая комбинация всех факторов восприятия (зрения, уха, руки) даёт максимальный эффект.
Наконец, четвёртый аргумент. Весь язык нельзя выучить наизусть, для этого не хватит времени. Если же нельзя заставить выучить наизусть все комбинации в языке, значит всегда будут такие ситуации, когда учащийся окажется поставленным перед необходимостью конструировать что-то, чего ещё не было в его опыте, т.е. то, что он не выучил наизусть как предложение. Следовательно, он должен будет составить предложение. А для того, чтобы составить его легко и правильно интуитивно, нужно слишком много лет практики. При интуитивном обучении получается двойное владение: каким-то материалом языка учащиеся будут владеть хорошо и совершенно правильно, но при выходе за его пределы у них начнётся смешение правильного и неправильного, потому что у них не было никакого критерия для самоконтроля и они не могут обратиться к каким-то запасам знаний, чтобы в трудную минуту решить проблему – так или не так? И, кроме того, есть целый ряд учащихся, которые плохо делают обобщения в области языка. Другими словами, не могут из выученных разрозненно образцов сделать подсознательное обобщение, когда выделяется какое-то внутреннее правило.
Таким образом, отказ от элементов сознательности, от элементов работы над изолированными частями языка, аспектами языка замедляет процесс обучения и делает его менее эффективным.
Что ценного в этих прямых, интуитивных и устных методах? Это, во-первых, доведение владения материала до автоматизма. Во-вторых, большое и полезное влияние устной речи, если она подаётся в правильной пропорции, и, что очень важно, в достаточно быстром темпе. Это тот фактор, который помогает снять ненужный внутренний анализ и приводит к беспереводному владению языковым материалом. И, наконец, использование наглядности и разного рода беспереводных упражнений.
Следующая очень серьёзная проблема – это проблема системы упражнений при обучении языку, и в особенности устной речи. Упражнения при изучении иностранного языка нужно делить на группу рецептивных, т.е. обучающих пониманию, репродуктивных, обучающих воспроизведению языкового материала, и продуктивных, т.е. обучающих в какой-то степени творческому использованию языкового материала.
В ряде языковых вузов было проведено интересное исследование. Студентам раздали анкету по поводу выполняемых ими упражнений. Дали им 10-15 упражнений и предложили ответить на вопрос: «С какой целью Вы выполняете упражнения?»
Ответы студентов были большей частью такие: «Чтобы лучше усвоить язык», «Чтобы запомнить слова», «Для того, чтобы употребить время глагола», или «Это упражнение на предлог». Но ни один студент не мог дать объяснение, на что именно это упражнение нацелено, что нужно сделать, чтобы его наиболее эффективно выполнить, как нужно организовать свой умственный труд, чтобы получить наилучшие результаты в данном уроке.
Оказывается, что студенты в большинстве случаев работают вслепую.
Нужно изменить отношение преподавателя к аудитории. Преподаватель должен снять у студента всякое внутренне сопротивление, которое, как показывает практика, у взрослых бессознательно, но очень вредно влияет даже на акт запоминания, вызывает чувство внутренней неудовлетворённости, мешает восприятию. Когда преподаватель убедит аудиторию путём конкретного показа, как трудно изучать иностранный язык и что нужно, чтобы овладеть им, – можно добиться от студентов развития специфических навыков.
Оказывается, людей заставляют заниматься какой-то сложной деятельностью, не дав для этого предпосылок. Какие же основные предпосылки должны быть, чтобы студент успешно усваивал иностранный язык? Их три.
Первое – нужно научить студента правильно слышать; второе – необходимо научить его вычленять нужное; третье – научить его фотографически точно воспроизводить услышанное и прочитанное.
Обычно от учащегося требуют воспроизведения звуков, или ритма, или мелодии иностранного языка до того, как натренирован его рецептивный аппарат. Человек ещё не может отличать ухом, а от него требуют воспроизведения. Так поступать нельзя. Следует давать достаточное количество узнавательных упражнений, которые должны предшествовать всякой работе, связанной со слуховым восприятием. Слуховое восприятие оказывается весьма натренированным, особенно у взрослого человека. И без предварительной тренировки преподаватель невольно толкает его на неправильный путь, заставляя делать артикуляторные движения, когда он не слышит своих ошибок. Только 30% людей сразу могут воспроизводить.
Значит, нужно научить точно слышать. Для этого полезно начинать всякое обучение иностранному языку с установкой на устную речь, с упражнений, развивающих слуховое восприятие. Это может быть или начальный курс, или корректировка – если обучающийся уже в какой-то степени владеет языком. Известно, что переучивать труднее, чем учить, чем сразу строить правильное обучение, на переучивание тратится примерно в 3-4 раза больше времени.
Нужно систематически, шаг за шагом, тренировать слух, чтобы студенты воспринимали речь под каким-то углом зрения, сначала под фонетическим, потом под морфологическим, дальше под углом понятийной отнесённости. Это первое условие, без которого нельзя учить устной речи.
Когда оно выполнено, легче выполняется второе условие – необходимость развивать у студентов фотографическую память, или языковую фотопамять.
Второе обязательное условие при обучении устной речи – это развивать у студентов умение фотографически воспроизводить языковой материал. Приёмы, которые помогают этому воспроизведению, различные.
Первый способ – с начала обучения задавать альтернативные, очень простые вопросы в быстром темпе: «Это книга?», «Это тетрадь?», «Это его книга?», «Это его тетрадь?». При этом на первых порах вопросы должны быть обязательно в третьем лице, чтобы не надо было реконструировать ответ грамматически. Если сказать: «Это новый стол или новый стул?», то студент должен точно повторить только часть вопроса: «Это новый стул», или «Это потёртый стул», «Это новый чёрный портфель, а это потрёпанный чёрный портфель».
Второй способ – очень важное упражнение – воспроизведение поключевым глаголам. Более трудная форма использования ключевых глаголов следующая: читается новый текст два раза, потом преподаватель сразу пишет предложения, ставя вместо слов чёрточки, и просит студентов написать пересказ, возможно более точно воспроизводить услышанное. Лучшую оценку получает тот, кто выполнил это задание наиболее близко к оригиналу.
Третий способ – упражнения, которые развивают спонтанность речи. Предыдущие упражнения были рассчитаны на развитие репродукции, т.е. точного воспроизведения образца, здесь – упражнения, облегчающие уже продукцию речи. Упражнения на воспроизведение по ключевым словам могут в дальнейшем стать переходным к обучению спонтанной речи. Например, сначала подаётся определённый материл в форме, необходимой для точного воспроизведения, а потом перед аудиторией ставится задача изменить каждое предложение хотя бы немного: вставить определение или обстоятельство, вместо сочинённого предложения дать два простых или ввести придаточное. Но всё, что вводится, не должно противоречить смысловому содержанию рассказа в целом.
