 |
|
Антыпрыгонніцкія песні
УЗЯЛА СЕРПА…
Запісана ў в. Жужаль Клецкага раёна
ад В. Аляксейчык
Узяла серпа,
Пайшла на палетак,
Забрала з сабою
Сваіх малых дзетак.
Сонейко свеціць,
Пташачкі шчабечуць,
Мае малыя дзеткі
Ўжэ есці хочуць.
Не магу я дзеткам
Да естачкі даці –
Трэба да заходу
Жыцейко дажаці.
Жыцейко жала,
Слязьмі палівала,
Як ішла дадому,
Горко плакала.
Не дай бог вам, дзеткі,
Гэтакае долі:
Увесь век прападаці
Да на панскім полі.
Запісала Г. Козел
Рэкруцкiя i салдацкiя песнi даследчыкi аб’ядноўваюць у адну групу, сцвярджаючы, што iм уласцiвы агульныя тэмы развiтання з бацькоўскiм домам, нялёгкай службы ў войску, адмаўлення i асуджэння вайны, ідучы на якую «малойчыкi заплакалi».
Рэкруцкія і салдацкія песні
АПОШНІ НЫНЯШНІ ДЗЯНЁЧАК…
Запісана ў в. Судзілавічы Драгічынскага раёна
Ад П. С. Крыжывіцкай (1925 г. н.)
Апошні ныняшні дзянёчак
Гуляю з вамі я, сябры.
А заўтра рана чуць святочак
Загалосіць уся мая сям’я.
Заплача маці і мая сястра,
Заплача брат і мой айцец.
Ісці ў салдаты выпаў жрэбій.
І вольным дням прыйшоў канец.
Яшчэ заплача дарагая,
З якой я тры гады гуляў,
Вясці к вянцу яе збіраўся,
Любіць да гроба абяцаў.
Каляска хутка падкаціла
Каля дома майго.
У калясцы старшыня крычаў:
– Гатоўце сына свайго!
Хрысцьянскі сын даўно гатовы.
Сям’я ўся замертво ляжыць.
Пайду цяпер я к жызні новай,
Цару, айчыне маёй служыць.
Запісала С. А. Сярогіна
ЧАГО, ЧАГО, БЕЛ МАЛОЙЧЫК, ЗАСЛУЖЫЎ?..
Запісана ў в. Палонка Баранавіцкага раёна
Ад Н. Ф. Пісарэнка (1919 г. н.)
– Чаго, чаго, бел малойчык, засмутнеў?..
– Як жа мне, маладому, не смутнець:
Загадалі ў падмаскоўныя палкі –
Да ці любіш ты расійскія дзяўкі?
Ой, як жа мне, маладому, не любіць?
Матка плача, выпраўляючы,
Сястра плача, выпраўляючы,
Младша сястра наперад зайшла,
Яшчэ братку болей жалю задала.
– Ты, наш братко, найяснейшы сакалок,
Прыедзь, прыбудзь к нам у госцікі ў гадок.
– Не ў такія, сястра, ручкі папаў,
Каб часта ў вас у госцейках бываў.
Запісала І. А. Маціевіч у 1996 г.
Галоўным для беларускiх казацкiх песень з’яўляецца шырокае тэматычнае кола, у якiм вылучаюцца наступныя групы: адыход казака на службу i вайну; развiтанне казака з жонкай, мацi, нявестай; казак у бiтвах; вяртанне або смерць казака на полi бою. Казацкiя песнi насычаны багатай сiмволiкай, псiхалагiчнымi паралелiзмамi, гiпербаламi, сваеасаблiвымi меладычнымi ўпрыгажэннямi. Паказальным для іх з’яўляецца наяўнасць выклiчнiкаў «Гэй!», «Эй!», якiя звычайна перарываюць песенную страфу.
Казацкія песні
ЕХАЎ КАЗАК НА ВАЕНЬКУ…
Запісана ў в. Амельна Пухавіцкага раёна
ад В. В. Кролік (1926 г. н.)
Ехаў казак на ваеньку,
Прашчаўся з сваёю міленькай:
– Прашчай, міленька, чарнабрывенька,
Я ўязджаю на ваеньку.
Дай мне, дзеўчына, хустыну,
Можа, ў баю я загіну,
Накрыюць вочы чорныя ночы,
Апусцяць ў магілу.
Дала дзяўчына хустыну.
Казак у баю ды загінуў.
Накрылі вочы чорныя ночы,
Ды й апусцілі ў магілу.
Ніхто ж вот па ім не заплача,
Дзе ляжыць цела казака.
Толькі той воран сядзіць на таполі,
Сядзіць ды жаласна крача.
А тая дзяўчына зачула,
Яна па казаку ўздыхнула:
– Спі, мой міленькі, чарнабрывенькі,
Я на цябе не забыла.
Запісала А. В. Шунейка ў 1988 г.
Уласна разбойнiцкiх песень у беларускiм фальклоры зусiм мала, i тыя ў пераважнай большасцi з’яўляюцца варыянтамi характэрных для рускай народнай творчасцi песень пра ўдалых малайцоў, верных сяброў «цёмнай ночанькi» ды «зялёнай дубровушкi». Разбойнiкамi, мяркуючы па песнях, нярэдка станавiлiся хлопцы, якiя ўцякалi ад рэкрутчыны i хавалiся ў лясах: «А дзе тры – ўцяклi, у разбойнiчкi пайшлi». Да разбойнiцкiх песень Н. С. Гiлевiч далучае арыштанцкiя, аб’яднаныя адным героем-разбойнiкам, якi трапiў у астрог. Асноўнай тэмай гэтых твораў з’яўляецца туга малайца ў астрозе па волi-волюшцы i нараканне на свой горкi лёс («Я па волюшцы гуляў – у астрог каменны папаў»). Галоўны герой у песнях заўсёды называецца «беленькi малойчык», якi цi «свiшча на волюшцы», цi «тужыць у залатой клетачцы».
