 |
|
РУССКИЕ ЗАИМСТВОВАНИЯ В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ (RUSSIAN BORROWINGS IN ENGLISH LANGUAGE)
Джамбулова М.А. – преподаватель (г.Алматы, КазгосженПУ)
Словарный состав, т.е. совокупность слов того или иного языка, является наиболее подвижной и наиболее быстро развивающейся его частью. Именно лексика языка особенно чувствительна ко всем изменениям в истории народа – носителя этого языка, и не только к изменениям экономического уклада, но и ко всяким изменениям в производстве, культуре, науке, быту и так далее.
На протяжении многовековой истории английского языка произошли значительные изменения во всех его аспектах. Если непосредственно сопоставить какой-нибудь текст IX века, например, отрывок из «Оросия», с каким-нибудь современным текстом, различие покажется настолько большим, что на первый взгляд будет казаться, что мы имеем дело с двумя совершенно различными языками. Однако это различие является плодом длительного и постепенного развития, в течение которого английский язык никогда не переставал быть самим собой. Таким образом, язык IX века и язык XXI века представляют собою этапы развития одной и той же движущейся системы – этапы, отделенные друг от друга длинным рядом постепенных изменений, составляющих в своей совокупности общее развитие языка.
Ребенок, который учится говорить, может приобрести большинство своих навыков от какого-то одного лица, скажем от своей матери, но он будет слышать также других говорящих и усвоит некоторые навыки и от них. Даже основные элементы словарного состава, которые ребенок усваивает в это время, не повторяют точно навыков кого-либо из взрослых. На протяжении всей своей жизни говорящий не перестает перенимать речевые навыки от окружающих, и эти заимствования, хотя и менее существенные, очень многочисленны и почерпнуты из всевозможных источников.
Каждый языковой коллектив учится чему-то от своих соседей. Предметы, созданные как природой, так и производительностью, переходят от одного коллектива к другому, ровно как и определенные модели – технологические процессы, способы ведения войны, религиозные обряды или формы индивидуального поведения.
В сфере заимствований различают заимствования диалектные, когда заимствованные явления приходят из того же самого языка, и заимствования из области культуры (cultural borrowing), когда заимствованные явления приходят из другого языка.
История заимствований более чем какая-либо другая область словарного состава связана с историей народа в его отношениях с другими народами.
Если рассматривать словарный состав английского языка, то все входящие в него слова следует считать английскими, за исключением таких слов, которые своей формой выдают своё иностранное происхождение. Но таких слов в английском языке сравнительно мало. Подавляющая же масса слов воспринимается в современном языке как слова английские, каково бы ни было их действительное происхождение. На самом же деле исконно английскими являются слова, известные с древнеанглийского периода. Они составляют менее половины английской лексики. Остальная часть словарного языка – слова иноязычного происхождения, пришедшие из латинского, греческого, французского, скандинавских и других языков. Слова иноязычного происхождения называются заимствованиями.
По определению Нелюбина Л.Л. заимствование – это «введение в словарный фонд языка иностранного слова» /25, 28/. Заимствование – «обращение к лексическому фонду других языков для выражения новых понятий, дальнейшей дифференциации уже имеющихся и обозначения неизвестных прежде предметов» /1, 78/. Заимствование – процесс, в результате которого в языке появляется и закрепляется некоторый иноязычный элемент (прежде всего, слово или полнозначная морфема), а также сам такой иноязычный элемент. Многозначные слова обычно заимствуются в одном из своих значений, и объем значения слова при заимствовании, как правило, сужается.
При заимствовании значение слова часто сдвигается. Бывает и так, что заимствованное слово возвращается в своем новом значении обратно в тот язык, из которого оно пришло. Такова, по-видимому, история слово бистро, пришедшего в русский язык из французского, где оно возникло после войны 1812, когда части русских войск оказались на территории Франции – вероятно, как передача реплики «Быстро!»
Общепринято считать, что для вхождения слова в систему заимствующего языка требуются следующие условия:
- передача иноязычного слова фонетически и грамматически средствами заимствующего языка;
- соотнесение слова с грамматическими классами и категориями заимствующего языка;
- фонетическое и грамматическое освоение иноязычного слова;
- словообразовательная активность слова;
- семантическое освоение, а именно, определенность значения, дифференциализация значений и их оттенков между существовавшими в языке словами и заимствованиями;
- регулярная употребляемость в речи.
Однако некоторые условия являются не обязательными, например, фонетическая и грамматическая ассоциация слова и его словообразовательная активность.
Для того чтобы стать заимствованием, пришедшее из чужого языка слово должно закрепиться в новом для себя языке, прочно войти в его словарный состав.
При заимствовании происходит адаптация слова к фонологической системе заимствующего языка, т.е. отсутствующие в ней звуки заменяются на наиболее близкие. Эта адаптация, т.е. ассимиляция может происходить постепенно: иногда иноязычные слова в течение некоторого времени сохраняют в своем произношении звуки, в данном языке отсутствующие. Помимо фонетической, заимствованное слово подвергается также грамматической (морфологической) ассимиляции. Характер этой ассимиляции зависит от того, насколько внешний облик заимствованного слова соответствует морфологическим моделям заимствующего языка.