И ещё очень важное упражнение связано с так называемым методом Кобленца, незаслуженно забытым в методике.
Кобленц говорил так: текст – это враг. Почему? Потому что текст сковывает инициативу начинающего, так как он прибегает к пересказыванию текста. Нужно давать учащемуся строительный материал, из которого он сможет строить сам. Ребёнок больше любит не готовую автомашину, а кусочки, из которых можно сделать что-то собственное, – то ли повозку, то ли ещё что-нибудь. Так же, говорил Кобленц, нужно подходить и к языку при обучении активной устной речи. Преподаватель должен дать набор конструкций и определённый список лексического материала. Подставляя в данную конструкцию все эти слова, можно получить бесконечное количество вариантов.
Кобленц много внимания обращал на то, чтобы «изжить страх речи» и развить «умение комбинировать изученный лексико-грамматический материал», чтобы выразить что-то своё.
Например, учащийся получал тему «Наш учитель». Он говорил: «Наш учитель – мужчина. Наш учитель – хороший учитель. Наш учитель хорошо знает английский язык. Он очень хорошо знает английский язык. Наш учитель преподаёт хорошо. Мы любим нашего учителя. Он приходит к нам в класс. Он приходит к нам в класс каждую пятницу и вторник. Он приходит каждую пятницу и вторник в 9 часов утра. Наш урок начинается в 9 часов утра …».
Уроки Кобленца носили такой характер: бралась определённая конструкция, давался список слов.
Студент читал предложение № 1: Он живёт в Москве. Затем производились замены по первому элементу, по второму элементу и т.д.: Мой брат живёт в Москве. Моя сестра живёт в Москве. Моя сестра не живёт в Москве. Мой преподаватель живёт в Москве. Мой генерал живёт в Москве. Мой брат живёт в Омске. Моя сестра живёт в Томске. Моя сестра в Томске не живёт.
И вот за 12 минут все 15 студентов «наговаривали» массу однотипных предложений, мобилизуя всю изученную лексику.
Потом шла сводная тема, где опять использовался старый материал. При этом методе учитель даёт задание именно «продуцировать», говоря на заданную тему, не имея образца в рассказе. Таким образом, подстановка носит творческий характер. Это важный элемент работы.
Затем шёл новый этап – пересказ по сходной теме, когда слова или конструкции нужно было употребить в другой ситуации.
Необходимо также отметить, что устную речь развивает чтение адаптированного материала в большом количестве.
Таким образом, все эти и ряд других приёмов, используемых в комплексе в определённой системе, способствуют овладению очень трудной стороной языка – устной речью.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақала шетел тілін оқыту үрдісіндегі басты проблемаға – ауызша сөйлеуді дамытуға, біреудің ойын кенеттен беру және сезімді шетел тілі құрылымен берілуіне арналған.
РЕЗЮМЕ
Статья посвящена развитию устной речи, которая представляет наибольшую трудность в преподавании иностранным языкам.
Ә Д Е Б И Е Т Т А Н У
Қ. АМАНЖОЛОВ ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ МӘТІНДІК АЙЫРЫМДАР
Әбдіқалық К.С. – ф.ғ.к., доцент м.а. (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)
Қасым Аманжолов поэзиясының ішінде, әсіресе, «Ақын өлімі туралы аңыз» атты шығармасы әр басылымда әр түрлі беріліп, өзгертілген мәтіндік айырымдарымен ерекше назар аудартады. Ақынның «ҚазМем Көркем әдебиет» баспасында жарық көрген 1956 жылғы «Шығармаларының толық жинағы» мен 1960 жылғы « Дауылды жылдар дәптері» атты өлеңдер мен поэмалар жинағы, 1985 жылғы «Мектеп» баспасында жарық көрген «Өлеңдер» жинағы мен 2001 жылғы «ТОО «Тенгри» баспасынан шыққан «Екі томдық шығармалар жинағы», 2003 жылғы «Атамұра» баспасынан жарық көрген «Дариға, сол қыз» атты өлең-жырлары мен 2006 жылғы «Раритет» баспасынан жарық көрген «Дариға, сол қыз» атты өлеңдер мен поэмалар жинағында басылған осы шығарманың мәтінін оқып, өзара салыстырып шыққанда, тұтастай өлең шумақтарының қысқартылуы, қоспалар, өлең жолдарының өзгертіліп, сөздер мен сөз тіркестерінің түзетіліп берілуі түсініксіздік тудырды. Сөйтіп, тұрақты мәтінді іздеуде Қ.Аманжоловтың көзі тірісінде жарық көрген, яғни өлеңнің алғашқы нұсқасы «Социалистік Қазақстан» газетіндегі /1944, 23 май, №102/ мәтінді түпнұсқа деп алып, текстологиялық талдау жүргіздік.
Өлеңнің осы жеті нұсқасын өзара топтастырғанда, 1956 жылғы жинақтағы өлең мен 1960, 1985 жылғы жинақтарда басылған өлең мәтіні бірдей болып шықты. Тек 1960 жылғы жинақта өлеңнің «Ер күрсініп алды демін» (94-бет) деген жолы түсіп қалса, 1985 жылғы жинақта осы өлең жолы өзінен кейінгі өлең жолымен орны ауыстырылып берілген (154-бет). Сондай-ақ 1985 жылғы жинақта «Поэма 1956 жылғы 3 томдықтың бірінші томынан алынды» (153-бет) деген мәлімет беріледі. Осы үш жинақтың ішінен 1956 жылғы жинақты алып, оны 2003 жылғы және 2006 жылғы жинақтардағы нұсқалармен қатар алып салыстыра талдауды жөн көрдік.
«Социалистік Қазақстан» /1944, 23 май, №102/ газетінде жарияланған алғашқы нұсқасында тақырып «Абдолла. Поэмадан үзінді (Майданда ерікпен қаза тапқан ақын Абдолла Жұмағалиев туралы)» деп берілді (4-бет). Мұнда шығарманың үзіндісі бес бөліктен, 176 өлең жолынан тұрады. Шығарманың мәтіндік айырымдарын қарастыруда кейінгі он төрт бөліктен тұратын нұсқасының /2006/ реті бойынша әр бөлікке жеке тоқталамыз.