Арыштанцкія песні
ЦЮРМА, ЦЮРМА…
Запісана ў в. Верасніца Жыткавіцкага раёна
ад Р. Ф. Каральца
Цюрма, цюрма – какое слова,
Для всех пазорна і страшно,
Но для меня совсем другое,
З цюрмой я пазнакоміўся даўно.
Прывык к жалезным я рашоткам,
Прывык к цюрэмнаму пайку,
Прывык к ваеннаму свістку.
Глядзець в акно не дазваляюць,
Нельзя і громка гаварыць.
Скажы, скажы нам, касцер малады,
За што нас стануць біць?
Стаіць в угле вушак з вадой
І прыбіто калечка в сцяне.
Но навсегда са мной находзіцца,
Што палагаецца в цюрме.
Эх, маць мая радная,
Зачэм на свет нас саздала,
Судзьбой такой нас наградзіла,
Касцюм матроскі нам надзела.
Запісалі Т. Всеўнік, Г. Дворнікава ў 1973 г.
Калi звярнуцца да чумацкiх песень, трэба адзначыць, што яны перасталi сустракацца ў жывым бытаваннi, хоць, магчыма, беларускiя iнфарманты яшчэ iх памятаюць. Тэматыка гэтых песень нязменная: гэта зборы чумакоў ў дарогу, чумацкi побыт, нападзеннi ворагаў, вяртанне дадому, узаемаадносiны з сям’ёй, каханай дзяўчынай i нават гiбель чумака на чужыне. Чумак, з аднаго боку, – абяздолены, бяспраўны працаўнiк, вымушаны пераносiць голад, холад, небяспеку, хваробы ў час нялёгкай працы, з другога – моцны, смелы, мужны чалавек, здольны пастаяць за сябе, з пачуццём аптымiзму.
Чумацкія песні
ГУЛЯЎ ЧУМАК…
Запісана ў в. Барталамееўка Веткаўскага раёна
ад М. Я. Кавалёвай (1918 г. н.)
Гуляў чумак, ды гуляў бурлак
А сем лет па Крыму,
А сем лет па Крыму .
Да случылась да с чумаком
Не с Крыму едучы,
Не с Крыму едучы.
А случылась ды с чумаком
Ды валоў пасучы,
Ды валоў пасучы.
А ўсе волы пахрамелі,
А чумак болен стаў,
А чумак болен стаў.
А ляжыць чумак, ды ляжыць бурлак
Тры дні на лугу,
Тры дні на лугу.
А ніхто таго чумачэньку да не даведаецца.
А прыйшоў жа к таму чумачэньку,
А прыйшоў жа к таму чумачэньку.
Таварыш верной.
– Скажы ты, чумачэнька,
Скажы ты, чумачэнька
Чым ты бальной?
– А баляць жа мае ножанькі,
А баляць жа мае ножанькі,
А баліць жа мая галава.
Запісала А. П. Гаркавая ў 1984 г.
Каб пазбегнуць тэрмiналагiчнай блытанiны, лічым неабходным аб’яднаць бурлацкiя, батрацкiя песнi, песнi адыходнiкаў i панскiх парабкаў у адну тэматычную групу – наймiцкiя песнi. Справа ў тым, што бурлакамi на Беларусi называлi не толькi тых сялян, што наймалiся цягаць уверх па рацэ баржы, але i панскiх парабкаў, батракоў, пастухоў i iншых абяздоленых «наймiкаў», якiя працавалi на багача ў вёсцы: «Ты бурлача, ты батрача, без вячэры спаць лажыся... // Яшчэ наймiк не разуўся – а багач ужо прачнуўся, // Яшчэ наймiк не паслаўся – а багач ужо праспаўся». Агульным з’яўляецца тэматычнае кола песень: гэта заўсёды скарга на лёс i папрокi мацi за тое, што яна надзялiла такою доляй («…нашто мяне нарадзiла – за бурлака ахрысцiла»). У некаторых творах праявiўся выразны сацыяльны пратэст i нават заклiк да актыўнай барацьбы: «Мы збярэмся, хлопцы жвавыя, // На расправы на крывавыя, // На расправы – пажарышчамi, // Ад маёнткаў – папялiшчамi». З мастацкiх сродкаў у песнях выкарыстоўваюцца розныя паралелiзмы, iншых жа паэтычных формул, сiмволiкi, метафарычнасцi i г. д. стваральнiкi гэтых твораў пазбягалi.
Найміцкія песні
ГОРКА ДОЛЯ ТЫ БАТРАЦКАЯ…
Запісана ў в. Чырвоная слабада Салігорскага раёна
ад П. С. Кулеш (1913 г. н.)
Горка доля ты батрацкая,
Гарапашная, жабрацкая.
Праца цяжкая, сіберная –
На прыбыткі ды на панскія,
На папоўскія, дваранскія.
Гэй, збірайся, хлопцы жвавыя,
На расправы на крывавыя, –
На расправы-пажарышчамі
Ад маёнткаў-папялішчамі.
Запісала В. А. Ляшчынская ў 1996 г.