Можно установить два основные слоя английской лексики: англосаксонский и романский. Романский слой в свою очередь состоит из латинского и французского, которые могут быть подразделены на составные части, отличающиеся друг от друга как по времени их проникновения в английский язык, так и по своим семантическим особенностям. Кроме того, в английской лексике логично констатировать ещё греческий, скандинавский, итальянский, испанский слои, а также отдельные слова, заимствованные почти из 50 языков мира, включая русский. Рассмотрение словарного состава английского языка показывает, что преобладающее значение в сложении словарного состава современного английского языка имели лексические элементы, восходящие к древнейшей общегерманской и общеиндоевропейской языковой общности, а также лексические элементы, представляющие собой результат английского словопроизводства. Однако эти источники не являются единственными источниками обогащения и развития английского словарного состава. Действительно, мы знаем, что в словарный состав современного английского языка входят лексические заимствования из других языков. Обычно отмечается, что важнейшими из этих источников явились латинский, французский и скандинавский языки. Некоторая часть слов из этих языков была настолько ассимилирована английским языком, что даже проникла в основное лексическое ядро, но значительно большее их количество находится за пределами последнего.
За 1500 лет своего развития английский язык заимствовал слова из более чем 50 языков, так как его носители вступали в различные контакты с носителями других языков в Европе и на других континентах. Именно это объясняет такое обилие иноязычных элементов в словарном составе современного английского языка.
Как скрещивание языков, так и взаимодействие языков в результате культурно-экономических связей между народами не равноценны с точки зрения результатов влияния одного языка на другой. Количество и характер заимствованных слов зависит в основном от конкретных исторических условий, в которых происходило влияние одного языка на другой. Так, например, в английском языке слова, заимствованные из скандинавских языков в результате скрещивания этих языков, значительно уступают в количественном отношении словам, заимствованным из французского языка в результате культурно-политических и экономических связей этих двух народов. Слова, попавшие в английский язык в результате скрещивания английского языка с французским во время нормандского завоевания, составляют наиболее значительный слой заимствований в современном английском языке, а именно около 60% словарного состава.
Имеющиеся в словарном составе языка заимствованные слова можно классифицировать: 1) по источнику заимствования; 2) по тому, какой аспект слова заимствован; 3) по степени ассимиляции.
1) По источнику и эпохе заимствования в словарном составе английского языка различают (Таблица №1).
2) По тому, какой аспект слова оказывается новым для принимающего языка, заимствования подразделяются на: фонетические или транскрипцию, когда общий звуковой комплекс оказывается для заимствующего языка новым, т. е. это такое заимствование словарной единицы, при котором сохраняется ее звуковая форма (иногда несколько видоизмененная в соответствии с фонетическими особенностями языка, в который слово заимствуется); кальки-translation-loans (т.е. заимствования путем буквального перевода, обычно по частям, иностранного слова или выражения, т.е. точного воспроизведения его средствами принимающего языка с сохранением морфологической структуры и мотивировки); семантические и заимствования словообразовательных элементов.
Под семантическим заимствованием понимается заимствование нового значения, часто переносного, к уже имеющемуся в языке слову. Слова pioneer и brigade существовали в английском языке и до проникновения в него советизмов, но значения: ‘член детской коммунистической организации’ и ‘трудовой коллектив’ они получили под влиянием русского языка послеоктябрьского периода.
Таблица 1. Этимологическая структура словаря англ. языка
| Местный (свой) элемент | Заимствованный элемент |
| Индоевропейский элемент германский элемент английский элемент | кельтский (V-VI в. н.э.) латинский I группа – I в. до н.э. II группа – VII в. н.э. III группа – эпоха Возрождения скандинавский (VIII-XI в. н.э.) французский нормандские заимствования (XI-XIII в. н.э.) парижские заимствования (Возрождение) греческий (Возрождение) итальянский (Возрождение и позднее Возрождение) испанский (Возрождение и позднее Возрождение) германский индийский русский и некоторые другие группы |
Что касается русского языка, то в дооктябрьский период заимствовались, главным образом, слова, связанные с особенностями русской природы и быта, предметами торговли с Россией: sable ‘соболь’; astrakhan ‘каракуль’; sterlet ‘стерлядь’; steppe ‘степь’; verst ‘верста’; izba ‘изба’ и т.д. В английском языке немало советизмов. Среди них есть фонетические заимствования, где для нового понятия заимствуется и новый звуковой комплекс: soviet, sputnik, bolshevik, kolkhoz, activist. (При сравнении значений заимствованного слова с тем, какое оно имело в языке, оно сохраняет лишь часть своих значений, часто одно, и притом не основное, а производное, и нередко становится термином. Ярким примером тому являются заимствованные из русского sputnik и soviet.)
Калька (от франц. calque 'копия') – единица, созданная путем заимствования структуры элемента чужого языка (слова или словосочетания) с заменой его материального воплощения средствами родного языка; процесс создания кальки называется калькированием.
Таким образом калькирование – это способ заимствования, при котором заимствуются ассоциативное значение и структурная модель слова или словосочетания. При калькировании компоненты заимствуемого слова или словосочетания переводятся отдельно и соединяются по образцу иностранного слова или словосочетания. В результате калькирования создаются кальки, т.е. слова и выражения, созданные по образцу иноязычного слова или словосочетания.
3) Интересна жизнь заимствованных слов в заимствовавшем их языке. Многие из заимствований под влиянием системы, в которую они вошли, претерпевают значительные фонетические, грамматические и даже семантические изменения, приспосабливаясь, таким образом, к фонетическим, грамматическим, семантическим и графическим законам системы принимающего языка, т.е. ассимилируются.
