Главная | Обратная связь

Жергілікті анестетиктер

Жалпы медицина факультеті

«Фармакология және клиникалық фармакология» кафедрасы

 

ЛЕКЦИЯ КЕШЕНІ

ПӘНІ: ФАРМАКОЛОГИЯ

МАМАНДЫҒЫ: 051302 CТОМАТОЛОГИЯ

Игерудің курсы мен семестрі: 3 курс V семестр

Лекция көлемі: 18 сағат

Шымкент, 2009 ж.

Лекция № 1

1. Тақырыбы:Фармакологияға кіріспе. Дәрілік заттардың фармакокинетикасы. Дәрілік заттардың фармакодинамикасы.

2. Мақсаты.Студенттерді фармакология пәнімен, фармакологияның қысқаша тарихымен, жаңа дәрілік құралдардың іздестіру бағыттарымен, фармакокинетика және фармакодинамика ұғымдарымен, фармакологиялық терминологиямен таныстыру.

Лекцияның жоспары:

1. Фармакология пәніне анықтама.
2. Фармакологияның қысқаша тарихы.
3. Жаңа дәрілік құралдардың іздестіру бағыттары.
4. Фармакокинетика және фармакодинамика туралы түсінік.
5. Фармакологиялық терминология

Лекция тезистері.

Фармакология– химиялық құрылымдардың тірі ағзалармен әсерлесуін зерттейтін ғылым. Негізінен фармакология әртүрлі ауруларды алдын-алу және емдеу үшін қолданатын дәрілік құралдарды игереді.

Фармакологияның негізгі міндеті– жаңа, тиімділігі жоғары дәрілік құралдарды іздестіру болып табылады.

Фармакология медико-биологиялық ғылым болғандықтан, зерттеу және практикалық медицинаның әртүрлі аймақтарымен байланыстығы өте зор.

Патология жағдайында адам ағзасына дәрілік заттардың әсер етуін клиникалық фармакология зерттейді.

Дәрі туралы ғылым – көне заманнан белгілі медициналық тәртіп болып есептелінеді. Алғашқы дәрілер көбінесе өсімдіктіктерден алынатын. X ғасырда өмір сүрген Абу-Али Ибн Сина жазылымдарында өсімдік текті дәрілердің көп тізімі келтірілген. Бұл құралдардың кейбіреулері қазіргі уақытта да қолданады. Мысалы: камфора, ит жидек, қара күйе препараттары және т.б.

XVIII ғасырдың басында дәрігерлер өсімдік текті дәрілерден басқа да бейорганикалық дәрілік құралдарды қолданған. Медициналық практикада бейорганикалық заттарды бірінші болып Парацельс қолданған. Ол практикалық медицинаға: темір, сынап, қорғасын, мыс, мышьяк, күкірт қоспаларын енгізді.

XIX ғасырда ғылыми фармакологияның дамуы басталды. Бұл кезде өсімдік құралдардан олардың әсер етуші заттары таза түрінде бөлінді, синтетикалық жолмен затар жасалынды және дәрілік заттардың фармакологиялық қасиеттерін эксперименттік зерттеулері басталды.

XIX ғасырдың ортасында алғашқы эксперименттік фармакология лабораториялары ашылды. С.П. Боткин клиникасының фармакология лабораториясында жүрек гликозидтері, ыстықты түсіретін заттар, ащылер және т.б. зерттелінді.

Жаңа дәрілік құралдарды іздестіру бағыттары: I. Препараттардың химиялық синтезі: 1. Бағытталған синтез: А. Биогенді заттарды жасау; Б. Антиметаболиттерді жасау; В. Белгілі активтілігі бар құралдардың молекулаларын модификациялау; Г. Дәрілік құрал әсерлесетін субстраттың құрамын зерттеу; Д. Қажетті қасиеттері бар екі дәріні қосу; Е. Ағзадағы заттардың химиялық өзгерістерге ұшырауына байланысты, заттардың синтезін жасау. 2. Эмпирикалық жол: А. Кездейсоқтық әдіс; Б. «Скрининг» әдісі. II. Препараттардың дәрілік шикізаттардан алынуы және жекеленген заттардың бөлінуі: 1. Жануарлардан алынуы; 2. Өсімдіктерден алынуы; 3. Минералдардан алынуы. III. Саңырауқұлақтардың және микроорганизмдердің өмір сүру өнімдерінен дәрілік заттардың алынуы.

Фармакологияны жалпы және жеке фармакологияға бөледі. Жалпы фармакология–дәрілік заттардың тірі ағзалармен байланыстығының жалпы заңдарын зерттейді. Жеке фармакологияда– фармакологиялық топтар мен жеке препараттар талқыланады. Екі бөлімде де негізгі назар фармакокинетика мен фармакодинамикаға аударылады. Фармакокинетика–заттардың сіңірілуін, ағзада таралуын, метаболизмін және шығарылуын зерттейтін фармакологияның бір бөлімі (Сурет 1). Фармакодинамика–заттардың биологиялық эффектілерін, оладың жинақталуын, әсер ету механизмін, рецепторлермен байланысуын зерттейтін бөлім.

Дәрілердің емдеу немесе алдын-алу мақсатымен қолдануы оларды ағзаға енгізуден басталады. Енгізу жолына эффектінің даму жылдамдығы, оның ұзақтығы байланысты болады.

Енгізу жолдарын екі түрге бөледі: 1) энтеральды жол (ас қорыту трактысы арқылы) 2) парентеральды жол (ас қорыту трактісінен тыс).

Энтеральды жолдарға: ауыз қуысы арқылы, тіл астына, он екі елі ішекке және тік ішекке (ректальды) енгізу жолдары жатады.

Кейбір заттардың сіңірілуі (абсорбциясы)ас қазанда өтеді, бірақ көбінесе дәрілік заттар аш ішектен сіңіріледі.

Сіңірілу механизмдері(Сурет 2): 1) Пассивті диффузия – жасуша мембранасы арқылы өтуі. Ол концентрация градиентіне байланысты болады. Бұл жолмен липофильді заттар өтеді; 2) Фильтрация – мембрана түтікшілері арқылы өтуі. Ол гидростатикалық және осмостық қысымға байланысты болады. Бұл жолмен су, иондар және ұзақ гидрофильді молекулалар өтеді; 3) Активті транспорт – заттарды таңдаумен, екі заттың бір тасымалдаушы механизмге бәсекелесуімен, концентрация градиентіне қарсы тасуымен және энергияның шығындауымен сипатталынады. Бұл жолмен гидрофильді молекулалар, бейорганикалық иондар, қанттар, аминқышқылдары өтеді; 4) Пиноцитоз – жасуша мембранасының инвагинациясы болып, көпіршік немесе вакуоль түзіледі. Ол көпіршіктің ішінде сұйықтықта араласқан дәрілік заттар болады. Көпіршік цитоплазмадан өтіп, жасуша ішіне экзоцитоз арқылы заттарды босатады.

Биотиімділік–препараттың алғашқы дозасына байланысты өзгермеген заттың мөлшерін көрсетеді. Энтеральды енгізу кезіндегі биотиімділік – заттың ас қорыту трактысынен сіңірілуімен, бауыр бөгеті арқылы өкенде жоғалуымен байланысты болады. Күре тамырға енгізгенде биотиімділік 100 % деп алынады.

Парентеральды жолдарға:тері астына, бұлшық етке, күре тамырға, артерия ішіне, интерстирнальды (төске), құрсақ ішіне, ингаляциялық, ми қабаттарына жатады.