ЖОРСТКІ РАМАНС
Жорсткі раманс – гэта лірычна-драматычная песня аб падзеях, найчасцей звязаных з праблемамі любоўнага трохвугольніка. Вырашэнне канфлікту ў ім меладраматычнае: трагічная, часам недарэчная смерць гераіні (героя). Жорсткі раманс з’яўляецца адной з форм раманса як музычна-паэтычнага твора (нагадаем, што раманс у паэзіі – невялікі напеўны лірычны верш, пераважна пра каханне).
Па сваёй сюжэтыцы і тэматыцы жорсткі раманс падобны да баладных песень пра нешчаслівае каханне, драматычныя ці трагічныя выпадкі ва ўзаемаадносінах паміж дзяўчынай і хлопцам. У большасці і лексічна, і вобразна-інтанацыйна жорсткія рамансы суадносяцца з т. зв. «новымі баладамі» – рускімі жорсткімі рамансамі («Маруся отравилась», «Как на кладбище Митрофаньевском», «Кирпичики»). Ім уласцівы таксама займальны змест, драматызм падзей, вастрыня інтымнай праблематыкі: каханне і рэўнасць, каханне і здрада, каханне і паклёп, каханне і трагічная смерць. Але заўсёды ў якасці першачынніку тут выступае матыў кахання. Без яго няма сюжэту, няма паўнацэннай мастацкай рэальнасці. Афектацыя, пэўная экзальтацыя ўчынкаў і пачуццяў герояў – характэрная якасць жорсткіх рамансаў.
Гістарычна жорсткі раманс – набытак гарадской культуры, аднак у другой палове ХХ ст. сфера яго бытавання пашырылася. На вёсцы, ды і ў горадзе пры запісе ад інфарманта назвы «жорсткі раманс» можна і не пачуць: і балады, і жорсткі раманс яны могуць назваць як «жаласлівыя песні» пра некага (нешта).
ОЙ, ВЕЧАР ВЕЧАРЭЕ…
Запісана ў в. Вялікая Баркоўшчына Маладзечанскага раёна
ад С. М. Нехвядовіч (1917 г. н.)
Ой, вечар вечарэе,
Прыказчыцы ідуць.
Маруся атравілася –
У бальніцу павязуць.
Увозяць у бальніцу,
Паклалі на краваць.
Два доктара й сястрыцы
Старалісь жызнь спасаць.
– Спасайце – не спасайце,
Мне жызнь не дарага.
Любіла я мілога,
Такога падлеца.
Прашу я вас, падружкі,
Як буду я ляжаць,
Прашу я вас, падружкі,
Мяне не асуждаць.
Прашу я вас, падружкі,
Звіце мне вянок
І з левае старонкі
Прыколіце цвяток.
Запісала М. У. Канапацкая ў 1994 г.
ЖАРТОЎНА-ГУМАРЫСТЫЧНЫЯ І САТЫРЫЧНЫЯ ПЕСНІ
Гэта група рознажанравых песень вылучаецца па эстэтычным прынцыпе. Значная іх частка ўваходзіць у склад каляндарна- і сямейна-абрадавай паэзіі, не ствараючы, аднак, асобных разнавіднасцей. Вось чаму даследчыкі і падкрэсліваць старажытны, старадаўні характар дадзенай групы твораў, прымяркоўваць час іх узнікнення да перыяду фарміравання беларускай народнасці.
Грамадская функцыя гумарыстычных (жартоўных) песень абумоўлена асаблівасцямі іх прызначэння і бытавання. Перш за ўсё яны закліканы стварыць пэўны настрой, захапіць слухачоў, перадаць весялосць, заклікаць да забавы. Але існуе і пэўная колькасць твораў, створаных аўтарамі-выканаўцамі для сябе, якія выконваюць інтымную функцыю і не вымагаюць публічнай аўдыторыі («Хлопец пашаньку пахае…»).
Асноўная тэматыка жартоўна-гумарыстычных песень, якія складаюць у беларускім фальклоры адну групу, – сямейна-бытавыя адносіны паміж іх традыцыйнымі персанажамі: мужам і жонкай, дзедам і бабай, зяцем і цешчай, нявесткай і свекрывёю, хлопцам і дзяўчынай.
Прадмет высмейвання ў жартоўна-гумарыстычных песнях – не зусім нармальныя, нездаровыя ўзаемадачыненні, адмоўныя, заганныя рысы характару: лянота, сквапнасць, здрадніцтва, хітрасць, п’янства, усялякае дзівацтва, а таксама некаторыя фізічныя слабасці (непамерна мажная, тоўстая баба ці жонка і адпаведна нямоглы, нягеглы дзед ці муж).
Колькасна меншай падгрупай прадстаўлены творы сатырычнай накіраванасці, дзе аб’ектам выкрыцця з’яўляюцца заганы пераважна сацыяльнага зместу: песні антыпанскія, антыклерыкальныя, антыбюракратычныя і да т. п.
Сярод моладзі найбольшай папулярнасцю карыстаюцца жартоўна-гумарыстычныя песні любоўнага зместу, у якіх праступае мяккая, нязлосная ўсмешка над няўмелымі заляцаннямі хлопцаў, какецтвам дзяўчат, над жаніхом і нявестай.
Для фармальна-паэтычнай структуры беларускіх жартоўна-гумарыстычных песень характэрны самыя розныя выяўленчыя сродкі: завастрэнне, гіпербалізацыя вобразаў, шырокі зварот да гумару, іроніі, сарказму, гратэску.