Степень ассимиляции может быть весьма различной и зависит оттого, насколько давно произошло заимствование, произошло ли оно устным путем или через книгу, насколько употребительно слово и так далее. Степень ассимиляции зависит от исторических условий развития каждого конкретного слова, от времени заимствования, характера заимствования, коммуникативной значимости слова и прочее.
По степени ассимиляции заимствования можно подразделить на:
· полностью ассимилированные, т.е. соответствующие всем морфологическим, фонетическим и орфографическим нормам заимствовавшего языка и воспринимаемые говорящими как английские, а не иностранные слова;
· частично ассимилированные, т.е. оставшиеся иностранными по своему произношению, написанию или грамматическим формам;
· частично ассимилированные и обозначающие понятия, связанные с другими странами и не имеющие английского эквивалента. Например, из русского steppe, rouble, verst.
Процесс ассимиляции может быть настолько глубоким, что иноязычное происхождение таких слов не ощущается носителями английского языка и обнаруживается лишь с помощью этимологического анализа. Описание заимствованных в английский язык названий денежных единиц типа rouble также предполагает указание как на то, что это денежная единица, занимающая определенное место в общей системе денежных единиц, так и на страну, в которой она находится в обращении: rouble — see money table: 100 kopecks, Russia.
Приведем некоторые слова, вошедшие в английский язык из русского;
Соболь через посредство среднелат. sabellum проникло сначала в старофранц. sable (франц. sable), откуда заимствовано англ. sable и нем. Zobel. Мех соболя от восточных славян попадал во многие страны.
Паром (из пором) первоначально, вероятно, было заимствовано среднеголланд. praem, prame (голланд. praam), а отсюда в году попало в англ. pram ‘(норвежское) плоскодонное судно’.
Квас заимствовано англ. kvass
Рубль заимствовано всеми европейскими языками, в том числе англ. r(o)uble
Царь и производные от него царевич, царевна стали англ. tzar, а русск. царица под влиянием нем. Czarin стало англ. tzarina
Верста (род. множ. верст) заимствовано англ. verst
Чижик англ. siskin ‘чиж’
Мужик англ. moujik , а русск. воевода – англ. voivoda
Названия видов рыб стерлядь и белуга, прежде не известные англичанам, были заимствованы – sterlet и belouga.
Калач через франц. kalatch пришло в англ. calash
Русск. господарь (ср. стяженное государь), вероятно, через посредство румынского и франц. языков стало англ. hospodar.
Копейка заимствовано всеми языками и англ. copeck
Мамонт заимствовано англ. mammoth
Кнут заимствовано англ. knout
Указ англ. ukase
Астрахань стало англ. astrakhan в значении ‘каракуль’
Суслик зарегистрировано в англ. suslik
Водка заимствовано многими языками: ср. англ. vodka, нем.Wodka, итал. Vodca, испан. vodka.
Дрожки через франц. drojki или drochki стало англ. droshki
Самовар англ. samovar
Тундра англ. tundra
Тройка (лошадей) англ. troika
(Манная) крупа англ. (manna) croup
Тарантас англ. tarantas
ЛИТЕРАТУРА
1 Амосова Н.Н. Этимологические основы словарного состава современного английского языка. – М.: Изд-во лит-ры на иноязыках, 1956. – 220 с.
2 Аракин В.Д. История английского языка: Учеб. пособие для студентов пед. институтов по спец. – №2103 «Иностр. яз». – М.: Просвещение, 1985. – 253 с.
3 Арбекова Т.И. Лексикология английского языка (практич. курс): Учеб. пособие для II-III курсов ин-тов и фак. иностр. яз. – М., «Высшая школа», 1977. – 240 с.
4 Аристова В.М. Англо-русские языковые контакты (англизмы в рус. яз.). – Л.: Из-во Ленинградского университета, 1978. – 152 с.
5 Смирницкий А.И. Древнеанглийский язык. – М., Филологический ф-т МГУ им. М.В. Ломоносова, 1998. – 318 с.
6 Смирницкий А.И. Лекции по истории английского языка (средний и новый период). – М.: «Добросвет», 2000. – 238 с.
7 Bailey R.W. Images of English: A Cultural History of the Language.–Cambridge, 1992.
8 The Cambridge Encyclopedia edited by David Crystal. 3rd ed. – Cambridge, 1997. – 1303 p.
9 The Cambridge History of the English Language. V. 3. 1476-1776. – Cambridge, 1999.
10 Mc Arthur T. The English Language. – Cambridge, 1998.
11 Speake J. The Oxford Dictionary of Foreign Words and Phrases. – Oxford, 2000.
РЕЗЮМЕ
Это работа о современном английском языке, его специфических особенностях, звуковом и грамматическом строе и словарном составе в сравнении с русским языком.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада казіргі ағылшын тілінің ерекшеліктері, дыбыстық жүйесі мен грамматикалық құрылымы, сөздік қоры орыс тілімен салыстырыла қарастырылады.