Заттар сіңірілгеннен кейін олар қанға сіңіріліп, әртүрлі мүшелер мен ұлпаларға таралады. Заттардың таралуына биологиялық бөгеттер әсерлерін тигізеді. Оларға жасушалар қабырғасы, жасуша мембраналары, гематоэнцефалды және плацентарлы бөгеттер жатады.

Дәрілік құралдар ағзада жасушаішілік және жасушадан тыс деполарда сақталынуы мүмкін. Экстрацелюларлы депоға плазма белогын жатқызуымызға болады. Кейбір заттар дәнекер ұлпаларда, сүйек ұлпаларында жинақталынады. Майлы депода липофильді заттар сақталынады (мысалы, наркозға арналған дәрілер).

Дәрілік құралдар ағзада биотрансформацияға ұшырайды (дәрілердің химиялық өзгерістерге ұшырауы). Өзгерілмеген күйде көбінесе жоғары гидрофильді иондалған молекулалар шығарылады. Биотрансформацияның екі түрі бар:1) метаболитті трансформация 2) конъюгация

Метаболитті трансформация–тотығу, тотықсыздану және гидролиз арқылы өтетін заттардың өзгеруі. Мысалы:тотығу арқылы – имизин, эфедрин, гистамин, фенацетин, кодеин, тотықсыздану арқылы – хлоралгидрат, левомицетин, нитразепам, гидролиз арқылы – новокаин, атропин, дитилин, ацетилсалицил қышқылы жүреді.

Конъюгация– биосинтетикалық процесс, яғни дәрілік затқа немесе оның метаболиттеріне химиялық топшалардың қосылуы. Мысалы, метилдену (гистамин), ацетилдену (сульфаниламидтер), глюкорон қышқылымен қосылуы (морфин, оксазепам), сульфатану (левомицетин, фенол), глутатионмен қосылуы (парацетамол). Метаболиттік трансформация және конъюгация кезінде заттар суда жақсы еритін метаболиттер мен конъюгаттарға айналады. Бұл ары қарай заттардың ағзадан шығу процестерін жеңілдетеді және дәрілер өзінің биологиялық активтілігін жоғалтады. Дәрілер, олардың метаболиттерімен конъюгаттары негізінен несеппен және өтпен шығарылады. Бүйректе шумақ капиллярлар мембраналарында фильтрация процессі өтеді. Бұл жолмен органикалық қышқылдар мен негіздер, пенициллиндер т.б. өтеді. Заттардың шығарылуы бүйрек түтікшелерінде өтетін реабсорбция процессіне байланысты болады. Бүйрек клиренсі –біршама уақытта қанның белгілі көлемінің тазартылу жылдамдығының көрсеткішін айтамыз. Кейбір препараттар және олардың өзгерілген өнімдері көп мөлшерде өтпен ішекке, одан экскременттермен шығарылады. Олар жартылай ішек-бауыр циркуляциясына түсуі мүмкін. Газ тәрізді және ұшқыш заттар өкпемен шығарылады. Кейбір препараттар сілекей бездерімен (йодидтер), тері бездерімен (лепраға қарсы дәрі – дитофал), асқазан бездерімен (хини, никотин), ішек бездерімен (органикалық қышқылдар), жас бездерімен (рифампицин) шығарылады. Кейбір заттар (ұйықтататын дәрілер, анальгетиктер, этил спирті, никотин) лактация кезінде сүт бездерімен шығарылады. Жартылай өмір периоды (t 1/2 )–заттың қан плазмасындағы мөлшерінің 50%-ға төмендеу уақытын көрсетеді. Оны білу заттардың дұрыс дозалануына қажетті.

Заттың қолданған жерде пайда болған әсерін – жергілікті әсер деп атаймыз. Мысалы, бүркеуші заттар шырышты қабықты жауып, афферентті жүйкелердің қозуын азайтады. Заттың сіңіріліп, жалпы қан айналымына, одан кейін ұлпаларға түскеннен кейінгі басталған әсерін резорбтивті әсер деп атаймыз.

Жергілікті және резорбтивті дәрілердің әсері тікелей немесе рефлекторлы болуы мүмкін. Тікелей заттардың ұлпалармен қосылған жерінде пайда болады. Рефлекторлы әсердезаттар экстеро–немесе интерорецепторларға әсер етіп, солар арқылы атқарушы мүшелердің жағдайын өзгертеді. Мысалы, күре тамырға енгізілетін лобелин препараты каротидті шумақта орналасқан хеморецепторлерді қоздыру нәтижесінде рефлекторлы түрде тыныс алу орталығын қуаттандырады да, тыныстың көлемін және жиілігін жоғарылатады.

 

Сурет 1.

Сурет 2.

 

4. Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Харкевич Д.А. Фармакология. – Издание 6-ое. - Москва: Гэотар Медицина, 2001.
2. Балабаньян В.Ю., Решетников С.И. Руководство для подготовки к занятиям по фармакологии. - Москва: Инфомедиа Паблишер, 2000.

5. Бақылау сұрақтары:

1. Келесі сұрақтарға жауап бере отырып, енгізудің пероральды жолын сипаттау:

· Дәрілерді енгізудің пероральды жолының артықшылығы неде?

· Қандай дәрілік түрлерді пероральды қабылдайды?

· Ішек қарын трактысында дәрілердің сіңірілуіне тамақ қалай әсер етеді?

2. Келесі сұраққа жауап бере отырып, енгізудің сублингвальды жолын сипаттау:

· Тіл астын дәрілерді қабылдаудың артықшылығы қандай?

3. Келесі сұрақтарға жауап бере отырып, енгізудің ректальды жолын сипаттау:

· Енгізудің ректальды жолының артықшылығы неде?

· Әдетте қандай дәрілік түрлерді ректальды енгізеді?

4. Келесі сұрақтарға жауап бере отырып, күре тамырға енгізу жолын сипаттау:

· Күре тамырға енгізу жолының артықшылығы қандай?

· Әдетте қандай дәрілік түрлерді күре тамырға енгізеді?

· Күре тамырға енгізгенде қанша уақыттан кейін эффект дамиды?

· Күре тамырға енгізу жолының кемшіліктері қандай?

5. Мембрана арқылы дәрілер тасымалдануының қандай механизмдері бар?

 

Лекция № 2

1.Тақырыбы:Афферентті жүйесіне әсер ететін заттар: Жергілікті жансыздандырғыш заттар. Холинергиялық заттар: холиномиметикалық және холинотежеуші заттар.

2. Мақсаты:Студенттердіафферентті және эфферентті иннервацияға әсер ететін дәрілермен (жергілікті жансыздандырғыш дәрілермен, холинергтік дәрілермен) таныстыру. Холинергиялық дәрілермен уланғанда көмек беру шараларымен таныстыру.

Лекция жоспары:

1. Нейрофармакологияға кіріспе.

2. Холинергтік дәрілердің фармакологиялық сипаттамасы.

3. Холинергтік дәрілермен уланған жағдайда көмек беру шаралары.

Лекция тезистері.

Шеткерлiк жүйке жүйесi жүйкелерден және ганглийлерден тұрады. Шеткерлiк жүйке жүйесiнiң афференттi және эфференттi бөлiктерiн ажыратады. Мүшелерден және ұлпалардан ОЖЖ-iне қозуды өткiзетiн жүйке талшықтары-афферентты (сезiмталды) деп аталынады. ОЖЖ-iнен мүшелер мен ұлпаларға қозуды өткiзетiн жүйке талшықтары-эфферентты деп аталынады. Осыған байланысты афферентты және эфферентты шеткерлiк жүйке жүйелерiне әсер ететiн фармакологиялық құралдарды айырады.

Осыған байланысты афферентты және эфферентты шеткерлiк жүйке жүйелерiне әсер ететiн фармакологиялық құралдарды айырады.