Цікавая падгрупа – песні недарэчнага, алагічнага зместу, так званыя небыліцы. Персанажы ў іх пастаўлены ў фантастычныя абставіны, з імі здараюцца розныя цуды. Лічыцца, што такія творы ў старажытнасці мелі магічнае значэнне і выказвалі наіўныя сялянскія ўтапічныя ўяўленні аб свеце, дзе няма гвалту і несправядлівасці, дзе можна «пабываць на небе і паесці ўволю». Сустракаюцца жартоўныя творы эратычнага зместу.
Падсумоўваючы сказанае вышэй, адзначым асноўныя тэматычныя падгрупы беларускіх жартоўна-гумарыстычных і сатырычных песень, зафіксаваных навуковымі рэдактарамі і ўкладальнікам (а таксама аўтарам прадмовы) І. К. Цішчанкам у томе «Жартоўныя песні» са Зводу БНТ:
1. Гора, бяда. Антыпанскія і антыклерыкальныя творы.
2. Хлапечыя і дзявочыя заляцанні; лянівая дзеўка; каханне хлопца; свáты; жаніцьба; жонка-няўдаліца; не такі муж, як хацела; лютая свякроў і лянівая нявестка.
3. Сямейны лад і непаладкі: лянівая жонка, жонка гуляе, у карчме выпівае, муж-няўдаліца, п’яніца, стары муж; гулі; кум ды кума, зяць і цешча, пра дзеда і бабу.
4. Былі і небыліцы: пра жывёл і птушак, неверагодныя гісторыі, вясёлыя музыкі.
БАБА ДЗЕДА ШАНАВАЛА*…
Запісана ў в. Пагарэльцы Нясвіжскага раёна
ад Н. І. Александровіч (1924 г. н.)
Баба дзеда шанавала,
На папары навязала.
– Еш, дзед, траву палявую,
Пі вадзіцу лугавую:
Палявая трава сытна,
Лугавая вада спітна.
Запісала Г. М. Мякіннік у 2007 г.
*Варыянт вядомай песні (Звод БНТ. Жартоўныя песні. С. 194).
БАЦЬКА ДОМА РАБОТАЕ…
Запісана ў в. Пагарэльцы Нясвіжскага раёна
ад С. М. Шчурэвіч (1938 г. н.)
Бацька дома работае,
Сын у Піцеры жыве,
Бацька грошы дажыдае,
Сын ў апорачнях ідзе.
– Охты, бацюхна радной,
Не з чым ехаць мне дамой.
Прадай, бацюхна, карову,
Прышлі грошай на дарогу.
Прадай, матухна, курэй,
Прышлі грошы паскарэй.
Прадай, братухна, казу,
Я гармошку прывязу.
Запісала Г. М. Мякіннік у 2007 г.
АЖАНІЎСЯ СТАРЫ ДЗЕД…
Ажаніўся стары дзед,
Узяў дзеўку дваццаць лет.
Ой-да, ой-да, ой-да-даль.
Узяў дзеўку дваццаць лет.
Толькі класціся ўжо спаць –
Маладзіцы не відаць.
Ой-да, ой-да, ой-да-даль
Маладзіцы не відаць.
– Ты пагрэй, дзед, трохі спінку,
А я выйду на хвілінку.
Ой-да, ой-да, ой-да-даль
А я выйду на хвілінку.
За дзвярмі чакаў каваль.
Цалаваліся на ганку,
Дзед на печы спаў да ранку.
Ой-да, ой-да, ой-да-даль,
Дзед на печы спаў да ранку.
Не жаніцеся, дзяды,
Кабы не было бяды!
Ой-да, ой-да, ой-да-даль,
Кабы не было бяды!
Запісала І. Р. Лагеня ў 2006 г.
ПРЫПЕЎКІ
Прыпеўка (у залежнасці ад рэгіёна – частушка, прыпеў, папеўка, падпявалка, скакуха, плясуха, круцёлка, дрындушка, таптушка і інш.) – невялікі па аб’ёме лірычны твор гумарыстычна-сатырычнага, сацыяльнага, любоўнага, бытавога зместу; разнавіднасць пазаабрадавага песеннага фальклору. Тэкст прыпеўкі аднастрофны, складаецца з 4–6 радкоў, спяваецца на пэўную мелодыю, часта выконваецца як прыпеў да танца («Лявоніха», «Базар», «Шастак», «Кракавяк» і інш.). Прыпеўкі могуць спявацца сола, дуэтам, хорам, салістам і хорам. Падзяляюцца на «мужчынскія», «жаночыя», а таксама тыя, што могуць выконвацца абодвума бакамі.
Па тэматычнай дамінанце прыпеўкі падзяляюцца на сацыяльныя, гумарыстычныя, сямейныя, любоўныя, любоўна-эратычныя, да танцаў. Пры гэтым цалкам магчыма накладанне дзвюх і болей тэм у адным творы. Хоць прыпеўкі адносяцца да пазаабрадавай творчасці, яны маглі выконвацца і падчас некаторых абрадаў, напрыклад, вяселля або хрэсьбін.
Прыпеўкі – самы прадуктыўны песенны жанр. У адрозненне ад іншых разнавіднасцей песеннага фальклору прыпеўкі вызначаюцца «аператыўнасцю» рэагавання на змены жыцця. Яны амаль імгненна адгукаюцца на ўсякую новую з’яву, даючы ёй сваю ацэнку, пры якой важную ролю адыгрываюць гумар і іронія. Сёння прыпеўкі можна запісаць і на рускай мове.