ҚИЫСА, МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ СӨЙЛЕУ АКТІСІНДЕ ҚОЛДАНЫЛУ АЯСЫ
Ильясова Н.А. – ф.ғ.к., доцент (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)
Тілдің қарым-қатынас құралы ретінде жұмсалуы сөйлеу мен ойлаудың тұтастығы тұрғысында танылып, коммуникативтік-танымдық жолдармен жүзеге асырылады. Сөйлеу мен ойлау тілдің мазмұнын құрайды, оның құрылымы тілдің грамматикалық сипатымен айқындалады. Қандай тіл болмасын, грамматикалық құрылымға тәуелді. Грамматикалық құрылым тілдің тек статикалық жағын емес, динамикалық жағын анықтауға да қызмет атқарады. Олардың бірлігінен тілдің коммуникативтік-танымдық ерекшеліктері сараланады. Ол тілдің семантикалық өрісі аясында көрініс табады. Тілдегі мазмұн тұтастығы мен коммуникативтік-танымдық сипат тілдік бірліктерді қарым-қатынас құралы ретінде жұмсайтын әрекет етуші күш түрінде танытады. Оның мәні мен мазмұны Л.Вайсгербер тілімен айтқанда, «болмысты сөйлету» (вербализация мира) болып табылады /1, 129/ Болмысты сөйлету сөйлеу тілінің мазмұндық жағын танытса, оған әрекет етуші күш болатын тілдік бірліктердің бірі – сөз тіркестері. «...Адамзат тілі өз қызметін атқару үшін әр тұлғаның өзіндік маңызы бар. Мәселе осы тұлғалардың қайсысы қай дәрежеде қолданылуына байланысты», – деген ғалым Ф.Оразбаеваның пікірінде тілдік бірліктердің әрқайсысы тілдің коммуникативті қызметін өтеуге қатысы туралы айтылады /2, 21/ Ендеше, сөз тіркестерін тілдің коммуникативті қызметін өтейтін басты құрал ретінде тану – бүгінгі күнгі қажеттілік.
Сөз тіркестері де тілдің тұрақты күйіндегі қалпын (статикалық) және қозғалыстағы (динамикалық) қалпын танытып, тілдік қатынас құралы ретінде мазмұндық сипатқа ие болады. Сөз тіркестерін қатынас құралы ретінде тану тіркес құрамындағы сөздердің грамматикалық сипаты мен семантикалық үйлесу жолдары арқылы танылады. Дәлірек айтқанда, сөздер грамматикалық сипаты мен семантикалық үйлесімділікке түсу нәтижесінде өзара байланысып, сөйлеу актісінде жұмсалатын морфосемантикалық мағыналардың тууына негіз болады.
Сөз тіркесі құрамындағы сөздер жалпы грамматикалық, категориялық грамматикалық, қатыстық грамматикалық мағыналары арқылы өзара үйлесім табады. Сөздердің категориялық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің байланысу формалары, тәсілдері анықталады. Жалпы грамматикалық мағыналарының үйлесуінен сөз тіркестерінің типтері айқындалады. Қатыстық грамматикалық мағыналарының үйлесуінен синтаксистік мағыналары (жаңа грамматикалық мән) айқындалады. Олардың бірлігінен сөз тіркестерінің коммуникативті мәнін анықтайтын мазмұндық меже қалыптасады.
Сөз тіркестерінің коммуникативтік мәнін анықтайтын мазмұндық меженің қиыса байланысқан сөз тіркестері формасындағы көрінісі.
Қиыса байланысқан сөз тіркестері зат есім мен етістік (Жанар келді) есімдік пен етістік (мен келдім) зат есім мен зат есім (Нұрсая студент) және сөз тіркесі сыңарларының басқа сөз таптарынан болып, олардың зат есімге айналуы барысында субстантивтенген сөз тіркестері,сондай-ақсөз тіркесі құрамындағы басқа сөз таптарының етістікке айналуы барысында вербалданған сөз тіркестерінде болады. Олар тілдің құрылымдық сипатында тұрақталған норма ретінде жұмсалады.
Субстантивтенген сөз тіркестеріндегі қиысудың құрылымдық жүйесі өз ішінде мынадай микротиптерге жіктеледі:
А) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған сан есім болып, бағыныңқы сыңары етістік болады. Мысалы, Бесеуі келді.
Ә) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған сын есім болып, бағыныңқы сыңары етістік болады. Мысалы, үлкендер амандасты.
Б) сөз тіркесінің басыңқы сыңары заттанған етістік болып, бағыныңқы сыңары етістік болады.Мысалы, келгендер амандасты.
Вербалданған сөз тіркесі құрамында етістікке айналатын сөз табы – сын есімдер, сан есімдер, зат есімдер. Олар сөз тіркесінің екінші сыңарында болып, алғашқы сыңарлар зат есім не есімдік болады. Мысалы, біз екеуміз, мен жаспын, сен баласың.
Қиысудың сөйлеу актісінде қолданылу аясы процессуалдық мәнде жұмсалады. Қиысу формасынан туындайтын процессуалдық мәннен жақтық субъект пен предикаттың арасындағы қарым-қатынас айқындалып, одан сөздердің сөйлеудегі қолданылу ерекшеліктері сараланады. Сөздердің сөйлеудегі қолданылу ерекшеліктері жақтық көрсеткіштердің қызметі арқылы танылып, І жақтық морфосемантикалық мағына, ІІ жақтық морфосемантикалық мағына, ІІІ жақтық морфосемантикалық мағына қалыптасады. І жақтық морфосемантика жақтық субъектіге ие ретінде нақты сөйлеушінің өзін танытады. Жақтық субъекті де, сөйлеуші де өзі. Дәлірек айтқанда, қимыл іс-әрекеттің иесі де І жақтық субъект (мен), іс-әрекетті орындаушы да І жақтық субъектінің өзі. ІІ жақтық морфосемантика жақтық субъектіге ие ретінде тыңдаушыны танытады да сөйлеуші басқа адам болады. Яғни қимыл іс- әрекеттің иесі тыңдаушы, ал сөйлеуші басқа адам. ІІІ жақтық морфосемантика жақтық субъектіге ие ретінде нақты агенсті танытады да сөйлеуші бөгде адам болады. Мұнда ІІІ жақтық субъект (ол) тыңдаушы да емес, сөйлеуші де емес, тек іс-әрекетті орындаушы агенс болады да сөйлеуші бөгде адам болады.