1.1.АФФЕРЕНТТІ ИННЕРВАЦИЯҒА ӘСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛІК ҚҰРАЛДАР

1.1.ЖҮЙКЕ ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ СЕЗІМТАЛДЫҒЫН ТӨМЕНДЕТЕТІН ҚҰРАЛДАР

1.1.1.1.ЖЕРГІЛІКТІ АНЕСТЕЗИРЛЕУШІ ҚҰРАЛДАР (ЖЕРГІЛІКТІ АНЕСТЕТИКТЕР)

1. Беттік (терминальды) анестезия жасау үшін құралдар

Лидокаин (Лидокаин-EGIS)

Тетракаин (Дикаин), Беизокаин (Анестезия)

Бумекаин (Пиромекаин), Цинхокаин (Совкаин)

2.Анестезия басқа түрлерін жасау үшін құралдар

Лидокаин (Лидокаин-EGIS)

Прокаин (Новокаин), Тримекаин

Бупивакаин

1.1.1.2.БЫРЫСТЫРҒЫШ ЖӘНЕ БҮРКЕУІШ ҚҰРАЛДАР

1. Әсемдік текті

Танин

Емен қабығының қайнатпасы, Крахмал шырышы

2.Висмут препараттары

Висмут субнитраты, Висмут субцитраты

Викалин

3.Алюминий препараттары

Аггелдрат (Алюминий гидроксиды)

Алгелдрат+магний тоттығы (Анацид)

Сукралфат (Вентер), Алюминий фосфаты (Гастерин)

1.1.1.3. СІҢІРУШІ ҚҰРАЛДАР

Активтелінген көмір

Алгелдрат (Алюминий гидроксидты)

Алгелдрат+магний тоттығы (Анацид)

Сукралфат(Вентер), Алюминий фосфаты (Гастерин)

1.1.2. ЖҮЙКЕ ТАЛШЫҚТАРЫН ҚУАТТАНДЫРАТЫН ҚҰРАЛДАР

1.1.2.1 ТІТІРКЕҢДІРГІШ ҚҰРАЛДАР

Горчичниктер, Эфкамон, Тазартылған терпентин майы, Ментол. Аммиак ерітіндісі

Бұрыш пластырі, Випросал. Эспол

1.1.2.2. РЕФЛЕКТОРЛЫ ӘСЕРЛІ ТЫНЫС КУАТТАНДЫРҒЫШТАРЫ

Цицитон

1.1.2.3. РЕФЛЕКТОРЛЫ ӘСЕРЛІ ҚАХАРЛЫҚ ТҮСІРУШІ ҚҰРАЛДАР

Ак мия препараттары (Жөтелге қарсы таблеткалар)

Жалбыз тікен препараттары (Мукалтин, Сироп)

Жалаң мия препараттары

1.1.2.4. АЩЫЛЕР

Ащы жұсан тұндырмасы

Үш жапырақтың жапырағы

1.1.2.5. ІШ ЖҮРГІЗУШІ ҚҰРАЛДАР

1. Ішектің барлық аймағында әсер қөрсететін құралдар.

1.1. Өсімдік текті

Майсана майы

1.2 Тұзды іш жүргізушілер

Магний сульфаты

Натрий сульфаты

2.Тоқ ішекте әсер көрсететін құралдар

2.1. Өсімдік текті

Сана препараттары (Экстракт, Антрасеннин, Сенаде)

2.2 Синтетикалық құралдар

Натрий пикосудьфаты (Лакситал), Бисакодил.

Жергілікті анестетиктер

Жергілікті анестетиктер (грек тілінен аударғанда, an – болмау, aesthesis сезімталдық) сезімтал жүйке жүйелерінің қозу мүмкіндігін төмендетіп, жүйке жүйесіндегі афферентті импульстардың болуын тежеп, ауруды жою үшін пайдаланылады.

Бұл топқа жататын бірінші құрал – кокаинді 1860 жылы Альберт Ньюман Erythroxylon coca атты Оңтүстік америкалық бұтаның жапырақтарынан жасап шығарады. Ньюман өткен заманның атақты химиктері секілді жаңа ойлап табылған заттың дәмір татып көріп, тіл ұшының жаны кететінін байқайды. Санкт-Петербург әскери-медициналық академиясының профессоры Василий Константинович Анпер 1879 жылы кокаинның анестезия туғызу мүмкіндігін дәлелдеп шығарды. Эксперименталды құрбақаларға пайдалану арқылы ол кокаинның «сал ету қабілетін» тудыратынын айқындады. В.К.Анпер кокаинді өзі қолданып көреді. Ол үшін 1-5 мг өлшемді тері астына жібереді, нәтижесінде түйрегіш немесе жанып тұрған күкірт шырпысын басып, ауырғанды да сезбеді. Осыған ұқсас нәтиже кокаинді көзге немесе көздің шырыш қабатына тамызғанда да байқалды.

Кокаин – халықтық медицинада белгісіз болған кейбір ауруларға қарсы қолдану үшін ғылыми медицинада қолданылған дәрілік құрал болды. Оңтүстік Америка халықтары коканың жапырақтарын эйфория тудыратын апиын ретінде пайдаланып келді. 1884 жылдың басында ярослав дәрігер-офтальмологы И.Н.Кацауров кокаиннің анестезиясы кезінде конъюктивті қалтаға енгізілген шынайнадан темірдің ұсақ бөлшегін бөліп алады. Кейін И.Н.Кацауров кокаинді көз алмасының энуклеациясынан, катарактаға байланысты көз жанарын алу кезінде де тиімді пайдаланады. 1905 жылы Э.Эйнхорн жергілікті анестезияда новокаинді синтездеп, қолдануды ұсынады, ал 1948 жылдан бастап лидокаин қолданады.

Әрекет ету механизмі

Жергілікті анестетиктер третикалық азотты негіздемелерді ұсынады. Олар бір-бірімен эфирлі және амидті байланыстармен біріктірілген гидрофилді және липофилді бөліктерден тұрады. Әрекет ету механизмін ароматты құрылымы бар липофилді бөлігі айқындайды.

Шырыш қабатына және теріге жағу, парентералды енгізу үшін жергілікті анестетиктердің хлорсутекті тұздардың сулы еретіндісі қолданылады.

Жергілікті анестетиктердің негіздемелері жүйке жүйелерінің мембран липидінде ерітіліп, мембрананың ішкі қабатына енеді. Мұнда ол иондалған катионды формаға айналады. Жергілікті анестетиктер үшін рецепторлар S₆ сегментіндегі натрий каналдарының ішкі ағзалы бөлігінің ІҮ доменінде локалданады. Рецепторлармен байланыса отырып, жергілікті анестетиктердің катиондары натрий каналдарының белсенді емес жағдайын айқындап көрсетеді. Жергілікті анестетиктер таныштық қалпы кезеңіндегі жабық каналдармен байланыспайды.

Осылайша, жергілікті анестетиктерді енгізу шеңберінде әрекет ету потенциялы дамымайды. Бұл жүйке импульстерін жүргізу бөгетін туғызады. Жергілікті анестетиктердің сезімтал афферентті жүйкеге таңдамалы әсері генерацияға негізделген. Олардың ұзақтық потенциалдары жоғары жиілікті көрсетеді.

Ең алдымен, жергілікті анестетиктер миелинді емес С және миеленді А_δ және А_β талшықтарын бөгейді (температуралық және ауру қоздырғышын жүзеге асыратын афферентті жолдар, вегетативті жүйкелер). Миеленді қабықпен қоршалған талшықтарға жергілікті анестетиктер Ранвье қағулары шеңберінде жүзеге асады. Толық миеленді талшықтар (тактілі қоздырғышты жүзеге асыратын афферентті жолдар; қозғалмалы жүйкелер) жергілікті анестетиктерге әлсіз әсер береді. Анестезиядағы қозғалмалы жүйкелердің тұрақтылығы төмен жиіліктегі (5 мс) потенциалды әрекеттерге негізделеді.