Бірінші бөліктегі өлеңнің «Темір гүрзі қақтап отқа» деген екінші жолындағы «гүрзі» /1944/ сөзі 1956, 2001, 2006 жылғы жинақтарда «болат» сөзімен ауыстырылған. 2003 жылғы жинақта «гүрзі» деп алғашқы түпнұсқа қалпында берілген. Өлеңнің «Қалын жаудың ортасында» /1944/ деген алтыншы жолы кейінгі барлық жинақтарда «Қырғын соғыс ортасында» деп беріліп, алғашқы нұсқа редакцияланған. Негізінен «қырғын» сөзі өлеңнің тоғызыншы жолында да кездеседі. Бір сөздің қатар қайталануынан гөрі түпнұсқадағы өлең жолының өз қалпында қалғаны орынды сияқты. Өлеңнің «Көкірегінің кекті зілін» /1944/ деген жетінші жолындағы «көкірегінің» сөзі 1956 жылғы жинақта «жүрді ұлан» (458-бет) деп, 2003 жылғы жинақта «жүрегінің» деп өзгертілген. 2006 жылғы жинақта «көкірегінің» деп түпнұсқа негізінде берілген. Демек, дұрысы да осы сөз. Барлық жинақта кездесетін өлеңнің «Қоса түйіп қорғасынға» деген сегізінші жолы 2003 жылғы жинақта алынып қалса, ал өлеңнің 9,10,11,12-жолдары, яғни,
Қанды қырғын қапылыста
Айырылып бар жолдасынан
Жараланған жолбарыстай,
Өрт жанарлы бір жас ұлан, –
деген бір шумағы 1956 жылғы жинақта орынсыз қысқартылған.
Екінші бөлік бойынша өлеңнің «Келе жатты гіл әумесер» /1944/ деген бесінші жолындағы «гіл әумесер» сөздері кейінгі барлық жинақтарда «сұм жендеттер» деп, өлеңнің «Суын алып қашты өзендер» /1944/ деген сегізінші жолы кейінгі барлық жинақтарда «Буырқанып тасты өзендер» деп беріліп, түпнүсқа өзгертілген. Әсіресе, осы бөліктің 9,10,12 жолдары, яғни, тұтастай өлеңнің бір шумағы өзгеріске ұшыраған. Мәселен, 1944 жылғы нұсқада:
Жел қанатын жайып қарсы
Сабалайды жауды бетке.
Сол аймақтың әрбір тасы
Ұшқандай ед құс боп көкке, –
деп берілсе, кейінгі жинақтарда:
Ашулы жел ащы даусы
Тұндырғандай жау құлағын.
Сол аймақтың әрбір тасы
Күйретердей жау қамалын... –
деп берілген. 2003 жылғы жинақта осы шумақтың алдыңғы екі жолы кездеспейді, ал төртінші жолы «Ұшқандай ед құс боп көкке» (203-бет) деп алғашқы түпнұсқа қалпында берілген. Дұрысы да осы алғашқы нұсқа. Өйткені, басқа нұсқаларда өлең жолының соңына көп нүкте қойылып, ой аяқсыз қалдырылған. Яғни, «Сол аймақтың әрбір тасы жау қамалын күйретердей» дегенде, әрі қарай «не істеді?» деген сауал көлденеңдейді. Ал алғашқы нұсқадағы «Шаштан сүйреп махаббатты», «Жиіркеніп жиырылды жер», «Сауын алып қашты өзеңдер» деген өлең жолдарына ілесе суреттелген бұл шумақтағы картина өте жанды да түсінікті. Жалпы, өлеңді өңдеуде текстологиялық принцип бойынша терушіден кеткен қателерді, яғни, емле қателері, байқаусызда қалдырылып кеткен сөздер мен сөз тіркестерін, қосымшаларды түзетуге болады, ал тұтастай өлең жолдарын өзгерту автор еркіне қол сұғу екені белгілі.
Үшінші бөліктегі өлеңнің «Тың тыңдаған адамға ұсап», «Ақырын ғана тартып сырнай» /1944/ деген жолдарындағы «ұсап» сөзі «ұсап /1956/, «ұқсап» /2003, 2006/ деп, «ақырын» сөзі кейінгі нұсқаларда «жайлап» деп түзетілген. Алдыңғы сөз терушіден кеткен қате болса, соңғысының екеуі де бір мағыналас сөздер, қайсысын қолданса да өлеңнің идеясына нұқсан келмейді.
Төртінші бөлікке келсек, ескерте кететін бір жайт, он алты өлең жолынан тұратын бұл бөлік 1944 жылғы нұсқада басқа жерінде, яғни, бесінші бөліктегі он екі өлең жолынан кейін берілген. 1944 жылғы нұсқадағы «Сатыр-сұтыр, сайтан оты» деген өлең жолы кейінгі нұсқаларда «Жаланған от сатыр-сұтыр» деп, «Қанды жалын қара түнде» /1944/ деген өлең жолындағы «жалын» сөзі кейінгі нұсқаларда «ізін» деп берілген. Дұрысы – алғашқы нұсқа. Өйткені осы өлең жолдарынан кейін берілген «Сол бір оттан ыршып бір шоқ» деген өлең жолына «жалын» сөзі ұғынықты болмақ. «Ұрлық отын жағып отыр» (1944) деген өлең жолындағы «ұрлық» сөзі кейінгі нұсқаларда «зұлымдық» деп, 2003 жылғы нұсқада «ұрлық» деп алғашқы нұсқа қалпында берілген, «Түскен ұры терезеңнен» /1944/ деген өлең жолындағы «ұры» сөзі кейінгі нұсқаларда «дұшпан» деп берілген. Өзгертілген сөз түсініктірек. Бірақ «ұрлық отын жағып отырған» әрі есіктен емес, терезеден түсіп тұрған жауды «ұрыға» балауы да қисынсыз емес. Оның үстіне шығарманың өн бойында «дұшпан» әсіресе «жау» сөзі өте көп қолданылған.
Бесінші бөліктегі «Құдірет күші жер жаһанның» /1944/ деген өлең жолы 1956 жылғы жинақта «Қасиет күші Ұлы Отанның» деп өзгертілген. Басқа нұсқаларда алғашқы нұсқадағыдай берілген. «Еңкейе түс өз жалауым» /1944/ деген өлең жолы кейінгі жинақтарда «Бар арманым, асқар тауым» деп берілген. «Еңкейе түс» деген сөзден сақтанып, әдейі түзеткені байқалып тұр. Алайда соғыс уақытында өзгертілмей берілген бұл сөздерді қолдануға неге бас тартамыз? Ақын идеясын түсіну үшін осы шумақтың мәтінін толық келтірсек, 1944 жылғы нұсқада былай беріледі:
Еңкейе түс өз жалауым,
Көтеріл ел намыс туы!