І жақтық қиысудың жекеше түріндегі морфосемантикада жақтық субъекті де, сөйлеуші автор да жеке бір адам ретінде қатысады. Мысалы, мен келдім.
І жақтық қиысудың көпше түріндегі морфосемантикада жақтық субъект ретінде бірнеше адам, сөйлеуші автор ретінде жеке адам қатысады. Мысалы, біз келдік.
ІІ жақтық қиысудың жекеше түріндегі морфосемантикада жақтық субъектіге ие тыңдаушы жеке болып, сөйлеуші автор басқа адам болады. Мысалы, сен келдің. ІІ жақтық қиысудың көпше түріндегі морфосемантикада іс-әрекетке ие болып тұрған ІІ жақтық субъект- адресанттың (сендер) бәрі немесе біреуіне ғана нақты қызмет атқаруы мүмкін. Мысалы, сендер барыңдар, сендер айтыңдар дегенде, бару іс-әрекеті жақтық субъектіге ие адресантқа түгелдей қатысты болса, айту іс-әрекеті жақтық субъектіге ие адресатқа түгелдей емес, оның ішінде нақты біреуіне ғана тиесілі болуы мүмкін. Олай болса, ІІ жақтық қиысудың көпше түріндегі морфосемантикада ІІ жақтық субъект-адресант іс-әрекетке түгелдей қатысуға да, нақты біреуінің ғана қатысуына да негіз болуға қабілетті. Бұл етістіктің семантикасы мен функционалдық қызметіне байланысты айқындалады.
ІІІ жақтың жекеше түрінде жақтық субъектіге ие жеке агенс болып, сөйлеуші автор бөгде адам болады. Көпше түрінде жақтық субъектіге ие агенс бірнеше адам болып, сөйлеуші автор бөгде адам болады. Олар да сөз тіркесі құрамындағы етістіктің семантикасы мен функционалдық ерекшелігіне қарай, екі түрлі қызметте жұмсалуға қабілетті:
1. Жақтық субъектіге ие агенстердің іс-әрекетке түгелдей қатысты болуы (Олар барды).
2. Жақтық субъектіге ие бірнеше агенстердің нақты біреуінің ғана іс- әрекетке қатысты болуы (Олар айтты, яғни біреуі ғана сөйлеп, басқаларының тек қоштауы).
Сөз тіркестерінің коммуникативтік мәнін анықтайтын мазмұндық меженің матаса байланысқан сөз тіркестері формасындағы көрінісі.
Матаса байланысқан сөз тіркестері құрылымдық тұрғыдан алғанда түркі тілдері, оның ішінде қазақ тіліне тән ерекшелік болады. Мазмұндық меже тұрғысынан алғанда, матаса байланысқан сөз тіркестерінің коммуникативтік мәні мен сөйлеу актісінде қолданылу аясы басқа тілдермен тең дәрежеле танылады.
Матаса байланысқан сөз тіркестерінің статикалық және динамикалық көрсеткіштерінің бірлігі негізінде олар да тілдік қатынас құралына айналады.
Зат есім мен зат есім ( Олжастың кітабы), есімдік пен зат есім(сенің балаң) және сөз тіркесі сыңарларының басқа сөз таптарынан болып, олардың зат есімге айналуы барысында субстантивтенген сөз тіркестері тілдің құрылымдық сипатында матаса байланысуға қабілетті болып, олар да тұрақталған норма ретінде жұмсалады.
Субстантивтенген сөз тіркестеріндегі матасудың құрылымдық жүйесі өз ішінде мынадай микротиптерге жіктеледі:
А) сөз тіркесінің екі сыңары да сын есімнің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, жақсының жақсысы
Ә) Сөз тіркесінің алғашқы сыңары зат есімнен болып, екінші сыңары сын есімнің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, қойдың семізі
Б) Сөз тіркесінің алғашқы сыңары сын есімнің заттануы екінші сыңары үстеудің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, еріншектің ертеңі
В) сөз тіркесінің алғашқы сыңары зат есімнен болып, екінші сыңары етістіктің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, бұлбұлдың сайрауы.
Г) сөз тіркесінің екі сыңары да сан есімнің заттануы арқылы байланысады. Мысалы, жиырманың бесеуі
Ғ) сөз тіркесінің алғашқы сыңары етістіктің заттануы болып, екінші сыңары зат есім арқылы байланысады. Мысалы, табудың амалы.
Матаса байланысқан сөз тіркестерінің сөйлеу актісінде қолданылу ерекшеліктерін танытатын, сөз тіркестерінің коммуникативтік мәнін анықтайтын мазмұндық меже сөз тіркесі құрамындағы сөздердің грамматикалық және семантикалық үйлесімділігі негізінде туындаған төмендегі морфосемантикалық мағыналардың жиынтығы негізінде анықталады. Мысалы, Зат есім мен зат есімбайланысқан матасу формасы сөйлеу актісінде зат пен заттың табиғи болмысына тән қатыстық мәнді білдіреді: Мысалы, малдың терiсi, кiтаптың парағы, қардың суы, бидайдың ұны, сиырдың сүтi, ағаштың жапырағы, жаздың желі, күздің суығы. Екіншіден, зат пен заттың қатынасындағы меншіктік мәнді білдіреді: Асқардың досы, Жанардың кітабы. Үшіншіден,зат пен заттың қатынасындағы туыстық, жақындық мәнді білдіреді: Олжастың қарындасы, Қайраттың жары.