Ацидоз жағдайындағы қабыну ошағында жергілікті анестетиктердің хлорсутекті тұздардың диссоциациясы және липидті еріген негіздердің құрылуы бұзылады. Сондықтан ауыртпау әсері жоғалады. Мысалы, жергілікті анестезия ауыр периодонтит кезінде тіс жұлуда тиімді болмауы ықтимал.

Жергілікті анестетиктердің препараты

Жергілікті анестетиктер күрделі эфирлер (анестезин, дикаин, новокаин) және орын басқан амидтерге (лидокаин, тримекаин, бупивакаин) болып жіктеледі. Жергілікті анестетиктер – күрделі эфирлер қанның жалған холинэстеразының гидролизіне ұшырап, 30-60 минут ішінде әрекет етеді. Олардың әсері антихолинэстеразалы құралдарды (прозерин) ұзартады. Гидролиз өнімі – n - аминобензойлы қышқыл сульфаниламидтердің бактериастатикалық әсерін әлсіретеді.

Амид қышқылдарын орын ауыстыру бүйректің монооксигеназды жүйесін 2-3 сағат ішінде белсендендіреді. Бупивакин 3-6 ұзақтықтағы жергілікті анестезияны тудырады, ол тоқтағанда анальгетикалық әсер ұзақ сақталады. Жергілікті анестетиктердің сипаттамасы 11 кестеде көрсетілген.

Жергілікті анестетиктерді қолдану

Терминалды (үстірт және соңғы) анестезия

Терминалды анестезия шырыш қабаты немесе жарада болатын липофильді жергілікті анестетиктердің сезімтал жүйке жүйесіне әсер етуі кезінде дамиды. Терминалды анестетизия кезінде бупивакаин, лидокаин, мепивакаин, пиромекаин, тримекаин төменгі токсикалдық мен қажетті тиімділікті тудырады. Бұл құралдар мынадай анестезия кезінде пайдаланылады:

• кератит кезіндегі көз шарайнасында;
• стомотологиялық әсерлер кезіндегі ауыз қуысында;
• интраназалды интубация кезіндегі мұрын жолдарында және гайморалық қуысын тесуде:
• бронхоскопияның тыныс жолдарында, асқазанды зондпен тексеруде, цистоскопияның уретрінде.

Кокаин дофаминнің, норадреналиннің, серотониннің нейроналды қоршауын тежейді. Адреномиметик ретінде ол склер мен конъюктив қан тамырларының жиырылуын тудырып, көзішілік сұықтықтың фильтрациясын төмендетеді, көз қарашығын үлкейтеді. Аурулардың көбінде кокаинді қолдануда көз тамшыларында көзішілік қысым глаукоманың ең жоғарғы дәрежесіне көтеріледі, шарайнаның жарасы пайда болады.

Суда нашар еритін анестезин терінің кейбір жерлері жараланған жағдайдағы әртүрлі жараларға, геморрой кезіндегі суппозиторлы ректаль кезінде, артқы тесіктің қышымасына және жарылуында жағатын май немесе ұнтақ ретінде, асқазан ауруына, қалыпты жүрек айнуда, асқазан жиырылғанда пайдаланылатын ұнтақ немесе таблетка ретінде тағайындалады. Құрамында анестезині бар әртүрлі дәрілік құралдар шығарылады – белластезин, павестезин, анестезол суппозиториялары, павестезин, ампровизоль аэрозолы т.б.

Дикаин терминалды анестезия кезінде ауыртпайтын дәрілік құрал ретінде пайдаланылады. Алайда оның жүрек айныту қабілеті тым жоғары. Оны офтальмологиялық тәжірибеде көз қысымын тексеру кезінде және көз алмасына опа жасауда пайдаланылады (кератит болса, қолдануға болмайды); оториналарингологияда – гайморалық құысты тесуде және орталық құлаққа жасалатын опа кезінде, сондай-ақ стоматологияда пайдаланылады.

Жетекші анестезия

Жетекші анестезия жергілікті анестетиктердің афферентті жйүке талшықтарына әсер етуінің нәтижесінде пайда болады. Оны стомотологияды, жалпы хирургиялық тәжірибедегі шектелген опаларда ауру кезіндегі жүйке діңгегін тежеу мақсатында қолданады. Жетекшелік анестезия үшін төменгі әсерлі дәрілік құралдар пайдаланылады – новокаин, лидокаин, артикаин, бупивакаин, ропивакаин, тримекаин.

Педиатрлық тәжірибеде жетекшілік анестезияны жоғары дәрежелі наркозбен бірге қолданады. Бұл ауруды түгелімен жойып, сананы әлсіретіп, опалық жағдайда туындайтын рефлекстерден толығымен шеттетеді. Жергілікті анестетиктер аймақтық миореклаксация туғызады. Опа кезінде наркозбен қиындату тежеліп, тез ояну тежеледі.

Арқа миының анестезиясы

Арқа-ми анестезиясы жетекшілік анестезиының бір нұсқасы ретінде қарастырылады. Жергілікті анестетиктер субарахноидалды (арқа анестезиясы) және эпидуралды (эпидуралды анестезия) кеңістікті арқа миының кейбір бөлшектерінің сезімтал импульстарын тежеуде енгізіледі. Сонымен бірге өкпенің жасанды желденуін қажет етпейтін аймақтық миорелаксация туындайды.

Қазіргі уақытта арқа-ми анестезиясы үшін амид тобындағы жергілікті анестетиктер қолданылады – лидокаин, артикаин, бупивакаин (маркаин спинал), ропивакаин, тримекаин. Бұл дәрілік құралдарды диаметрі 0,4 мм болатын ұшы конусті «pencil point» атравматикалық инелер қолданылады. Микрокатетерлі техника анестетиктің ұзақтығына қарамастан ауруды ұзақтатады.

Арқа анестезия 2-10 минуттан кейін дамиды, сенсорлы және моторлы блоктарды қамтамасыз етеді. Оған эпидуралды анестетиктен 10-15 есе аз жергілікті анестетик қажет. Эпидуралды анестезияның кей жағдайларында эпидуралды кеңістіктің анатомиялық ерекшеліктерінің нәтижесінде мозаикалық немесе бір жақты ауыртпау туындайды. Мұндай ауруы бар адамдар эпидуралды кеңістіктің эндоскопикалық тексеруден өтеді.

Арқа-ми анестезиясы респираторлы дисстресті бастан өткізген балалардың, тыныс және метаблоикалық бұзылуы бар аурулары бар егде адамдардың, бүйрекке жасалған падан кейін туындайтын ауруларды жеңілдетуде өте тиімді қолданатын әдіс болып табылады.

Арқа-ми анестезиясының қиындаған кезі – артериалды гипотенция болып есептеледі. Мұндай жағдайда жергілікті анестетиктер преганглиоралды талшықтар бойынша афферентті импульстердің жүруін тежейді. АД-ның төмендеуі гиповолемамен ауыратын адамдарда жиі байқалады. Арқа-ми анестезиясы кезінде арқа миының ишемиясы, жаралануы және инфекциясының туу қаупі артады.