Деп, жас ұлан бақты жауын,
Жарқ-жұрқ етіп жан ашуы.
«Жас» сөзі кейінгі жинақтарда «ер» деп, «жарқ-жұрқ етіп» деген сөз тіркесі 1956 жылғы жинақта «болып серік» деп берілген. Сонымен, алғашқы нұсқа соғыс картинасын жасаудағы ақынның өз ерекшелігін танытып тұрғандай. Яғни, жау бағытын бақылап тұрған жас ұланға «әзірге соғысты тоқтата тұрайық, бірақ жігеріміз мұқалмасын» дегенді айтқызғанға ұқсайды.
«Ел күрсініп алды демін» /1944/ деген өлең жолы 2006 жылғы нұсқада түсіп қалған. «Қызғыш болып қызғанышы» /1944/ деген өлең жолындағы «қызғыш болып» деген сөз тіркесі 1956 жылғы нұсқада «қинады жан» /1985 жылғы нұсқада: «қайнады жан»/ деп берілген.
Алтыншы бөліктегі «Зілзәлә боп жер мен аспан» /1944/ деген өлең жолындағы «зілзәлә боп» сөз тіркесі 1956 жылғы жинақта «тұтасқандай» деп өзгертілген. «Қан, күл, боран, қара тастар» /1944/ деген өлең жолы кейінгі жинақтарда. «Қан кілкіте қара тастан» деп, «Мәңгі жарын, көл жағасын» /1944/ деген өлең жолындағы «жарын» сөзі кейінгі жинақтарда «мекен» деп берілген. Ал 2003 жылғы жинақтағы:
Түсіргендей көктің миын
Зіркілдеді зеңбіректер.
Естігендей дозақ күйін
Көрден ытқып шықты өліктер (203-бет), –
деген өлең шумағы алғашқы /1944/ нұсқа мен кейінгі жинақтардың ешқайсысында кездеспейді. Сонда бұл өлең жолдары мәтінге қосылған қоспалар болды.
Жетінші бөліктегі «Жеті қабат жер өзегін» /1944/ деген өлең жолындағы «жеті қабат» сөз тіркесі 1956 жылғы жинақта «сілкіндіре» деп берілген. 1944 жылғы нұсқадағы:
Анасындай алып төсін,
Қорғады жер батыр ұлын, –
деген өлең жолдары кейінгі жинақтарда:
Қорғады жер батыр ұлын,
Жаралы ана жиып есін, –
деп беріледі.
Сегізінші бөліктегі өлеңнің алдыңғы сегіз жолы 1956 жылғы жинақта кездеспейді. Демек, өлең бұл жинақта қысқартылған. 1944 жылғы нұсқадағы өлеңнің «О, қор болған қайран өнер!» деген сегізінші жолы 2003 жылғы жинақта «Қайран өнер, қайран ақыл!» деп, 2006 жылғы жинақта «Қайран өмір, қайран ақыл!» деп беріген. Өлеңнің «Деді де ол жалын шарпып» /1944/ деген тоғызыншы жолы 2006 жылғы жинақта «Лақтырылған бір шумақ от» деп /1956 жылғы жинақта да осылай/ берілсе, 2003 жылғы жинақта алғашқы нұсқа қалпында берілген. Дұрысы да осы түпнұсқа. Өйткені осы өлең жолдарын толықтыра түсетін 1944 жылғы нұсқадағы:
Қара темір қайта балқып,
Болды талқан қалды үйіліп.
Адам ғой ол туысы артық
Ажалды да соқты үйіріп, –
деген өлең шумағы кейінгі жинақтардың ешқайсысында кездеспейді.
Тоғызыншы бөліктегі өлеңнің алдыңғы төрт жолы ғана газеттік нұсқада бар. Ықшамдалған бұл нұсқада шығарманың оныншы, он бірінші, он екінші бөліктері кездеспейді. «Ызалы жау жіберді өрт» /1944/ деген өлең жолындағы «ызалы» сөзі кейінгі нұсқаларда «ыза боп» деп берілген. 2006 жылғы жинақтағы:
Айтып жұмбақ өлеңдерін,
Аңыз болып бір сұлу жар,
Желпіп жалын желектерін,
Келе жатты От сұлулар! –
деген өлең шумағы 1956 жылғы мен 2003 жылғы нұсқаларда берілмеген. Бұл шумақ 2006 жылғы жинақтың он екінші бөлігінде тағы да қайталанады. 2003 жылғы нұсқада бұл шумақ тек он екінші бөлігінде беріледі, ал 1956 жылғы нұсқаның екі бөлігінде де кездеспейді.
Оныншы бөліктегі өлеңнің «Жалын тілі тұрды сүйіп» /1956, 2006/ деген өлең жолындағы «тілі» сөзі 2003 жылғы нұсқада «тілін» деп қате берілген. «Өрт топанын кешіп таптай» /1956/ деген өлең жолындағы «таптай» сөзі кейінгі нұсқаларда /2003, 2006/ «Нұхтай» деп берілген.
Он бірінші бөліктегі өлеңнің «Қара түнгі қанатындай» /1956, 2003/ деген бірінші жолы 2006 жылғы жинақта екінші өлең жолымен ауыстырылып берілген. «Жел, туған жерге алып жет!» /1956/ деген өлең жолындағы «жерге» сөзі 2006 жылғы нұсқада «елге» деп берілсе, 2003 жылғы нұсқада «Жау алмасын, сен алшы өрт» деп беріліп, өлең жолы түгелдей өзгеріске ұшырыған. «Бұл емес ед арман, арман!» (1956, 2006) деген өлең жолындағы «арман» сөзі 2003 жылғы нұсқада бір-ақ рет беріліп, бір сөзі түсіп қалған. «Осы-ақ болды, келген қолдан» /1956/ деген өлең жолындағы «келген» сөзі 2003, 2006 нұсқаларда «әттең» деп өзгертілген. «Ту сыртынан сығып жанын» /1956, 2006/ деген өлең жолындағы «сығып» сөзі 2003 жылғы нұсқада «шығып» деп берілген. Бұл сөздің терушіден кеткен қате екені белгілі.
Он екінші бөліктегі «Жанарымен шырқ үйіріп» (1944, 1956, 2006) деген өлең жолындағы «жанарымен» сөзі 2003 жылғы нұсқада «жанарынан» деп қате берілген.
Он үшінші бөліктегі «Кейде сағым, кейде жалын» /1944, 1956, 2003/ деген өлең жолындағы «жалын» сөзі 2006 жылғы нұсқада «жауын» деп берілген. «Аялдамай жалт берді өмір» /1956/ деген өлең жолындағы «аялдамай» сөзі 2003 жылғы нұсқада «Жалп етті ту» деп, 2006 жылғы нұсқада «Жалт етті ту» деп беріліп, әр түрлі өзгеріске ұшыраған.
