 |
|
Отан – отбасынан басталады. 8 страница
Құлпынайға қант көп (қосылу) ба?
7.2.6. Сөздікті пайдаланып, денсаулыққа байланысты сөз тіркестерін тауып, олармен сөйлемдер құраңыз.
Ғасыр азаматы, мықты денсаулық, салауатты өмір, адал көңіл, азаматтық борыш, ашық аспан, нашақорлықтың зияны, адам ағзасы, тәннің амандығы, елдің болашағы.
7.2.7. Суретке қарап, көрсетілген жоспар бойынша мәтін құрыңыз (жазбаша).
Сіздің біліміңіз қандай?
Сіз қай мамандықтың иесісіз?
Сіз қайда жұмыс істейсіз?
Сіз кім болып жұмыс істейсіз?
Сіздің еңбек өтіліңіз неше жыл?
Сізге өз мамандығыңыз ұнай ма?
«Тіс бүлінді дегенше, іш бүлінді десеңші» деген мақалды қалай түсінесіз?
Сау тіс пен денсаулықтың арасында қандай байланыс бар?
7.2.8. Cұхбатты оқыңыз.
Ас – адамның арқауы
- Сәлеметсіз бе, менің атым – Мұхтар. Сіздің атыңыз кім?
- Амансыз ба, менің атым – Ғалымжан.
- «Ас – адамның арқауы» тақырыбы бойынша бірнеше сұрақ қойсам бола ма?
- Әрине, сұраңыз.
- Сіз уақытымен тамақтанасыз ба, әлде тәбетіңіз болған кезде тамақтана бересіз бе?
- Мен күніне төрт-бес рет тек уақтылы ғана тамақтануға тырысамын.
- Оның себебін қалай түсіндіресіз?
- Кез келген уақытта көңіл сүйген тамақты іше беру дұрыс емес, оның көп ретте денеде май қатпарларын молайтуға алып келуі мүмкін.
- Қандай тағамдар ішу керек?
- Калориялы тағамдар, ақуыздар мен көмірқышқылдар қабылдаған тағамдардың 80 пайызы болу керек. Қалған 20 пайызы десертке арналғаны жөн.
- Сусындардан не ішкен жөн?
- Табиғи шырындар мен шай, мүмкіндік болса, қымызды да алып тұру керек.
«Ас – адамның арқауы» деп бекер айтпаса керек. Ендеше дұрыс тамақтанудың адам денсаулығы үшін пайдасы көп екені рас қой.
- Сұхбатыңыз үшін рахмет! Сау болыңыз!
7.2.9. Сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Халықта неліктен «Ас – адамның арқауы» деп айтады? (денсаулық, көңіл күйі, жұмысқа қабілеттілік)
2. Ғалымжан неліктен күніне 4-5 рет тамақтанады? (тамақ жеген ұнайды, уақтылы тамақтанған дұрыс деп есептейді, адам артық салмақ қоспайды)
3. Ғалымжанға неліктен ет тағамдары ұнайды? (жасынан ет жеуге дағдыланған, анасы үйреткен, ет жеген пайдалы деп есептейді, етте ақуыз көп)
4. Ғалымжан неге қымыз ішкенді ұнатады? (қымыз денсаулыққа пайдалы, қымыз – дәмді сусын, жасынан қымыз ішіап дағдыланған)
7.2.10. Мақалдар мен мәтелдерді еске сақтаңыз.
«Дені сау кедей – ауру корольден бақытты»
Шопенгауер
Дені сау азаматтар - мемлекеттің ең бағалы капиталы.
(В.Комат)
Ас тұрған жерде дерт тұрмайды.
Халық мақалы
Ауру кісі күлкі сүймес,
Ауыр жүкті жылқы сүймес.
Халық мақалы
Тазалық – денсаулық кепілі.
Халық мақалы
7.2.11. Мәтінді оқып, мағынасын ұғып алыңыз.
ХІХ ғасырдың аяғында адамның орта жасы 22 жыл болған. Ал, ХХ ғасырдың аяғында адамның орта жасы 37,5 жыл болды. Ресейде ер адамдардың өмірінің орташа ұзақтығы 57 жас та, әйелдердің өмірі ұзағырақ.
Әр адам өмірінің белгілі бір кезеңінде (мансапқа қолы жеткенде, үй салғанда, ағаш отырғызғанда, балалары қуантқанда) орта жастың дағдарысына кез болады. Әлеуметтік экологияның халықаралық институты көрсеткендей, дағдарыстағы жастар болып 27, 35-37, 42-44, 49-50 жастар есептеледі. Бұл уақытта адамдар қиын аурулармен ауырып, жарақат алулары мүмкін. Осы жаста адамдар бұрынғы денсаулығын, сыртқы келбетін, сақтап қалуға, қартаю процесін тежеуге көбірек көңіл бөле бастайды. Осыған орай денсаулықты сақтау мен ерте қартаюдан қорғану үшін не істеу керек деген сұрақ туады.
1. Инфаркт, инсульт, рак, басқа да ауыр науқастармен ауырмау үшін темекі шегуден бас тартқан жөн.
2. Жүйкенің тозуын (стресс) тудыратын жағдайлардан қашық болу керек немесе оларға байыппен қарау керек.
3. Ағзадағы су-тұз алмасуды ретке келтіру – күн сайын 2-2,5 л таза су ішу керек.