Инфильтрациялық анестезия

Инфильтрациялық анестезия сезімтал нерв жүйелері мен афферентті талшықтардың анестезиясы болып табылады. Ол жергілікті анестетиктердің аз токсикалық ерітінділерімен – новокаин, лидокаин, артикаин, бупивакаин, тримекаинмен талшықтарды ылғалдандыру кезінде пайда болады. Сондай-ақ ол кішігірім опа жасау кезінде де пайдаланылады.

Жергілікті әсерді ұзату немесе резорбтивті әсерді жергілікті анестетиктердің ерітіндісіне төмендету үшін адреномиметик тобындағы қан тамырларын қысатын дәрілік құралдар – адреналин (миелинді талшықтарға анестезиялық әсер ету қабілетіне ие), метазон, ксилометазон, нафтизин қолданылады. Ультракаин D-C (артикаин+адреналин), Маркаин, Адреналин (бупивакаин+адреналин) секілді қоынды дәрілік құралдар да шығарылады. Адреномиметиктердің шектен тыс пайдаланғанында талшықтардың ишемикалық некрозының көтерілу қаупі туындайды. Адреномиметиктер ишемияның тым жоғары деңгейдегі аяқ-қолға жасалатын опалар кезінде тиым салынады.

Егер қалқанша безге опа жасалатын болса мойын аймағына жергілікті анестетиктердің ерітінділерін енгізуге болмайды.

Жергілікті анестетиктердің резорбтивті әрекеті

Жүйке жүйесіне әсері

Жергілікті анестетиктер (кокаиннан басқасы) ЦНС нейрондарының қоздырғыштығын төмендетеді. Мұндайда тежемелі нейрондарды басып-жаншу ең алдымен жүзеге асырылады. Жергілікті анестетиктердің миға әсер етуі екі деңгейден тұрады: қорзғаушы және тежеуші. Тежемелі нейрондардың қызметі бұзылатын қозғаушы деңгейінде тынымсыздық, тремор, клонико-тоникалық дірілдер пайда болады. Тежеуші деңгейіне ұйқышылдық, естен тану, тыныс алу орталығының тоқтауы пайда болады. көп көлемде жергілікті анестетиктер барлық нейрондардың қызметін бір мезетте тоқтататын тежелу тудырады.

Дикаиннің резорбтивті әрекеті кезінде тыныс алу орталығының тоқтауы (сал болуы) пайда болады.

Кокаин - жергілікті анестетиктердің ішінде біршама ерекшелігі бар құрал. Ол ЦНС-ті туындатып, дофамин, норадреналин, серотониннің әрекетін күшейтіп, олардығ нейроналды қоршауын шектейді. Кокаиннің әсерімен сенімділік, ашулану, ұйқысыздық, жол апаттарына деген ұқыптылық сезімдері туындайды. Эмиссиялық томография мәліметтеріне сүйенсек, ¹⁴С кокаині ала-құла денеге деген ашулану сезімін тудырады екен. Кейіннен, нейромедиаторлар көздері жоғалып, постисинаптикалық рецепторлардың тығыздылығы артады.

Жергілікті анестетиктер пресинаптикалық мембраның реттелген тербелісінін бұзып, ацетилхолинді азат етіп, вегетативті ганглиялар мен жүйке-бұлшық ет берілуін шектейді.

Жүрек-қан тамырлар жүйесі мен тегіс бұлшықеттерге әсер

Лидокаин және кей жағдайда тримекаин мен пиромекаин тахиаритмияның асқазан формаларының аритмикалық құралдары ретінде қолданылады. Олар қалыпты артериалды гипотензия тудырады. Бупивакаин, натрий каналдарын ұзақ уақыт шектей отырып, Na⁺ -тің мокард ағзаларына енуін шектейді. Бұл жүрек әрекетінің қажетсіздігімен жалғасады. Бупивакаин асқазан тахикардиясын туындатады. Ропивакаиннің кардиотоксикалық қабілеті болмайды.

Жергілікті анестетиктер бронхты кеңейтеді, ішектің перистальтикасын басып, матканы жеңілдетеді. Арқа-ми анестезиясы кезінде арқа миының симпатикалық орталықтарының салдануы мүмкін.

Жергілікті анестетиктер – эфирлер ауруларда аллергиялық реакция тудырады – дерматит, астматикалық дерт қозу. Амид тобының дәрілік құралдары бұл қасиеттен ада, алайда олардың ерітінділеріне кейде аллерген қасиеттеріне ие метилпарабен консервантын қосады.

Жергілікті анестетиктерді резорбтивті әрекет ету мақсатымен қолдану синусты түйіннің әлсіреуінде, жүрек жеткіліксіздігінде, артериалды гипотензияда, бүйрек және бауыр ауруларында т.б. рұқсат етілмейді. Жергілікті анестетиктерді сондай-аұ гиперсезімталдық кезінде де рұқсат етілмейді.

Кокаинмен улану

Кокаинмен улану ЦНС-тің – үлкен жарты бөліктің арқа миына деййінгі қозуымен айқындалады. Эйфория, тынымсыздық, психомоторлы қозу, жүрек айну, гипертермия, тремор, клонико-тоникалық діріл, тыныс алудың жиілігі, коронароспазм, арқа рефлекстерінің күшеюі, тахикардия, аритмия, артериалды гипертенизия, көз қарашығының ұлғаюы туындайды. Қозу симптомдары ес танумен, арефлексиямен, бұлшықет атониясымен, коллапспен алмастырылады. Өлім тыныс алу орталықтарының немесе миокард инфаркты нәтижесінде туындайды.

Қозуды жеңілдету үшін мынадай дәрілік құралдар пайдаланылады – сибазон, феназепам. Күрделі интоксикация кезінде трахеотомия мен тыныс жолдарының желденуі қолданылады. АД төмендетуі үшін венаға нитроглицерин, натрия нитропруссид, нифедипин қолданылады, аритмияны лидокаин немесе динфенин арқылы тежейді. Кокаин жалған қанның холинэстеразасын гидролиздеуге түседі. Нәтижесінде мынадай дәрілік құралдар туындайды – бензоилэкгонин мен кэгонин. Сондықтан егер адам орташа қалыпта уланса, нәтижесі жақсыға аяқталуы ықтимал.

Кокаинмен созылмалы улану – кокаинизм деп аталады. Кокаинді шектен тыс пайдалану 1880 жылдан 1890 жылға дейінгі аралықта көп байқалды. Кокаинді барлық аурулардан панацея деп атады. Көптеген танымал адамдар кокаинді қолданып қоймай, оны жарнамалады да: Рим папасы Лев ХІІ, Жюль Верн, Томас Эдисон, Зигмунд Фрейд. 1892 жылы американ фармацевті Аза Кандлер, «Кока-кола» компаниясының көп акциясының иегері кока жапырағының бір бөлігін танымал сусынның құрамына қосты. Кейіннен кока бөлшегі сусыннан токсикалық әсер ететін құрал ертінде алынып тасталды.

1988 жылы 2,9 миллион адам кокаинді жанама түрде болса да қолданған. 1992 жылы олардығ саны 1,3 миллион адамға азайды. Кокаинді жиі қолданатын АҚШ тұрғындары әлі де болса, тұрақтылық танытып келеді. кокаин ең арзан және қол жеткіш апиын болып табылады. Алкалоид ретінде шегу үшін «Крэк» темекісінің құрамында қолданылады. Кокаин гидрохлориді мұрын қуысы арқылы ішке тартылып немесе венаға ендіріледі.

Кокаин ұзақтығы аз эйфория тудырады. Тек оған психикалық тәуелді болып қалу қаупі бар (көп жағдайда еркектерде). Кокаинді пайдалануды тоқтатқан соң ұйқышылдық, дисфория, ашуланшақтық пайда болады. кокаинді созылмалы түрде пайдаланудың салдары – аритмия, миокард ишемиясы, миокардит, аортаның кеңеюі, ми сүйегі қан тамырларының қысылуы. Күрделі жағдайда параноидті психоз пайда болып, стереотипия, агрессия, импотенция пайда болады.