Прыпеўкі любоўныя
МАЯ МІЛКА ЧАРНАБРЫЎКА…
Запісана ў в. Чорны Бор Быхаўскага раёна
ад Н. Дз. Лахадынавай (1935 г. н.)
Мая мілка чарнабрыўка,
Яна любя каўбасу.
А я хлопец не лянівы –
Кожны вечар паднясу.
Запісала Д. І. Чачко ў 2008 г.
МЯНЕ МІЛЫ ПРАВАЖАЎ…
Запісана ў в. Чорны Бор Быхаўскага раёна
ад Н. Дз. Лахадынавай (1935 г. н.)
Мяне мілы праважаў,
Пень бярозавы абняў.
Думаў у кохці розавай –
Гэта пень бярозавы.
Запісала Д. І. Чачко ў 2008 г.
ЛЮБЛЮ ТОЕ ЖЫТА ЖАЦЬ…
Запісана ў в. Траянаўка Барысаўскага раёна
ад В. А. Салаўёвай (1953 г. н.)
Люблю тое жыта жаць,
Дзе бальшыя каласы.
Люблю тога ўхажора,
Што падкручаны вусы.
Запісала А. У. Кісліцына ў 2008 г.
МЯНЕ МІЛЫ ЦАЛАВАЎ…
Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёна
ад А. В. Бондар (1951 г. н.)
Мяне мілы цалаваў,
К плоціку прыціснуў.
У кармане быў траяк,
Ён яго і свіснуў.
Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.
Прыпеўкі любоўна-эратычныя
СУСЕД ТЫ МОЙ…
Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёна
ад А. В. Бондар (1951 г. н.)
Сусед ты мой,
Я твая суседка.
У цябе ёсць уключацель –
У мяне рызетка.
Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.
ПАЛЮБІЛА – ЦЯПЕР КАЮСЬ…
Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёна
ад А. В. Бондар (1951 г. н.)
Палюбіла – цяпер каюсь,
Аказаўся ён связіст.
У яго нашчот любові
Правада павіслі ўніз.
Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.
ПРЫГЛАСІЎ МЯНЕ МІЛЁНАК…
Запісана ў в. Чарневічы Барысаўскага раёна
ад А. В. Бондар (1951 г. н.)
Прыгласіў мяне мілёнак
Палапаціць на таку.
Я прыйшла – ў яго гармошкай
І схаваны ў хмызняку.
Запісала І. У. Райкевіч у 2007 г.
Прыпеўкі гумарыстычныя
ДЗЕВАЧКІ, ДЗЕВАЧКІ…
Запісана ў в. Людкова Быхаўскага раёна
ад А. У. Булгак (1931 г. н.)
– Дзевачкі, дзевачкі,
Дзе вы пабяліліся?
– На лузе кароў даілі,
Сырадоем мыліся.
Запісаў І. В. Нікіценка у 2005 г.
А Ў СЛУЦКУ НА БАЗАРЫ…
Запісана ў в. Дараганава Асіповіцкага раёна
ад П. І. Качаноўскай (1935 г. н.)
А ў Слуцку на базары
Прадаюць мужчын вазамі.
Адна баба ўсіх любіла –
За капейку ўсіх купіла.
Запісалі У. М. Дзяткоўскі, І. В. Юрэвіч, Э. В. Дуброўкіна ў 1992 г.
Прыпеўкі сацыяльныя
БЕЛАРУСКАЯ СТАРОНКА…
Запісана ў г. Бабруйск
ад В. С. Клімовіч (1942 г. н.)
Беларуская старонка
Славіцца абрусамі,
Бульбай, салам, самагонкай
І хлапцамі русымі.
Запісала С. А. Клімовіч у 2007 г.
ЭХ, БУЛЬБАЧКА…
Запісана ў г. Бабруйск
ад В. С. Клімовіч (1942 г. н.)
Эх, бульбачка
Беларуская,
А гарэлачкі нагоняць,
Пішуць – руская.
Запісала С. А. Клімовіч у 2007 г.
ВЫХАЖУ Я ЗА КАЛІТКУ…
Запісана ў г. Бабруйск
ад В. С. Клімовіч (1942 г. н.)
Выхажу я за калітку:
Два падкідышы ляжат,
Аднаму лет 48,
А другому 50.
Запісала С. А. Клімовіч у 2007 г.
Прыпеўкі сямейныя
НА ЧУЖОЙ СТАРОНАЧКЕ…
Запісана ў в. Вожыкі Мінскага раёна
ад Г. В. Клімантовіч (1937 г. н.)
На чужой староначке
Не клююць вароначкі.
Без радзімай мамачкі
Заклююць і галачкі.
Запісала А. Ю. Якубік у 2008 г.
НА ЧУЖОЙ СТАРОНАЧЦЫ…
Запісана ў в. Траянаўка Барысаўскага раёна
ад К. І. Кляшчонак (1928 г. н.)
На чужой староначцы
Сонейка не грэе,
Без радзімай мамачкі
Ніхто не жалее.
Запісала К. Ф. Кляшчонак у 1991 г.
ЗЛАЯ МАЯ МАМА…
Запісана ў в. Вожыкі Мінскага раёна
ад Г. В. Клімантовіч (1937 г. н.)
Злая мая мама,
Што мяне заставіла,
На чужую радзіму
Гараваць адправіла.
Запісала А. Ю. Якубік у 2008 г.
ШТО Б Я ЗНАЛА МАЛАДАЯ…
Запісана ў в. Міхайлаўка Светлагорскага раёна
ад А. Я. Сандрос (1935 г. н.)