Заттанған сын есімдер және бағыныңқы сыңары зат есім басыңқы сыңары заттанған сын есімдер байланысқанда: нәрсенiң сынын, сапалық қарым-қатынасын білдіреді: жақсының жақсысы, қойдың үлкенi, сиырдың семiзi; нәрсенің талғаулық мәнін білдіреді: адамның ақылдысы, қызылдың қызылы
Заттанған сын есім мен заттанған үстеу байланысқанда: заттық сапаның мезгілге қатынасын білдіреді. Еріншектің ертең. Зат есім мен заттанған сан есімдер байланысқанда: зат пен заттың бөлшектік қатынасын білдіреді: оқушылардың бірі. Заттанған сан есім мен зат есім байланысқанда: меншіктілік мәннің нақты сандық қатынасын білдіреді: біреуінің басы, екіншісінің амалы. Зат есім қимыл атауларымен (тұйық етістік) байланысқанда: заттың қимылдық белгісін бiлдiредi: Асанның жүрiсi, бұлбұлдың сайрауы. Зат есімдер есімдік, есімше тұлғалы етістікпен байланысқанда: заттың қимылдық сапасын білдіреді: Жанардың айтқаны, үйдің жылығаны, менің жазғаным, сенің айтқаның. Заттанған сан есімдер байланысқанда: мөлшерлік, сандық қарым-қатынасты білдіреді: жиырманың бесеуі, отыздың біреуі. Есімдік пен зат есім байланысқанда: оңаша тәуелдік мағына білдіреді: Сенің балаң, сенің балаларың. Ортақ тәуелдік мағына білдіреді. Біздің баламыз, біздің балаларымыз.Өзіндік тәуелдік мағына білдіреді: өзінің киімі, өзінің ойы. Есімдік пен заттанған сан есім байланысқанда: бүтіннің бөлшегін білдіреді: мынаның біреуі, оның үшеу.Есімше тұлғалы етістік пен заттанған сан есімдер байланысқанда:қимыл иесінің сандық мөлшерін білдіреді: келгендердің алтауы.Тұйық етістік пен зат есім байланысқанда: қимыл атауының заттық сапасын білдіреді: табудың амалы, үйренудің жолы.
Ескерту:а) Көмекшi есiм сөздермен қатынаста жұмсалған, мекендiк ұғымды бiлдiретін өзеннiң жағасы, үйдiң жаны тіркестерінің құрамындағы көмекші сөздердің толық лексикалық мағынасы болмағандықтан, оны сөз тіркесі емес, түйдекті тіркес деп танимыз.
Б) Зат пен заттың табиғи болмысына тән қатыстық мән білдіретін сөз тіркестерінің құрамынан ілік септік жалғауын жасырын түрде қолдануға болады. Одан сөз тіркесінің грамматикалық мағынасы өзгермейді. Меншіктік, туыстық, бөлшектік (оқушылардың бірі) мәнді білдіретін сөз тіркестері ілік септік жалғауының ашық түрде қолданылуын қажет етеді. Матасу формасындағы ілік септік жалғауының жасырын келуінен олар сөйлем ішінде бір ғана сұраққа жауап беріп, жеке сөздің эквиваленті сияқты жұмсалып, номинативті қызмет атқарады.
ӘДЕБИЕТТЕР
1 Гухман М.М. Лингвистическая теория Л. Вайсгербера // Вопросы теории языка в современной зарубежной лингвистике. – М., 1961. – С 123-162.
2 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. – Алматы., 2000. – 208 б.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается функция слов в разговорной речи, связанных с помощью иминительного падежа и личных окончаний а также родительного падежа и формы принадлежности.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада қиысу және матасу формасындағы сөз тіркестерінің функционалдық қызметі коммуникативтік лингвистика тұрғысында қарастырылады.
ТІЛ ҮЙРЕНУДЕГІ ҚАҒИДАЛАР
Молдасанов Е.М. – ф.ғ.к., доцент м.а. (Алматы қ-сы, Абай атындағы ҚазҰПУ)
Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған қазақ тілін меңгеруде туындаған қиындықтар мен күрмеуі қиын мәселелер әр деңгейдегі мінбелер мен баспасөзде үнемі айтылып келеді. Қазақ тілін мектепте, жоғары оқу орнында, мекемелерде үйретудің өзіндік мақсат, міндеттері мен қағидалары бар екені де айқындалып отыр. Тәжірибе көрсетіп отырғанындай мектепте де, жоғары оқу орнында да дайын мәтіндерді жаттау мен тест жүйесіндегі жекелеген тіл бірліктерін сұрау, грамматикалық қосымшаларды анықтау немесе жекелеген сөздердің аудармасын сұраумен қазақ тілі меңгерілмейтініне көз жетті.
Ендігі мақсат – мемлекеттік тілді үйретудің бірізді, дамытылған тұтас жүйесін құру.