Сонымен, 1956, 1960, 1985 жылғы жинақтардағы нұсқалар он төртінші бөліктің «Осынау күйді шертті дауыл» деген соңғы өлең жолымен аяқталса, 2003, 2006 жылғы жинақтарда шығарманың жиырма алты жолдан тұратын эпилогы берілген. 2003 жылғы жинақтағы:
Жина-жырла, жина-жырла
Мына ұлы бата оқырға... –
деген өлең жолдары 2006 жылғы жинақта «Жина-жырла бата оқырға...» деп бір өлең жолымен қысқартылып берілген. Шығарманың ең соңғы екі жолы 1944 жылғы газеттік нұсқада:
Көрдің бе әне сонау шыңнан,
Қарап, күліп Абдолла тұр! –
деп берілсе, 2003, 2006 жылғы жинақтарда:
Көрдің бе, әне, сонау құздан,
Күле қарап Абдолла тұр! –
деп беріліп, алғашқы нұсқаға өзгеріс енгізілген.
Жалпы, бұл өлеңнің мәтіндік айырымдарына зер салғанда, ақынның сөз қолданысына көп жағдайда орынсыз қол сұғылғанын аңғара отырып, бастапқы сөз нәрін жоғалтпау үшін де келешекте шығатын жинақтарда Қ. Аманжолов мұраларының тұрақты мәтіні қалыптастырылса екен деп ойлаймыз.
ӘДЕБИЕТТЕР
1 Аманжолов Қ. Шығармаларының толық жинағы. – Алматы: ҚазМем Көркем әдебиет, 1956.
2 Социалистік Қазақстан. – 1994, 23 май. – №102.
3 Аманжолов Қ. Дариға, сол қыз. – Алматы: Атамұра, 2003.
4 Аманжолов Қ. Дариға, сол қыз. – Алматы: Раритет, 2006.
ТҮЙІНДЕМЕ
Бұл мақалада Қ. Аманжолов шығармасындағы мәтіндік айырымдар сөз етіледі.
РЕЗЮМЕ
В статье речь идет о текстологических различиях в произведении К. Аманжолова.
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ДІН ТАҚЫРЫБЫ
Балтабаева Г.С. – ф.ғ.к., доцент м.а. (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)
Қазіргі қазақ прозасындағыкөңіл аударар келісті мәселенің бірі тұмшаланып келген дін тақырыптарының көрініс табуы. Мәселен, Алла тағалаға бас ию мен Мұхамед пайғамбардың (с.а.с), сахабалардың өмірі мен ізгілікті істерін арқау еткен көркем шығармалар бір шоғыр. Ұзақ жылдар үстемдік еткен кеңестік жүйенің тұсында мұсылмашылдықты дәріптеу, пайғамбарлар өмірінен мөлтек сыр шерту екінің қолынан келе бермейтін дүние еді. Бұған, біріншіден социалистік қоғамда үстемдік құрған атеистік тәрбиенің ықпалы болса, екіншіден қалам тартып жазғысы келгенімен мұсылмандық сауаты, мағлұматы аз болғандықтан, ал үшіншіден бұл тақырыпқа бел шешіп кірісу үшін исламдық діні берік, мұсылмандық махаббатқа толы үлкен жүрек иесі болуы шарт еді. Бұл өзі көзге көрінбейтін, жүрекпен ғана сезілетін жайт. Сондықтан да поэзиямен салыстырғанда прозада бұл тақырыпқа қалам сермеу анағұрлым күрделі болатын. «Алланың өзі де рас, сөзі де рас!» деп ұлы Абай жырлап кеткендей мұсылмандық сауаты, даярлығы бар болғанымен Аллаға, Мұхамед пайғамбарымыздың атын дәріптеп, құрметтеп жазған шығармалар санаулы-ақ. Сонау алаш боздақтарының әдебиетінен М. Жұмабаевтың «Пайғамбар» өлеңін алсақ, оның өзі аударма түрінде көз қылып жазылған өлең. Ал, бертінге қарай ойыссақ, алдымен кеңестік жүйе кезінде астармен жазылған Ғ. Мүсіреповтің «Ана жыры» мен Ғ.Мүсіреповтің «Әзіреілмен сұхбат» әңгімелеріне соқпай өту мүмкін емес.
Тәуелсіздік кезіндегі қазақ прозасындағы А. Кемелбаеваның «Ғибадат» /1, 104/ әңгімесі де Исламдық тақырыпқа өзіндік тұрғыдан келуімен ерекшеленеді. «Асыл пана Алланың нығметтері есепсіз болатын» – бұл әңгіменің лейтмотиві осы: Аллаға мадақ пен Жаратушы Иеге деген шексіз махаббат. «Ғибадат» – адам баласының құдайды қалай іздеп тапқаны туралы әңгіме, шынайы құлшылық, сүйіспеншілік. Мұнда ислам дінінің негізгі қағидалары сақталады. Адамзаттың жаратылысы туралы ойлар қасиетті Құранда бар шындыққа қиғаш келмейді. Мұсылман дінінде Алла тағаланың 99 көркем есімі бар. Автор Алланы «Асылпана» деп атаса, Құрандағы сүрелердің басталуында бар сөз: аса мейірімді, рақымды Алла. Аллашылдық идеясы қалай ашылады? Қазақтың өз аңыздарынан алынған идеяны автор шебер пайдаланады. Ол исі мұсылманға ортақ тажал туралы ой. Ақырзаман болғанда жер бетіне тажал шығып, тіршілік атаулыны жалмап қояды. Ақырзаман азан даусы естілмегенде болады. Әңгімедегі жасөспірім қыз баланың ауылда намаз оқитын кемпір-шал азайған сайын шошынатыны туралы ой бұл гуманизм мұраттарын биік қоятын үлкен әдебиеттің өз еншісі. Егер осы бір көркем ойдың түбін қазса, мәңгүрттікке қарама-қарсы ұлы идеяның тап өзі болып шығар еді. Бұл кейінгі көркем прозада сирек кездесетін құбылыс. Әдебиеттанушылар мен философтардың терең зерттеуін қажет ететін таңғажайып бір мезет осы.Әңгіме мәтіні тіпті діни трактатқа ұқсап тұратын тұстары мол. Автор ислам дінін шала білетіндерден емес. Себебі діннің ғылыми негізі көркем прозада сақталады, долбар мен жаңсақтық жоқ. Адам санасы мен психологиясы туралы терең иірімдер бар. Ал әңгіменің Құран сүрелерінің аяттарымен аяқталуы дүниежүзілік әдебиетке тән тәсіл. Атап айтқанда Лев Толстойдың «Воскресеньие» атты романында (1889-1899 ж., өмірінің соңғы кезеңінде жазылған ірі шығармаларының бірі) Евангелие – Інжілмен аяқталу бар.