Што б я знала маладая,
Дзе мне замужам бываць,
Памагла б сваёй свякрусе
Хоць капусту паліваць.
Запісала Ж. В. Сандрос у 1987 г.
Прыпеўкі да танцаў
ОЙ, ТЫ, ПОЛЕЧКА-ТРАСУХА…
Запісана ў п. Усяж Смалявіцкага раёна
ад А. С. Сухадольскай (1930 г. н.)
Ой, ты, полечка-трасуха,
Да чаго ж ты давяла:
Я паследнюю кароўку
На базары прадала.
Запісала Ю. І. Выдронак у 1990 г.
ОЙ, ТУФЛІ МАІ…
Запісана ў в. Пешкі Бярозаўскага раёна
ад М. Л. Юдчыц (1936 г. н.)
Ой, туфлі маі,
Наскі выстрачаны.
Не хацела танцаваць –
Самі выскачылі.
Запісала Ж. В. Юдчыц у 1986 г.
ОЙ, ТОПНУ НАГОЙ…
Запісана ў в. Баронікі Віцебскага раёна
ад Г. Я. Кіндзяевай (1910 г. н.)
Ой, топну нагой
І прытопну другой.
Паглядзі-ка правая,
Што вытварае левая.
Запісала Л. А. Клімянок у 1992 г.
БЯСЕДНЫЯ ПЕСНI
Бяседныя (застольныя) песнi – кола твораў, якiя спявалiся з нагоды свят i сямейных урачыстасцей пад час застолля з удзелам гасцей (сваякоў, суседзяў, блiзкiх знаёмых). Даследчыкi адзначаюць абрадавую функцыянальнасць некаторых бяседных песень – хрэсьбiнных, вясельных, талочных i iншых, але ў большасцi выпадкаў абрадавы момант творам не ўласцiвы i яны выконваюцца сiтуацыйна. Паводле жанравай сутнасцi, гэта лiрычныя выказваннi, тэкстуальна звязаныя з эмацыянальным тонам застолля. Бяседныя песнi аб’ядноўваюць творы рознага тэматычнага зместу. Сярод iх:
песнi пра частаванне («На пiру былi, на бяседачцы»);
песнi-велiчаннi («Ты бабулька мая»);
песнi-жарты («Як пазвалi мяне на бяседу», «Ой ты, дубе»);
песнi пра ўдаву («Упiлася, удоўка, упiлася», «Эй, у полi буён вецер вее»);
песнi-папрокi сястры брату («У майго брацiткi бяседачка», «Як сястрыца бедна жыла»);
песнi-скаргi маладой замужнiцы («Каб я знала, каб я ведала»), мужа на жонку-няўдалiцу, жанчыны на мужа-п’янiцу («А ў полi жыта – не ярыца»);
песнi-успамiны пра бацькоўскi дом («Старана мая, староначка»);
песнi-звароты да бацькi i мацi («Ды ўжо сонейка за лес коцiцца»);
песнi-шкадаваннi аб няўдалым жыццi («Дзесь паехаў мой мiлы ў дарогу»).
Мастацкая вартасць бяседных песень далёка не адназначная, але пераважная большасць iх характарызуецца паэтычнай дасканаласцю, высокамастацкай вобразнасцю, мiлагучнасцю мелодыкi, трапным выкарыстаннем разнастайных выяўленчых сродкаў, выразнай рыфмоўкай i стройнай рытмiкай.
За сталом песнi жартаўлiва-насмешлiвыя суседнiчаюць з элегiчнымi, дабрадушна-iранiчныя – з драматычнымi, апавядальныя – з задзiрыстымi, ствараючы разам шматгранную атмасферу святочнага банкетавання.
У сучаснай культурнай прасторы традыцыйныя бяседныя песнi прадстаўлены пераважна творамi з жартоўнымi, любоўнымi i сямейнымi матывамi.
ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера дзіцячага фальклору»
ВЫКЛІКАННЕ
Выкліканне – празаічны жанр сучаснага дзіцячага фальклору, пераважна гарадскога. Заснаваны на нязменнай патрэбе дзіцяці ў яркіх перажываннях нетлумачальна-дзівоснага праз выкананне пэўных «магічных» абрадаў, выніковасць якіх не выклікае сумненняў. Бытуюць у вуснай форме, як правіла, на рускай мове або на «трасянцы». Упершыню выкліканні былі зафіксаваны як фальклорныя адзінкі ў 90-я гады ХХ ст. студэнтамі філалагічнага факультэта БДУ падчас фальклорнай практыкі. Назва жанру не з’яўляецца навуковай: яна дадзена самімі носьбітамі гэтых твораў і апраўдана асаблівасцямі іх бытавання. Спроба надаць ім, як і іншым жанрам сучаснага дзіцячага фальклору, навуковае азначэнне адразу аддаляе твор ад носьбітаў, робіць штучным, «нежывым».
Аб’ектамі выклікання часцей ўсяго з’яўляюцца Чорная Дама, Пікавая Дама, Бабка Ёжка, Пушкін, Гумкавая карова, Смерць, салодкі, салёны, цукеркавы ці матны вожык, матны гномік, вадзянік. Пры гэтым важнымі з’яўляюцца два моманты: выкананне пэўных дзеянняў, звязаных з канкрэтным персанажам, і вера ў сілу слова. Лічыцца, што выкліканы з’явіцца толькі ў тым выпадку, калі ўсё будзе зроблена правільна. Магчымы некалькі варыянтаў паводзінаў выкліканай істоты:
1) яна з’яўляецца і паказваецца выклікальнікам (вадзянік);
2) кажа что-небудзь ці лаецца (матны гномік, матны вожык);
3) з’яўляецца і прымае падарунак (салодкі і салёны вожыкі);
4) з’яўляецца, просіць выканаць просьбу ці заданне, а пасля дорыць падарунак (гумкавы кароль);
5) выкліканы з’яўляецца і робіць шкоду выклікальніку, можа нават забіць, калі своечасова не прыняць меры, загнаўшы яго назад (Чорная Дама).