Әдетте мектептен қазақ тілін оқып келген студенттерге жоғары оқу орнында да дәл бұрынғы мектепте өтілген тақырыптар қайталана берілетіні кездеседі. Мәселен, мектеп бағдарламасында өтілетін «қоршаған орта», «отбасы», «менің бөлмем», «күн тәртібім» деген сияқты осыған ұқсас тақырыптар айналасындағы сұхбат пен сұрау-тапсырмалар студенттің тіл меңгеруге деген ынтасын көтермейтіні, мазмұндық жағынан байытпайтыны белгілі.
Бүгінде мемлекеттік тілді меңгерудің бірнеше қағидасы айқындалып отыр. Атап айтар болсақ: тілді жеделдете оқыту қағидасы; мемлекеттік тілді оқытудың деңгейлік қағидасы; қазақ тілін үйрену белсенділігін арттыруда тіл білудің мотивациясы теориясы; мемлекееттік тілдің әлеуметтік болмысын тану теориясы (тілдік жағдай, этнотілдік жағдай, тілдік орта және мемлекеттік тілді оқытудағы оның дидактикалық-тәрбиелік әлеуеті); мемлекеттік тілді оқытудың әлеуметтік-мәдени, лингвомәдени, этнолингвомәдени негіздері; мемлекеттік тілді жеделдете оқыту арқылы тілдік тұлға қалыптастырудың құндылық теориясы (адамқұндылығы, тіл құндылығы тұрғысынан танылуы) /3/ деп мемлекеттік тілді оқытудың, тілдік тұлға қалыптастырудың теорялық негіздерін айқындалып отыр.
Мемлекеттік тілді жеделдете оқыту қағидасы. Мемлекеттік тілді мемлекеттік ұйымдарда, барлық салаға жеделдете ендіру мақсаты арқаны кеңге салып, «әйтеуір бір үйренеміздің» уақыты өткенін білдіреді. Уақыт талабының өзі бүгінде мемлекеттік тілді жеделдете оқыту қағидасын алдыға тартады. Бүгінгі студент – ертеңгі маман. Мемлекет тізгінін қолға алар әр тұлға тілдік әлеуетті қалыптыстыруды бүгіннен қолға алуы қажет. Сондықтан жоғары оқу орындарында 2-3- курстарда кәсіби сала бойынша қазақ тілін дамытып (аптасына 1 сағат) оқыту жақсы нәтижеге бастар еді.
Мемлекеттік тілді оқытудың деңгейлік қағидасы. Кез-келген тілді меңгеру тек дамумен ғана жүзеге асырылатыны белгілі. Бүгінде қазақ тілін балабақшадан бастап үйрету керек деген ойлар жиі қозғалып жүр. Қай халық болмасын өз ұрпағына ұлтының тілін туғаннан бастап құлағына сіңіріп, сәби кезінен үйрету керектігі әр ғылым саласында дәлелденіп отырған қағида болып отыр. Бұл тұрғыдан келгенде қазақ тілі өз ұлтына әлі де өгей болып отырған жайлары молынан ұшырасады. Қай халыққа болмысын қазақ тілін үйренуді балабақшадан бастау орынды. Бұл тілді меңгеруде сөйлеу аппараттарының, тілдің айтылым әрекетінің дұрыс қалыптасуына жағдай жасайды. Бұдан әрі мектеп пен жоғары оқу орнында қазақ тілін меңгерудің тиісті деңгеймен ұстасуы абзал. Тілдік тұлғаның тіл меңгеру дәрежесін анықтауда көптеген қиындықтар туындап жатады. Қайсібір тестілертің өзі тілдік тұлғаның деңгейін анықтауға дәрменсіз. Бұл әр жеке тұлғаның даму дәрежесінің әр түрлі екендігін білдіреді. Әрине, тұлғаның тілді меңгеру қабілеті мен тілді үйренуге деген мотивациясына да көп нәрсе байланысты болып келеді. Сондықтан да болар тілді оқытуда көбіне жеке тұлғамен жүргізілген сабақтар нәтижелірек болады.
Тілді меңгеруде тіл үйренушілерді деңгейін анықтап, оны келесі деңгейге жеткізу аса маңызды.
Қазақ тілін үйрену белсенділігін арттыруда тіл білудің мотивациясы теориясы осыған дейінгі айтылған ойлардың көбіне өзек болып келеді.
Елбасы “...Патриотизммен тығыз байланысты мемлекеттік маңызды мәселе – мемлекеттік тіл мәселесі. Мемлекеттік тіл – бұл Отан бастау алатын ту, елтаңба, әнұран секілді дәл сондай нышан. Және ол елдің барша азаматтарын біріктіруі тиіс. Тәуелсіздіктің барлық жылдарында біз бүкіл пост-кеңестік кеңістікте ең либералды тіл саясатын жүргіздік. Қоғамда біздің тіл саясатымыздың мәнін тереңірек және дәлірек түсіндіру керек. Ол кез-келген мемлекеттің ұлт саясатының өзегі болып табылатыны жақсы мәлім” деген болатын /1/. Ондай болса, қазақ тілін мемлекеттік тіл мәртебесінде оқытуда тіл саясатынан, ұлт саясатынан бұра тартып, жасқанудың ешбір қисыны жоқ. Бұл – мемлекеттік тапсырма. Мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқытуда барлық халықтардың ортақ мүддесі, ортақ құндылығы екендігін танытуымыз керек. Сондықтан өзге шет тілдерін оқыту ұстанымдарынан қазақ тілін оқыту ұстанымдарының айырма белгілері бар екенін ескеріп, көңіл бөлу керек деп санаймыз. Мемлекеттік тілді меңгерудің мотивациясының төмендігі тіл саясатының кейбір сыңаржақ тұстарын да айқындап отырғандай.