«Айгүлдің прозасын оқығанда, оны әдебиетші адамның жазғаны бірден білініп отырады. Айгүл Кемелбаева қазақша жазса да, қазақ топырағының исін шығарып тұрып жазса да, шетелдік прозаны керемет меңгергендігі байқалады. Джойс, Кафка, Прусты былай қоғанда, қазіргі модернистік, постмодернистік ортада жүрген жазушылармен таныс екендігі білінеді. Неліктен? Жаңағы Тұрсынжан сияқты Айгүл де әдеби тәсілдерді жетік меңгере отырып, бәрібір, жазушы ретінде жазады. Айгүл өз туындыларына саналы түрде еуропалық мифтік есімдерді де кіргізіп, отырады. Оны әңгімесінің атына қояды, не әңгіменің ішінде жүреді. Бұл эксперимент болғанымен, өте сәтті пайдаланылған амал. Өйткені, дүниежүзілік әдебиетті біле отырып, сол деңгейде ойлана отырып, қазақша стильдік тәсілдерді дүниеге әкелуде» /2, 361/.
Исламдық сарын аталмыш автордың «Тобылғы сай» атты әңгімесіне де етене тән. Ұлы дене бәрін аңдауы құдайшылдық идеясы. Бұл әңгімедегі «әңгіме ішіндегі әңгіме» тәсілімен берілетін төрт әңгіменің түпкі ой, сарыны да осы құдайдың құдіретін ұлықтау болып табылады. Алмұрт ағашы өмір ағашы туралы аңыздың желісіне сәйкес. Бұл фәниде киелі заттар болатын себебі, оны Алла жаратқаннан деп түйіндейді автор. Ал «Мұнара» атты романның тұтас сюжетін Аллаға деген сенімі мен көмкерген.
А.Кемелбаеваның «Тобылғысай» /1, 87/ әңгімесіндегі исламдық сарын мүлде бөлек. Бұл әңгіменің сипаттары: «Нәресте жер жүзін анасындай аймалап, жарылқап тастайды» – күнге теңестірілген. Әңгіме кейіпкері Бижан − ауыл жігіті. Ол терең сайлардан шөп шабады. Адам мен табиғат үндестігі тұнып тұр. Әңгіме идеясы туған жердің қасиет-киесі адамды жамандықтан қорғап қалуы, ұлы жатарушының пенде атаулының ғана емес, тіршілік атаулының қорғаны екендігін еске салуы. Ол қазақ халқының өзіне тән өмір философиясымен астасып жатыр.
«Беймәлім ұлы дене адам ұланын күтіп жатқандай, көзінің астымен әр қимылын бағып, бұға қалғанға ұқсайды. Көзге мұқтаж емес, бірақ көреді, одан таса жер жоқ.
Ауасы балдай даланың шегірткесі шырылдауық, құсы сайрауық болған соң, ұлы дене һәм сергек, қауіпшіл, һәм кінәмшіл қарауыл екенін ұғыну қиын емес. Табиғатты меңіреу деп қабылдау адасқанды жарға жығады» – бұл Құран сүрелеріндегі аяттардан алшақ кетпейді. Исламда Алланың өзіне тән көру, есту қабілеттері бар, ол көрнеуді де, көмескіні де көреді делінген. «Сондайда көкек шақырады сайдан. ... уызы кеппеген мынау момақан тыныштықтың астарында асқан мейірім құпия сырдай, тұңғиық судай тұнып тұрғаны» – аят басы «Аса мейірімді, рақымды Аллатағаланың атымен бастаймын» – деп басталады. Бижан шөп шапқан кез құдайдың мейірін жан-тәнімен сезінген кез. «Адам ұлы игілігін еңбектен табады сонда». «Айнала сүттей ұйып, арайлы дүние жарқырап жатады», «»Үлкен әтеш ұшып жеткенде әлдебір ұлы сағынышқа елтіп, дарқан даланың қасиетті түгіне аунайды» – ұлы сағынышты жан-жануар тек Жаратушы Аллатағаласына сезінері сөзсіз.
Әңгіме ішіндегі әңгіме «Тобылғысайдың» жанрлық ерекшелігі. «Рассказ в рассказе» немесе «Обрамляющий рассказ» деп аталған классикалық әдебиетте, Рабле, Диккенс, Гоголь, Пушкин сынды алыптар сүйіп қолданған тәсілді автор таңдап алған. Бұл әңгімені 4 шағын әңгіме көмкерген, олар бір-бірін идеялық жағынан толықтырады. «Жезтырнақ» – қазақтың өз мифологиясынан алынған. Идеясы: құдайдан таса жер жоқ бұл жалғанда. «Қақпаншы» – бұл да қазақтың ауыз әдебиеті. Идеясы: құдайсыз қурай да сынбайды. «Кірпі» – қазақтың ұлттық мінезі. Бижан кірпіні асықша иіріп, ордан тысқа лақтырып, құтқарып жібереді. Қазақ баласының дүниетанымы «Алмұртта» бар: Бижан Алмұртты тауып алғанына сүйінші сұрайды. Аллаға сыйыну, өмірсүйгіштік бұл әңгіменің күллі негізі, тіні, рухы. Аллаға құлшылық пен Алланы сүю негізгі пафосы. «Алмұрт» - расында астарлы түрде айтқанда «Древо жизни». Мифтік ағаш. Өмір мұраты қандай қиыншылықта болса да оның жемістерін теріп адал еңбекпен теріп жеу. Бижан образы сол асыл мұратты ұлықтайды.
Қаламгердің «Қияда» әңгімесінің кейіпкері қиялдан тумағанын, өмірде болған адам екенін анық көрсетеді. Деректі дүниені көркем прозаға айналдыру автордың басты міндеті болғанға ұқсайды. Әңгімедегі шежіре деректер де бұл ойды растайды. Қазақтың этногенездік болмысы бұл прозада айқын. Ұлттық дүниетаным Сарыарқаның қырларында жөңкілген қалың жылқыдай жосылады. Бұл әңгіме несімен құнды? Мұнда нағыз қазақтың образы бар. Түсіпхан өлгенде ауылы 40 күн жоқтау айтуы салт-дәстүрді мықты сақтайтын елдің анық дерегі. Әңгімеде ажал тақырыбы құдайшылдық сеніммен берілген. Сырғауыл тиелген арбаның астында бір түн басылып жатқан жас жігіт Алласын қарғамайды, себебі жақсылық тек Алладан, жамандық адамның өзінен деп дүние таниды. Ажал тақырыбы мұнда ерекше бір мистикалық қуатпен берілгені сонша, кезінде символизм рухымен Мағжан жырлаған «Мені де өлім, әлдиле» – идеясы 2005 жылдан бастап қазақ әдебиетінде кенет тың күшпен көбейіп кеткені нақ осы әңгіменің әсерінен десек болар. Әсіресе, жас жазушылардың әңгімелерінде өлім тақырыбын құштарлана жазу белең алды. Асылында өлім әдебиеттің о бастан ең негізгі тақырыбы.