Кокаинизмді емдеу үшін мынадай дәрілік құралдар пайдаланылады:

• трициклді антидепрессант – десипрамин;
• антидепрессант.

Кокаин мен құрамында алкалоид бар дәрілік құралдарды тағайындау тек дәрігердің рұқсатымен болуы керек.

Тетродотоксин және сакситоксин

Бұл заттар ең күшті у болып табылады. Тіпті ең кішкентай өлшемін (ДЛ ₁₀) тышқанға берген жағдайда өлтіріп жібереді.

Тетродотоксин фугу балығының мүшелерінде, саламандрдың терісінде және Коста Рикидағы Atelopus атты құрбақаларда болады.

Сакситоксин теңіздің қызыл түсін тудыратын балдырларда, омыртқасыз жәндіктер мен тасбақаларда кездеседі.

Уланған жағдайда адам тыныс бұлшықеттерінің сал болуынан немесе коллапс нәтижесінде өлім болады.

Қоздырғыш құралдар

Қоздырғыш құралдар, сезімтал жүйкенің реттелмеген тербелісін тудыра отырып, жергілікті қоздырмалы әсер тудырады. Соның нәтижесінде қан тамырларының жүруі жақсарып, ауру әлсірейді.

Бұл топтағы дәрілік құралдар үшін жергілікті, рефлекторлы және нейрогуморалды әсерлер тән.

Әсер ету түрлері

Жергілікі әсер

Жергілікті қозу дәрі қолданған тұстың ауруынан, гипермиядан және ісінуден көрінетін. Қоздырушы құралдар жүйке жүйелерін қоздырады, сондай-ақ гистаминді, серотининді, брадикининді, простагладин босатады. Бұл аутакиодтар қоздырғыш әсер беріп, қан тамырларын кеңейтеді. Гиперемия қоздырғыш құралдар қолданылған аймақтарда ғана емес, аксон-рефлекс механизмі бойынша тері аймақтарына да таралады.

Күшті қоздырғыш құралдарды терімен жақындастырғанда, олардың шырыш қабаттарына тиюуі кезінде қатты ауру байқалады, кейде ісінуі де мүмкін.

Рефлекторлы әсер

1. Сегментті-рефлекторлы (трофикалық) әсер

Терінің қозу аймақтарындағы ауру импульстары арқа миының бірнеше сегменттерінің артқы мүйізіне барып, кейін осы сегменттердің жақ ернеулеріне өтеді. Мұнда олар симпатикалық жүйкелердің преганглионарлы талшықтарының ядросын қоздырады. Симпатикалық импульсация өкпе мен сүйек бұлшықеттерінің қан айналуын жақсартып, ісінуді төмендетіп, регенерация процесін күшейтеді.

2. Ауыртпайтын-басқа нәрсеге назар аудартатын әсер

Арқа миының сегменттерінде қозу органдары мен орындарынан байқалатын ауру импульстарының интерференциясы туындайды. Патологиялық процесті қамтамасыз ететін доминант ошағы, гиперальгезия жағдайы мен бұлшықеттердің күшеюі жойылады.

3. Жалпы рефлекторлы әсер

Жалпы рефлекторлы әсер тыныс алу жолдары мен сопақша мидың қан тамырлар орталықтарының сегітуге бағытталған. Мысалы, аммиак қышқылын (мұсатыр спирті) иіскегенде мұрын қуысының нерв жүйелері тітіркенеді, афферентті импульстар осы нервтің орталығына дейін жетеді, сосын тыныс алу орталығына барады.

4. Нейрогуморалды әсер

Нейрогуморалды әсер биологиялық белсенді заттардың резорбтивті әсерлеріне негізделген. Мұндайда бас миының медиаторлары өзгереді – антиноцицептивті факторлар босатылады (β – эндорфин, энкефалин, анандамид, 2-арахидонилглицерин), ауру медиаторларының айқындалуы азаяды (Р субстанция, соматостатин, холецистикинин), гипоталамустың рилизинг-гармондарының, гипофиздің тиреотропты және адренокортикотропты гармондарының секрециясы көбееді. Гипофиз гармондары глюкокортикоидтердің, трийодтирониндердің, тироксиндердің секрециясын көбейтіп, ісіну реакциясын басады.

Қолдануға ұсыныстар

Қоздырғыш құралдар невралогияда, радикулитте, люмбагода, ишиаста, артритте, миозитте, бурситте, тендовагинитте, бұлшықеттер мен буындардың жаралануында, периферикалық қан айналымының бұзылғанында, трахеитте, бронхитте қолданылады. Кейде қоздырғыш құралдар физикалық жаттығулар мен спорттық жарыстар алдында теріге жағылады.

Қоздырғыш құралдар өсімдіктен және синтетикалық жолмен алынады.

Өсімдіктен алынған қоздырғыш дәрілік құралдары

МЕНТОЛ – жалбыз бұрышынан алынған терпентинді спирт. Суық рецепторларына қоздырғыш әсер беріп, мұздау сезімін тудырады, жергілікті анестезиямен ауысады. Ауыз қуысын ментолмен қоздыру стенокардия кезінде қан тамырларының рефлекторлы кеңеюімен және жүрек айнуға қарсы құрал болып табылады. Ментолдың бір құралы - ВАЛИДОЛ (25 % ментолдың изовалерианды қышқылдың ментил эфиріндегі ерітіндісі) неврозға, истерияға, теңіз және әуе ауруларына, стенокардияның ауыр емес қозуына қарсы қолданылады.

Ментол қоздырғыш әсер беретін кейбір майлардың құрамында кездеседі (БОМБЕНГЕ, БОРОМЕНТОЛ, ЭФКАМОН, МЕНОВАЗИН).

ҚЫША – майсыз қыша жағыған қағаз, құрамында синигрин гликозиды бар. Қышаны 37-40° температурадағы суға салып алғанда мирозин ферменті белсендендіріліп, сингрин ериді.

Құрамында капсаицин бар бұрыш жемісі нокофлекстен басқа бұрыш тұнбасының, бұрыш жабыспағының құрамында қолданылады. Капсаицин каннабиоидті антиноцицептивті жүйенің медиаторлары секілді ваниллоидті циторефепторлардың агонисті болып табылады.

Тазартылған ТЕРПЕНТИН МАЙЫ – кәдімгі қарағайдан алынған есіртетін өнім ретінде терпенді құрылым – ά-пинен бар липофилді зат болып табылады. Ол САНИТЕС линиментінің, СКИПИДАР майының құрамына енеді.

Синтетикалық қоздырғыш құралдар

«ФИНАЛГОН» майы – құрамында нонивамид терілік қоздырғышы мен этинилникотинат - қан тамырларын кеңейтетін құралы бар.

АММИАК ЕРІТІНДІСІ (мұсәтір спирті) естен тануда және қатты мас болғанда ес жинату үшін қолданылады.

МЕТИЛСАЛИЦИЛАТ – салицил қышқылының метил эфирі, МЕТИЛСАЛИЦИЛАТ ЛИНИМЕТІ және РЕНЕРВОЛЬ майларының құрамында қолданылады.

Осыған байланысты афферентты және эфферентты шеткерлiк жүйке жүйелерiне әсер ететiн фармакологиялық құралдарды айырады.

 

Ацетилхолин холинергиялық жүйке талшықтардың ұштарынан бөлiнiп клетка мембранасындағы рецепторларды қоздырады. Бұл рецепторларды холинорецепторлар деп атайды. Холинорецепторларды қоздыратын заттар - холиномиметиктер, ал тежейтiн холиноблокаторлар деп аталынады.