Н. Назарбаевтың “Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде” /2/ деуі Қазақстандағы тіл саясатының бүгіні мен болашағын айқындайды десек, қателеспейміз. Ендеше, ел тәуелсіздігінің ең маңызды нышаны – мемлекеттік тіл. Қаласақ та, қаламасақ та, мемлекеттік тіл – тәуелсіз ұлттың мәдениеті мен рухани болмысының негізгі тірегі болуы керек. Тіл – ұлттың өзіндік бейнесін анықтайтын, рухани келбетін көрсететін төлқұжаты сынды. Ол – ұлттың өзгеден ерек табиғи даралығын анықтайтын жалқы белгі. Күнделікті сөйлеуде қазақ тіліндегі сөздерге өзге тілдің қосымшаларын қосып, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін орысша құрап сөйлеу – тілге басты қауіп. Сондықтан қазіргі таңдағы басты мәселе – қазақ тілінде дұрыс сөйлесу. Таза сөйлеу. Тілдің сөйлеу (айтылу) жүйесі мен жазу жүйесі қай кезде де, қай тілде болса да бірдей болған емес. Жазу – таңба, ол адамдардың өз қолымен келісіп жасалатын, ақылдасып шешетін дүниесі. Шындап келгенде, қазіргі кезеңдегі оқу жүйесінің дамуында екі түрлі үлкен бағыт бар: дәстүрлі қалыпта оқыту және инновациялық стратегиялық жүйемен, уақыт талабына сай болып жатқан өзгерістермен байланысты мамандарға деген қоғамдық сұранысты анықтай отырып, жаңа деңгейде оқыту. Біздің алдымыздағы ендігі күрделі мәселе – мектепте және жоғары оқу орындарындағы орыс топтарында оқитын қазақ баласына оқытылатын қазақ тілі сабағында берілетін ақпаратқа терең мән беру. Қай халықтың өкілі болмасын тілді үйрену мотивациясын күшейту.
Мемлекеттік тілдің әлеуметтік болмысын тану теориясы (тілдік жағдай, этнотілдік жағдай, тілдік орта және мемлекеттік тілді оқытудағы оның дидактикалық-тәрбиелік әлеуеті). Қазақ халқының кемеңгер ұлдарының бірі М.Жұмабаев: “Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады” деген болатын /4/. Қазақ тілін өз дәрежесінде, барлық болмыс, бітімімен меңгертуде тілдің ішкі рухын жалаңаштай отырып, “мәтін қазақ тілінде беріліп отыр ғой” дегенмен ештеңе өнбейтініне көз жеткізіп отыр.
Мемлекеттік тілді оқытудың әлеуметтік-мәдени, лингвомәдени, этнолингвомәдени негіздері. Кез келген ұлт тілін меңгеруде тілді сол халықтың ділінен, ұлттық сырынан, салт-санасынан, ұлттық табиғатынан бөлектеп алу мүмкін емес. Халықтың ұлттық құндылықтарын бағалай отырып қана сол ұлт тілін терең меңгеруге болады. Тілді меңгеру шын ықыласпен, ынтамен, махаббатпен, сол тілге деген құштарлықпен, халыққа деген құрмет сезімімен ғана қабылданатыны белгілі.
Тіл – қай халықтың болмасын жан-дүниесі, рухани негізі, ел болмысы мен ұлттың ерекшелігін танытатын басты белгісі. Мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін өзге тілдерден (Қазақстанда тұратын өзге ұлт тілдерінен) ерекшелейтін фактор бар. Ол – мемлекеттің мүддесімен қабысып жатқан қазақ тілінің халықты топтастырушы, біріктіруші мемлекеттік қызметіне байланысты. Сондықтан мемлекеттік тілді білу – өмір талабы, заман сұранысы, қоғам қажеттілігі. Олай болса, тілді өмірдің барлық саласында қолданып, аясын кеңейту жолында әрбір қазақстандық өз азаматтық міндетін атқаруға тиіс. Ол үшін тіл білуді мақсат тұтып, алдына талап қоя, қажымай ізденіп, айрықша көңіл бөліп, аянбай еңбектенсе, мемлекеттік тілді меңгеретіні анық.
ӘДЕБИЕТТЕР
1 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың “Ана тілі” газетіне берген сұхбатынан. – “Ана тілі”, 11.05.2006.
2 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан халқына Жолдауы. – 2008 жыл. 6-ақпан.
3 Құрманова Н.Ж. “Мемлекеттік тілді мемлекеттік қызметшілерге жеделдете оқыту Тұжырымдамасы” // Ересектерге қазақ тілін оқытудың тиімді әдістемелік жүйелері” атты республикалық ғылыми-практикалық семинар материалдары. – Астана, 2008.
4 Жұмабаев М. «Ұлттың ұлт болуына бірінші шарт – тіл» // Тіл және қоғам, – № 2. – 2004.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада мемлекеттік тілді оқытудың мақсат, міндеттері мен басты қағидалары сөз етіледі. Жоғары оқу орындарында қазақ тілін оқытудың ұстанымдары қарастырылады.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматриваются цели, задачи и основные нормы обучения государственного языка и позиции обучения казахскому языку в высших учебных заведениях.