«Қияда» – бұл әңгіменің жанрлық басты ерекшелігі жоқтаумен аяқталуында. Проза поэзиямен көмкеріледі. Үлкен әдебиетте мұндай көркемдік ерекшелік айрықша бағалы. Абай қазақтың ұлттық қасиетін айтқанда ең әуелі осы өлең, жырға тым бейімдігін айтады: «Өлеңменен жер қойнына кірер денең». Түсіпхан бейнесі ұмытылмастай сомдалған, себебі ол шындықтан шыққан бейне. Жоқтау жырлары әңгімеде ұлттың өзінің импровизациялық қасиетін мол ашады. Ахмет Байтұрсынов бастырған қазақтың 33 (33 шамасы) жоқтау жырларындағы үлгіден бөлек. Суырып салып, қайғы қысқан ет жақын туыстардың құсалы жүрегінен, бауырды зарлап жоқтаған жылау арқылы төгіледі. Бұл әңгіменің эмоциональды табиғатын күшейтіп жібереді. Бұл әңгімені басқа прозаға ұқсатпай, оқшаулап тұрған да осы бір жоқтау жырлары, автор көне мәдениеттен бар тылсым жанрды жаңғырта білген. Әңгімеде романтикалық прозаға тән теңеулер айшықты.
Ал исламдық мотивтерден құрылған туындылар басынан бастап интермәтінді болып келеді, алайда, бұл жерде исламдық мәтінге сюжеттік мотивтермен леймотивтерді қалыптастыратын әдеби реминисценциялар, аллюзиялар қабаттастырылатыны мәлім болып отыр.
ӘДЕБИЕТТЕР
1 Кемелбаева А. Тобылғысай. – Астана. Елорда, 2001. – 120 б.
2 Ісімақова А. Асыл сөздің теориясы. – Алматы. Таңбалы. – 374 б.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада қазіргі қазақ прозасында кездесетін ислам мотивтері қарастырылады.
РЕЗЮМЕ
В статье автор рассматривает тему ислама в современной казахской прозе.
ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ІЗДЕНІСТЕР
Бегманова Б.С. – ф.ғ.к., доцент м.а. (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)
Поэзия әлемінде қалам тербеген әр ақынға өзінің жүріп өткен өмір жолы, «тар жол, тайғақ кешуі», мұңы, сыры, туған топырағы әсер етеді. Ақынға туған жердің табиғаты, орман су, тоғайлары, үп еткен самалы, жусанды белі, ерке желі, бораны мен құйыны, бәрі-бәрі ақынның көкірек көзінен қағыс қалмайды. Шашасына шаң жұқпаған шынайы талант иелері сөзбен жеткізе алмайтын осындай асыл қасиеттер анасының құрсағынан бойларына дарып туады. Сонау балғын кездегі жіңішке ғана соқпақ бара-бара болашақтағы бірнеше мың ғасырларға ұласатын дара жолға айналады. Жайшылықта көзге көрінбейтін әлдебір құбылысты ақын тылсым бір құпия құдіреттің күшімен алыста отырып-ақ сезінеді. Ол халқы қуанса қуанады, қайғырса қайғырады.
Қазақ халқының бойындағы ұлттық сипат, ұлттық нақыш, ұлттық бояуды 60-70 жылдарғы поэзиядан да кездестіруге болады. Поэзияда әр ақын халықтық сипатты өзіндік стиль ерекшелігімен, ырғақ, ұйқас өрімімен, өзіндік соны соқпағымен жырлады. 60-70 жылдар поэзиясы жайлы белгілі зерттеуші ғалым С.Қирабаев: «Бұл дәуірді лирикалық поэзияның жаңару, сілкіну кезеңі десе де болғандай. Жаңа адам бойындағы тың сапаларды аша отырып, лирика да рухани өсті, пафосын жетілдірді, өлең мәдениетін көтерді» деп баға береді. 60-70 жылдары поэзияда халықтық сипат, ұлттық нақыш, ұлттық қасиетті өзіндік ерекшелігімен жырлай білген ақындардың бірі – Ж. Нәжімеденов. Ақын талантының тереңдігімен қазақ халқының біртуар ұл-қыздары – Құрманғазының, Дәулеткерейдің, Тәттімбеттің, Динаның көңіл толқытар, жаныңды әсем сазға бөлейтін күйлері жыр жолдарында суретті сөзге айналды. Әуезді үнді сөз өнеріне айналдыруы Ж. Нәжімеденовтің ақындық шеберлігі. Халық арасына кеңінен танымал күйшілердің жан тебірентер күйін ақын талдап, таразылап барып, өлең жолдарына айналдырды. Құрманғазының «Қайран шешем» күйіндегі сезім айна-қатесіз күйшінің көңіліндегі ойындай сөз маржанымен суреттеледі. Ж.Нәжімеденов күйшінің көңіліндегі құпия қалтарысын дәл басып, сезім пернесін жыр жолына айналдыруда шеберлік танытады. Ана үшін бала әр уақытта перзент. Құрманғазы күйші де анасының аналық мейіріміне жауап ретінде «Қайран шешем» күйін толғауы да сондықтан. Ал, ақын Жұмекен Нәжімеденов сол күйді өлең жолдарында:
Не көрсеттім мен саған?
Азапты ойдан өзге не?
Көріп едің, анажан,
Мен секілді «кезбеден»
Әр күн сайын басыңа бір уайым тосылды,
Әр түн сайын шашыңа бір уыс ақ қосылды
деп сөз өрнегімен төгеді.
Ақын, анасының баласы үшін әр күн сайын тартатын азабын кейіпкер тілімен «қайран шешем, аяулы анам» деп тебіренте бейнелейді. Жыр жолдарына айналған күйдің, мазмұны қайғы-мұңға толы болғанымен, ақын кейіпкер тілімен анасына дем бере, «Қайғырма, ана, серттемін – бал берсе де айныман» деп жігер бере сөйлетеді. Бұл тек күйші қайғысы ғана емес, сол замандағы барша халықтың мұңы, барша ананың зары. Ақын сол мұң-зарды өлең жолдарына айналдыра жырлауда шеберлік танытады.