Напрыклад, выкліканне Гумкавай каровы мае наступны рэгламент:
«Садишься на пол в комнате, чтобы были занавески занавешены красным цветом; накрываешься покрывалом; ставишь в комнате тарелку; кладешь возле неё вилку, ложку и три раза говоришь: «Жевательная корова, приди! Жевательная корова, приди! Жевательная корова, приди!» И если она не появится, можно повторять это несколько раз. А когда открываешь покрывало, на той тарелочке может что-то лежать, что-нибудь сладкое».
Дзяцячая вера ў рэальнасць выклікання глыбокая і шчырая. Малодшыя дзеці з задавальненнем расказваюць, як гэта адбывалася з іх сябрамі, суседзямі. «А я знаю, как вызывают сладкого ежика. Надо зеркало, и надо печенье разломить: одна часть большая, другая средняя, а третья маленькая. Так надо на зеркало это положить… Зеркало должно быть круглое и маленькое. И чистое. Надо накрыться под одеялом и оставить луч солнца один. И надо говорить: «Сладкий ежик, появись! Сладкий ежик, появись!» Когда он появится, то будет грызть печенье» (Крысціна Амяльчук, 8 год).
Выкліканне як вусны жанр дзіцячага празаічнага фальклору актыўнае бытуе і ў нашы дні.
ДА РАЗДЗЕЛА «Сфера посткласічнага фальклору»
ГАРАДСКІ ФАЛЬКЛОР
Гарадскі фальклор – вобласць мастацкай творчасці, якая ў розных формах і відах бытуе ў гарадах на рускай мове або – радзей – на «трасянцы». Гэта з’ява дынамічная, яна актыўна развіваецца і трансфармуецца. Карані гарадскога фальклору – у ХІХ ст., якое знаменавалася хуткім ростам гарадоў, развіццём вытворчасці і, у сувязі з гэтым, наплывам вясковага насельніцтва ў гарады, дзе можна было знайсці працу. З’яўленне ў фальклорным рэпертуары такога «гарадскога» насельніцтва тэкстаў-новатвораў (прыпевак, гарадскіх рамансаў) стала лагічным вынікам іх адказу на рэчаіснасць, якая выразна змянялася. Дадзеныя творы не змяшчалі міфалагічнага ці гістарычнага сэнсу, не валодалі вытанчанай стылістыкай казкі ці народнай песні, дасягнутымі шматвяковай мастацкай апрацоўкай, а, наадварот, выглядалі стылістычна нязграбнымі, быццам бы зробленымі «наспех». Урадлівай глебай для гарадскога фальклору сталі масавыя кірмашовыя відовішчы: клаўнада, пантаміма, спектаклі батлейкі, – прамым працягам якіх на мяжы ХІХ і ХХ стст. становіцца кінематограф. Менавіта тут распрацоўваюцца папулярныя сцэнічныя формы (камедыйныя, авантурныя, меладраматычныя), якія выкарыстоўваюць спрошчаныя сюжэтныя варыянты літаратурнай класікі, прыдатныя – пасля – для наступнай іх фалькларызацыі. На працягу ХХ ст., у савецкі і асабліва постсавецкі час, гарадскі фальклор усё больш моцна адрозніваецца ад стадыяльна папярэдняй яму вуснай традыцыі вясковага сялянства, таму што асноўныя ідэйна-эстэтычныя патрэбы гараджан задавальняюцца іншымі спосабамі, якія да вуснай традыцыі не маюць адносінаў: масавай літаратурай, кіно і іншымі відовішчамі, прадукцыяй СМІ, тэлебачаннем, Інтэрнет і інш. Гарадскі фальклор фрагментаваны ў адпаведнасці з кланавым, прафесійным, сацыяльным, узроставым і іншым расслаеннем грамадства, з яго падзелам на слаба звязаныя паміж сабой ячэйкі, якія не маюць агульнай светапогляднай асновы.
Гарадскі фальклор уключае як традыцыйныя жанры фальклору, адаптаваныя ў сучасным гарадскім ужытку, так і ўласна гарадскія тэксты, якія распаўсюджваюцца ў вуснай і пісьмовай формах. Вусныя формыўключаюць:
– гарадскі абрадавы фальклор, які датычыцца грамадскага быту (паэзія адноўленых каляндарных традыцый, сучасных свят, выпускных вечароў, вечароў сустрэч, «пасвячальных» абрадаў (у салдат тэрміновай службы, студэнтаў, крымінальнікаў, альпіністаў, турыстаў) і хатняга быту (рэпертуар сучаснага застолля, вяселля, хрысцінаў, пахавання, провадаў на тэрміновую службу);
– гарадскую фальклорную прозу (бывальшчыны, мемараты і легенды, у тым ліку неаміфалагічныя, звязаныя з «нядобрымі» месцамі (з палянамі, скаламі, пячорамі ў павер’ях альпіністаў, з паддашкамі і сутарэннямі гарадскіх будынкаў у страшылках дзяцей і падлеткаў), чуткі, плёткі, байкі, міфы).