Ацетилхолиннiң әсерi өте қысқа, себебi ацетилхолинэстераза ферменты оның гибролизын шақыртады. Ацетилхолинэстеразаның бөгетiн шақыратын заттар – антихолинэстеразды деп аталынады. Әртүрлi синапстардың холинорецепторлардың фармакологиялық заттарға сезiмталдықтары бiрдей емес. Парасимпатикалық жүйке талшықтардың ұшарының қасындағы мүшелер және ұлпалар клеткаларының холинорецепторлары мускаринның (мухомор саңырауқұлағының алкалоиды) қозу әсерiне сезiмтал. Бұндай рецепторлар М-холинорецепторлар (мускаринсезiмтал холинорецепторлар) деп аталынады.

Эфферентты иннервацияның басқа холинорецепторлері никотинге (шылым алкалоиды) жоғары сезiмтал, сондықтан оларды Н-холинорецепторлар (никотин сезiмтал рецепторлар) деп атайды.

М-холиномиметикалық заттар мүше және ұлпа клеткаларының М-холинорецепторларын қоздырады. М-холиномиметикалық заттардың әсерiнен көздiң қарашығының тарылуы, жүректiң жиырылуының азаюы, қан тамырлардың кеңеюi, АҚ-ның төмендеуi, бронх бұлшық еттерiнiң тонусы жоғарылауы, IҚТ-ның, қуықтың перисталькасының күшеюi, без секрециясының (сiлекей, бронх, IҚТ бездерiнiң) күшеюi болады.

М-холиномиметикалық құралдардан медицинада пилокарпин және ацеклидин қолданылады.

Дозасы асып кеткенде сiлекей ағуы, iш өтуi пайда болады. М-холиномиотиктермен уланғанда М-холиноблокаторларды қолданады (атропин).

Н-холинорецепторлер симпатикалық және парасимпатикалық ганглийлерде, синокаротидты аймақта, бүйрек үстi қыртысының хромаффинды клеткаларында, қаңқа бұлшық еттерiнде және ОЖЖ-де орналасады.

Н-холиномиметикалық құралдарға цитизин және лобелин препараттары жатады. Құрамына және қасиеттерiне байланысты никотинге ұқсас, бiрақ ұлылығы төмен. Никотин медицина практикасында қолданылмайды (улы зат).

Цитизин және лобелинді күре тамырға енгiзген кезде, синокаротидты аймақта орналасқан холинорецепторларды қоздырып, рефлекторлы түрде тыныс орталығын қуаттандырады да, тыныс жиi және терең болады. Қолданылуы: 1) нәрестелердiң асфиксиясында, көмiр қышқыл газымен уланғанда, хирургиялық операция кезiнде тыныстың тежелiнуiнде, кейбiр дәрiлiк заттармен уланған кезiнде (ұйықтататын, наркозға арналған құралдар) 2) темекi тартуға қарсы күресiнде қолданылады (табекс, лобесил, анабазин, гамебазин, никотиннел ТТЖ. )

Антихолинэстеразды құралдар өзiнiң атын ацетилхолинэстераза ферментiнiң бөгетiн жасау қасиетiне байланысты алды. Бұл фермент ацетилхолиннiң ыдырануын шақыртады. Антихолинэстеразды құралдар синапстардағы ацетилхолинэстеразаның бөгетiн жасап ацетилхолиннiң ыдырануын азайтып, оның әсерiн күшейтiп, ұзартады. Сонымен, антихолинэстеразды құралдарды енгiзген кезде, фармакологиялық эффектiлер эндогенды ацетилхолиннiң әсерiне байланысты болады. Бұл кезде: көз қарашығының тарылуы, көз iшiлiк қысымының төмендеуi, аккомодация спазмы, брадикардия, АҚ-ның төмендеуi, iшкi мүшелердiң тонусының жоғарылауы (IҚТ, бронхтардың, қуықтың) без секрециясының жоғарылауы, қанқа бұлшық еттерiнiң тонусының жоғарылауы пайда болады.

Жалпы қолдануға қарсы көрсеткiштерi: Эпилепсия, бронх демiкпесi, стенокардия, брадикардия, паркинсон ауруы.

Антихолнэстеразды құралдарға әртүрлi фосфорорганикалық қосылыстар жатады. Олар қайтымсыз түрде ацетилхолинэстеразаны тежейдi (“фосфакол” глаукомада, басқалары инсектицидты заттар ретiнде қолданылады). Олар уланудың себептерi болуы мүмкiн. Оның симптомдары: миоз, терлеу, сiлекей ағу, бронхоспазм, брадикардия, қозу және т.б. Бұл симптомдар парасимпатикалық иннервацияның қозуымен байланысты, сондықтан парасимпатикалық иннервациясының бөгетiн жасау қажет. Бұл мақсатпен холиноблокаторларды – атропинды (күре тамырға 2-4 мл 0,1% ертiндi) және холинэстеразаның реактиваторларын қолданады. Оларды бiрiншi тәулiкте енгiзедi, 2-шi тәулiкте енгiзсе токсикалық эффектiлердi шақырту мүмкін (бауырға және жүрекке).

М–холиноблокаторлар (МХБ) ОЖЖ-гі, мүшелер мен ұлпалар клеткаларындағы М–холинорецепторлерді тежейді. МХБ парасимпатикалық жүйке жүйесінің ішкі мүшелері мен бездерге әсерін тежейді. Әсер ету механизмі. Ацетилхолиннің рецепторлеріне конкурентті антагонизмін көрсетіп, ацетилхолиннің рецепторлермен әсерлесуі тежелінеді. Ацетилхолиннің синтезіне, шығарылуына, гидролизіне әсер етпейді. МХБ жүректің жиырылуын жиілетеді, көз қарашығын кеңейтеді, аккомодация параличін пайда етеді, бронхтардың, ІҚТ-ның бұлшық еттерінің тонусын төмендетеді. Бездер секрецияларын азайтады.

Н – холиноблокаторлар. Вегетативті ганглийлердің, синокаротидті аймақтың және бүйрек үсті заттың Н – холинорецепторлердің, жүйке – бұлшық ет синапстардың Н – холинорецепторлерінен айырмашылығы болғандықтан Н – холиноблокаторлар екі топқа бөлінеді: 1) ганглиоблокаторлар – вегетативті ганглийлердің, синокаротидті аймақтың және бүйрек үсті қыртысының Н – холинорецепторлерін тежейтін дәрілер 2) кураретәрізді дәрілер (миорелаксанттар) – жүйке – бұлшық ет синапстардың Н – холинорецепторлерін тежейтін дәрілер.

Ганглиоблокаторлар. Ганглиоблокаторлар өздерінің атын вегетативті ганглийлерде қозу өтуін тежеуші әсеріне байланысты алды. Бұл заттардың симпатикалық және парасимпатикалық ганглийлердің тежеуімен байланысты мүшелер мен ұлпаларға симпатикалық және парасимпатикалық жүйке жүйесінің әсері де тежелінеді.

Медицина практикасында ганглиоблокаторлардың негізінен гипотензивті әсері қолданылады. Гипертензивті криздер кезінде тері астына және бұлшық етке бензогексоний және пентамин препараттары енгізіледі. Әсерлері бірнеше минуттан кейін басталынып, 2-3 сағатқа созылады.