Ал «Адай» күйін бейнелеген ақын жырынан қазақтың ұлттық қасиетін тануға болады.
Екі ішек: бірі бостау, қатты бірі,
Бес саусақ беретіндей ат дүбірін.
Күйшінің қатты ішекте қайраты өсіп,
Екінші бостау ішекте ақты мұңы.
Күйші домбыра үнімен көп жылқы дүрмегінің көсіле шапқан шабысын бейнелесе, енді бірде көңіл-күйі босап, мұңға батқан халықтың бейнесін көрсетеді. Бір сәт халықтың қайраты мен мұңы арпалысып жатқандай. Өлең бойынан жігерлі әрекет арпалыс, тартыс-күресті танисыз. Күйші халық мұңын, халық қайратын айтады. Көк ала дүрмек болып аққан ағысты, шаңқылдап ұшқан шағала – құстың үнін, «ең соңғы жармасқаның жұлынғандай» арпалыс – өмірді ақын:
Әйтеуір ала-тарғыл бұл көріністі
Ұқпайсың не шаттанып, не мұңайып
деп бейнелейді.
Бірде шаттықтан, бірде мұңнан тұратын бұл өмірді ақын ала тарғыл деп өте әдемі теңеумен сипаттайды.
Ақын Ж. Нәжімеденов күйшінің басқа да күйлерінен қазақтың кең пейілді дархандығын, ұлттық қадір-қасиетін, ұлттық сипатын танып, оны өлең жолдарында шеберлікпен суреттей білген. Ақынның бұл қасиетін зерттеуші ғалым Қ. Юсупов: «Жұмекен – күйші-ақын. Ол өзінің бұл ерекшелігін шығармашылығында ұтымды пайдаланған. Оның күйшілігі қазақ әдебиетінің бағы болды десек, артық айтқандық болмас. Әдебиетте күй сазының мазмұнын беруге талпынушылық көптен бар, бірақ дәл Жұмекендей әр саздың тамырын сезе жазу сирек кездесетін құбылыс» деп бағалайды. Ж. Нәжімеденовтің күйді өлең сөзімен көңіл-күйін дәл басып айта білуі ерекше қасиет.
Халқымыздың атадан балаға мирас болып келе жатқан ұлттық аспаптарымыздың бірі – домбыра.
Ақын М. Мақатаев:
Домбырам, жүрегіммен үндес едің,
Сенімен сырласымдай тілдесемін.
Бабамнан қалған мұрам сен болмасаң,
Өнердің не екенін де білмес едім
деп жырлайды.
Домбыра – қазақтың киелі затының бірі. Домбыра көмейінен төгілген күй адам жанының нәзік қылдарын шертіп, жан-дүниесін қозғайды. Ақынның «мазасыз жүрегімнің өзімісің» деп жырлауы сондықтан. Домбыраның үні ақын жүрегімен үндес болуы да қазақы дара мінезге тән қасиет.
Домбыраның көмейінен төгілген күйді ақын Қ. Мырзалиев былай суреттейді:
О, құдірет, о, ғажап!
Отырмын мен қасында:
Бүкіл өнер бармақтың ілулі тұр басында!
Күйшінің өнер тамған саусағы мен көңіл шуағы бірігіп, одан көңіл толқытар күй төгілуде. Осы қасиетті дәл таныған ақын «О, құдірет, о, ғажап» сөздерімен өлеңнің өн бойын аша түскен. Өлең жолдарына гипербола тәсілін қолдана отырып оның әсерін арттыра түседі. «Үннен шілтер тоқыған» саусақтың құдіреттілігі сол домбыраның шанағынан әуен емес, тыңдаушысына сұлу да, сырбаз аққу ұшқандай әсер береді. Көңіліңнің кірі ашылып, жан-дүниең жасарып, басқаша бір сезімде боласың. Күмбірлеген күймен бірге көкірегіңе әсем бір нұр құйылғандай.
Мүмкін емес тыңдауың елжіремей, балқымай,
Сөзбен жазбай тарихын,
күймен жазған халқым-ай!
Халқының тарихын күйден таныған ақынның өлең өрнегімен өрілген жырлары да күймен бірдей әсер берері анық.
60-70 жылдардағы халықтық сипаттың бір түрін ақын Қ. Мырзалиев поэзиясынан да кездестіруге болады. Қ. Мырзалиевтің ақындық ерекшелігінің бірі – аз сөзбен көп мағына бере алатындығында. Өлең жолдарында кездесетін орынды теңеулері, бейнелеуі, кейіптеуі ақын ойының ұшқырлығын, өзіндік өрнегі мен тапқырлығын танытады.
Атадан балаға жалғасып келе жатқан шопандық кәсіп те ақындар жырында өте шебер суреттеледі. Мінсе көлігі, кисе киімі болған малды «қазақтың малы – ырысы, малы – бағы» деп өскен халық атадан қалған ала таяғын қасиет тұтып, ата-баба жолымен кәсібін жалғастырған. Малдың жағдайымен қыс қыстауға, жаз жайлауға көшу бұрынғыдан жалғасып келе жатқан салт. Қ. Мырзалиев осы салт-дәстүрдің жақсы мен жаман қасиеттерін зерделей келіп:
Бір жаманы – тынымсыз көше берген,
Бір жақсысы – қимаған даланы кең
деп жырлайды.
Сахарадай кең пейілді халықтың кең даланы қимауы да жарасымды. Табиғаттағы бар әсемдік, сұлулық қазақтың бойынан табылғандай. Ақынның «көшіп-қонуды құмнан алған секілді» деп жырлауы сондықтан.
Сонымен қатар, ақын қазақ халқының өр мінезділігін де жыр жолдарында әдемі суреттейді. Қонысына жау шапса да, көрші қонған жақын ағайынмен сөзге келіп қалса да, қуаңшылық болса да халқымыз қанына сіңген әдетпен қоныс ауыстырып отырғаны тарихымыздан белгілі. Ақын қазақ халқының бойындағы осы қасиетті мінезінің тектілігіне балап:
Біздей халық жоқ жолды мол таптаған,
Сонда да бабам тура жол таппаған!
Ақын халықтың басынан қиыншылықты көп өткізсе де бақытқа барар жол таппағанына налиды, бар қиыншылықтарды жан-жүрегімен сезініп, ақынның нәзік жаны да туған халқымен бірге қиналады.
«Малда – бақыт, малда – құт» дейтін шоп