Прыклады сучаснага гарадскога фальклору:
Легенда «О дьяволе»:
Когда случилась давка на Немиге, среди людей был дьявол. Он собирает жизни людей раз в 65 лет;
Малыя формы фальклору (прыказкі, прымаўкі, выслоўі): Сколько волка ни корми, а он все ест и ест; На вкус и цвет фломастеров нет; Видно птицу по помету; Чем дальше влез, тем ближе вылез.
Гарадская фальклорная паэзія (прыпеўкі, рамансы, балады, крычалкі, выразы, прыгаворкі, пераробкі папулярных песень, фалькларызаваныя формы эстраднай і аўтарскай (бардаўскай) песні): «Великая, могучая // И непобедимая // Команда Новополоцка, // Ты самая любимая!» (крычалка).
Гарадскі дзіцячы фальклор (аўтарскія калыханкі, забаўлянкі і пястушкі, «нескладухі», недарэчнасці, лічылкі і гульнявыя прыгаворкі, дражнілкі (мянушкі, абзыванні), загадкі-жарты, «садысцкія» вершыкі, страшылкі, школьныя пародыі: «Дима – поклонник Сильвестра Сталлоне, // Утром он с гирей играл на балконе. // Вечная память дяде Алёше, // Дворником был он на редкость хорошим» («садысцкі» вершык); « По реке плывет кирпич // Волосатый, как кисель. // Ну и пусть себе плывет, // Нам не нужен пенопласт» (нескладуха)
Фальклор гарадскіх субкультур (уласна маладзёжны (студэнцкі, армейскі) і дзіцячы); вольнага часу (фанацкі, байкерскі, рэпаўскі, талкіеністаў), карпаратыўна-прафесійны (камп’ютарны, блатны, лагерны, экстрэмалаў (альпіністы, спелеёлагі, пажарнікі), спартыўны і інш.), рэлігійны (праваслаўная, каталіцкая, пратэстанцкая, баптысцкая, іудзейская, мусульманская і іншыя лініі):«Последним смеется тот, кто не врубился сразу»; «От знаний еще никто не умирал, но рисковать не стоит»; «Жизнь – игра. Продумано фигово, но графика обалденная»;«Еще один день оказался напрасной тратой макияжа» (студэнцкія афарызмы); «С чего начинается армия? // С рассказа сержанта в купе, // С последней родной остановки // И серых ворот КПП. // А может, она начинается // С повестки, которую ждал; // И парень с девчонкой прощается, // Любуется ими вокзал…» (армейская песня); « Всем заправить сапоги в штаны» («маразм»); « Спит убитая лисичка, // Спит задушенная птичка, // Обезглавленный хомяк – // Посмотри, как он обмяк. // Утонув в зловонной жиже, // Спят в аквариуме мыши, // А на высохшем полу // Рыбки спят рядком в углу. // Глаз забыв закрыть, соседи // Спят, валяясь на паркете. // А в уютном мавзолее // Ленин спит, блаженно млея. // Спят в пробирках эмбрионы, // Спят в Египте фараоны, // Дремлют в паутине мушки. // Спи, а то убью подушкой » (стылізаваная калыханка); «У одного мужчины появились боли в спине, он не мог ходить. Обнаружили грыжу в поясничном отделе позвоночника. Лечили его консервативно несколько месяцев, улучшений практически не было. Он был прикован к постели, при малейшем движении ― страшные боли. Положили на вытяжение. Лежит он весь такой несчастный и больной в палате, вставать не может – боли ужасные. Приходит санитарка мыть пол. Санитарка была под хорошим градусом, машет шваброй из стороны в сторону, все у нее летит. И стукнула мужика ручкой от швабры по спине, по больному месту. Мужик аж взвился от боли, слетел с кровати, стал кричать на эту санитарку; вдруг сообразил, что у него ничего не болит, он стоять может. Он эту санитарку уже чуть не обнимает. Когда ему сделали снимок, оказалось, что грыжи нет. Санитарка ручкой швабры ударила ему по больному месту и вправила грыжу. Мужик выписался здоровым» (медыцынская байка).
Пісьмовыя (парафальклорныя) формы гарадскога фальклору ўключаюць эпісталярныя формулы, рукапісныя і друкаваныя песеннікі, альбомныя вершы, паэмы і апавяданні (турэмныя, дэмбельскія, школьныя, дзявоцкія), віншаванні, пажаданні і вершаваныя подпісы (да фотаздымкаў, паштовак, лістоў), графіці, «святыя лісты», «лісты шчасця» і інш.: « Нет тебя – и плачут тополя, // Нет тебя – и снова я одна, // Нет тебя – и все молчит вокруг. // Нет тебя – и я грущу, мой друг» (дзявоцкі альбомны верш).
Сучасны гарадскі фальклор – з’ява сінтэтычная: ён не існуе ў выглядзе «чыстага» рэпертуару твораў ці абрадавых дзеянняў. Тут вусная славеснасць з’яўляецца часткай семіятычнага комплексу, які ўключае таксама арнаментыку, рукапісныя альбомы, аргатызаванае маўленне і пасвяшчальныя абрады (салдат, альпіністаў, вязняў, падлеткаў і інш.), упрыгажэнні, жэсты, фасоны вопраткі і прычосак, татуіроўкі, графіці, турэмныя вырабы і інш. Вербальныя формы ў сучасным гарадскім фальклору ў большасці выпадкаў папаўняюцца з арсеналу «высокай» літаратуры ці – часцей – з тэкстаў масавай культуры.
ДА РАЗДЗЕЛА«Сфера постфальклору»