Ультрақысқа әсерлі ганглиоблокаторларды – гигроний және арфонадты (10-15 минут) – күре тамырға тамшылатып – басқарылатын гипотензия үшін қолданады (хирургиялық операция кезінде артериялық қысымды төмен деңгейде қажетті уақыт бойы ұстау). Кейбір кезде эндоартериттерде, асқазан және 12 елі ішетің жара ауруында, өкпе ісінуінде қолданады. Жанама әсерлері: ішектің атониясы, ортостатикалық коллапс, ауыз қуысының құрғауы, тез үйренгіштіктің пайда болуы.

Кураретәрізді дәрілер. Кураретәрізді дәрілер жүйке – бұлшық еттерінің синапстарының Н – холинорецепторлерін тежеу нәтижесінде қаңқа бұлшық еттерінің босаңсуы пайда болады. Әсер ету механизміне байланысты оларды екі топқа бөледі: 1) антидеполяризациялық дәрілер 2) деполяризациялық дәрілер.

Антидеполяризациялайтын дәрілер. Тубокурарин хлориді (тубарин) жатады. Бұл заттың күре тамырға енгізуінен кейін қаңқа бұлшық еттерінің босаңсуы пайда болады. Бұлшық еттер келесі кезекте босаңсиды: мойын бұлшық еттері, қол, аяқ бұлшық, дене бұлшық еттері, соңғы кезекте тыныс алу бұлшық еттері, ол тыныстың тоқталуына әкелу мүмкін. Әсер ету ұзақтығы 30-40 минут. Әсер ету механизмі. Тубокурарин бұлшық еттердің Н – холинорецепторлердің бөгетін жасап олардың ацетилхолинмен қозуын тежейді. Сондықтан ацетилхолин бұлшық еттердің деполяризациясын пайда етпейді. Бұл топқа анатруксоний, алкуроний хлориді, панкуроний бромиді (павулон), векуроний бромиді (норкурон), пипекуроний бромиді, атракуриум препараттары жатады.

Антагонистер ретінде антихолинэстераздық дәрілер (прозерин, галантамин) қолданады.

Деполяризациялайтын дәрілер. Кең қолданатын суксаметоний йодид немесе хлориді (дитилин, листенон) препараты болып табылады.

Кураретәрізді дәрілер хирургияда қаңқа бұлшық еттерінің босаңсытуында, жүрекке және өкпеге өткізілетін операцияларда. Қысқа уақыт әсер ететін дәрілер қысқа уақыт жүргізілетін операцияларда (шығып кеткен қол, аяқтарды орнына салу, сынықтарды орнына келтіру, интубацияларда) қолданады. Кейбір кезде сіріспеде (столбняк) және стрихнинмен уланған кезде қолданады. Жанама әсерлері: артериялық қысымның төмендеуі (тубокурарин) немесе жоғарылауы (дитилин), тахикардия, аритмиялар (дитилин), бронхоспазм (тубокурарин), қаңқа бұлшық еттердің ауырсынулары (дитилин).

М,Н – холиноблокаторлар. Бұл топқа орталық және шеткерлік М,Н – холинорецепторлерді тежейтін дәрілер жатады. Циклодол (тригексифенидил гидрохлориді)–Паркинсон ауруын емдеу үшін қолданады. Жанама әсерлері:ауыз қуысының құрғауы, тахикардия, аккомодацияның бұзылуы, ішек тонусының төмендеуі, ОЖЖ – не әсер (қозу, галлюцинациялар).

4. Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1. Харкевич Д.А. Фармакология. – Издание 6-ое. - Москва: Гэотар Медицина, 2001.
2. Балабаньян В.Ю., Решетников С.И. Руководство для подготовки к занятиям по фармакологии. - Москва: Инфомедиа Паблишер, 2000.

5. Бақылау сұрақтары:

1. Холиномиметиктермен холинэстераза реактиваторларының жанама эффектілерімен қарсы көрсеткіштерін атап, түсіндіру.
2. Холиноблокаторлардың жанама эффектілерімен қарсы көрсеткіштерін атап, түсіндіру.
3. Холиномиметиктер және холинэстераза реактиваторларымен уланған кездегі симптомдарды атау. Көмек беру шараларын ұсыну

Лекция № 3

1.Тақырыбы:Адренергиялық дәрілер: адреномиметикалық және адренотежеуші дәрілер.

2. Мақсаты:Студенттерді адренергтік дәрілермен таныстыру.

Лекция жоспары:

1.Адрененергиялық процесс туралы түсінік.

2.Адренергтік дәрілердің жіктелуімен олардың фармакологиялық қасиеттері.

Лекция тезистері.

Шеткерлік иннервацияда адренергтік талшықтардан эффекторлы клеткаларға импульстардың берілуінде норадреналин медиаторы қатысады. Адренергиялық аксондар эффекторлы клеткаларға келіп, жүйке ұштарының функциясын атқаратын, варикозды түйіндері бар жіңішке торға таралады. Варикозды түйіндерде визикулаларда (көпіршіктерде) норадреналин медиаторы бар. Жүйке импульсына жауап ретінде норадреналиннің синаптикалық қуысқа бөлінуі және постсинаптикалық мембраналарының адренорецепторлерімен (АР) әсерлесуі пайда болады. АР сезімталдығына байланысты α және β – адренорецепторлерге бөлінеді. a-АР α₁ және α₂–адренорецепторлерге бөлінеді. α₁–АР постсинаптикалық, ал α₂–АР пре-және постсинаптикалық жинақталынады. Пресинаптикалық b_2-АР де табылған. Олар a₂–АР қарағанда керісінше норадреналиннің бөлінуін қуаттандыратын оң байланысын тигізеді. Тері, бүйрек және ішек тамырларында, ІҚТ сфинктерлерінде, көк бауырда a-АР орналасады. Ал жүректе, бронх бұлшық еттерінде, қаңқа бұлшық еттерінің тамырларында b-АР орналасады. Норадреналиннің адренорецепторлерге әсері қысқа. Бұл медиатордың 75-80% адренергиялық талшықтардың ұштарымен кері ұсталуымен және оның депонирленуімен байланысты. Бос норадреналиннің катаболизмі митохондрияларда орналасқан моноаминооксидазамен (МАО) реттелінеді. Жүйке ұштарынан бөлінген норадреналиннің метаболизмі – катехол – о –метилтрансфераза (КОМТ) көмегімен өтеді.

a,β – адреномиметиктер. Адреналин – фенилалкиламиндер тобына жатады. Бүйрек үсті безінің хромафинді клеткаларында орналасатын биогенді катехоламин. Адреналин синтетикалық жолмен және малдардың бүйрек үсті безінен алынады. Тікелей α және b - адренорецепторлерді қуаттандырады. Фармакологиялық эффектілері: 1. Жүректің жиырылу күшін жоғарылатады 2. Жүректің жиірілу жийілігін жоғарылатады 3. Алғашқы рет енгізгенде артериялық қысым жоғарылайды, себебі a₁ – АР әсер көрсетеді (күре тамырға енгізгенде 5 минут), содан соң артериялық қысым төмендейді, себебі β₂ – адренорецепторлерге ұзақ қозу әсерін көрсетеді 4. Көз қарашығын кеңейтеді, көз ішілік қысымды төмендетеді 5. Бронхтардың b₂ – АР қоздырып, бронхтардың бұлшық еттерін босаңсытады, бронхоспазмды жояды 6. ІҚТ тонусымен моторикасын төмендетеді 7. Гликогенолизді және липолизді қуаттандырады 8. ОЖЖ қоздырады (қозу, мазасыздық, тремор, құсу орталығының қуаттануы). Ауыз қуысы арқылы енгізгенде адреналин ІҚТ және бауырда бұзылады. Қолдануы: 1. Анафилактикалық шокта 2. Бронхолитик ретінде (бронх демікпесінің ұстамасын басу үшін) 3.