4. Гипертониялық ауруларды болдырмау, жүрекке салмақ түсірмеу, қан тамырларын холестеринмен толтырмау, өт жұмысын ауырлатпау, қант диабетін асқындырмау үшін дұрыс, сапалы тамақтану керек. Ол үшін:
- таңертеңгі ас дұрыс болғаны жөн;
- денеде артық май болмау керек;
- тамақтың витамині мен пайдалы заттары көп болу керек;
- ағзаны витаминдермен, микро, макроэлементтермен толықтырып отыру қажет;
- ауруларды асқындырмау үшін өсімдік майын пайдаланған жөн.
7.2.12. Сұхбатты толықтырыңыз.
- Қалыңыз қалай?
- .......
- Адам өмірінің ұзақтығы жайлы не білесіз?
- .......... .
- Адам өміріндегі дағдарыстағы жастарды білесіз бе?
- ................ .
- Адамдар бұл жаста неге көңіл бөле бастайды?
- ................... .
- Темекі шегудің қандай зияны бар деп ойлайсыз?
- .................... .
- Су ішудің пайдасы неде?
- .................... .
- Жүйкенің тозуын (стресс) тудыратын қандай жағдайлар?
- .............................. .
- Жүректің, өттің дұрыс жұмыс істеуі үшін, қан тамырларын сақтау үшін не істеу керек?
- .......................... .
7.2.13. Үлгі бойыншасөйлем құраңыз.
- Айдар, бізге бүгін келесің бе?
- Жоқ. Мен сенбіде, сенің туған күніңде келемін.
а) Лаура – дүйсенбі – ауруханадан шығамын;
ә) Маржан – келесі апта – анасына келеді;
б) Ермек – сәрсенбі – інісі диплом алатын күні келеді.
7.2.14. Төмендегі сөз тіркестерін пайдаланып, сұхбат құрыңыз.
Бірінші келген, соңында тұрған, бірінші тапсырған, емделетін, жақсы қарайтын, көрер (көретін) көз, жазар (жазатын) сөз.
Үлгі: Ол рентгенге түсуге бірінші келген.
7.2.15. Берілген сөздерді дұрыс орналастырып, сөйлем құраңыз.
1. Қоздырғыштар, тұмау, ауру, арқылы, вирусты, пайда болатын, бірнеше.
2. Бөлінеді, үш, вирустары, түрге, тұмаудың.
3. Нашарлап, құсуы, кейде, айнуы,адамның, тәбеті, жүрек, мүмкін.
4. Душар етеді, асқынған, тұмау, кезде, өкпе, ауруына.
5. Болады, суыққа, шалдыққаннан, көбіне, тұмау.
7.2.16. Берілген сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз.
Бауырдың оңжақ бөлігі, гипофиздің солжақ бөлігі, емдәм ұстау, нәруыз көлемі, қарашықты қарау, көзілдірік сатып алу, жүктілік кезеңі, аяқтың сырқырау, көздің қанталауы, аурудың асқынуы, көңілдің көтерілуі, күйзеліске ұшырау, сырқаттан айығу, жүрек айнуы.
7.2.17.Төмендегі қанатты сөздер мен мақалдарды оқып, мағынасын түсіндіріңіз.
| v Таза бол, аурудан ада бол. v Көзің ауырса, қолыңды тый, Ішің ауырса, аузыңды тый. |
7.2.18. Мәтінді оқып, мағынасын ұғып алыңыз.
Қымыз
Қымыз – қазақ халқының ежелден келе жатқан қасиетті сусыны. Қымызды қазақтар сусын ретінде де, өкпе ауруына ем ретінде де қолданған. Қымыз расында да өкпе ауруының алғаш басталған кезінде, сондай-ақ операциядан соң ауру қалдықтары толық жойылу үшін де қолданылған. Кейде науқастардың жағдайы жақсарған соң дәрі қабылдағысы келмейді. Сондай жағдайда ауруды қайта қоздырмау үшін де қымыз ішу аса пайдалы болады.
Қымыз өндірісі соңғы жылдары ауылды жерлерде, мал өсіретін шаруашылықтарда жақсы дамып келеді. Қымыз әбден өңделіп, санитарлық тексерістерден өткеннен соң ғана сатылады.
7.2.19. Жаңа сөздермен таныс болыңыз.
ежелден – издавна
ауру қалдықтары – остаточные явления заболевания
толық жойылу – полное уничтожение
өңделу, өңдеу – обработать
мал өсіретін шаруашылықтар – животноводческие хозяйства
7.2.20. Сұрақтарға жауап беріңіз.
1.Қымыз қандай сусын?
2.Қымызды қандай жағдайда қолданады?
3.Тұмауды қоздыратын қандай вирустар?
4.Тұмау басқа адамдарға қалай жұғады?
5.Тұмаумен кімдер көп ауырады?
7.2.21. Тест тапсырмаларын орындаңыз.
1. Өкпе ауруы жайлы нақты мәлімет беретін аппарат?
А. термометр; Б. рентген аппараттары;
Ә. барометр; В. танометр.
2. Қазақ халқының ұлттық сусыны
А. қымыз; Б. шырын ;
Ә. шай; В. су.
3. Мақалды аяқтаңыз...
Дені сау адам – ... адам.
А. арманшыл; Б. бақытты;
Ә. ырысты; В. дәулетті.
4. Есімдікті көрсетіңіз.
А. анау; Б. тарс-тұрс;
Ә. жұлдыз; В. ербеңдеу.
БОӨЖ:«Дені саудың – жаны сау» деген тақырыпқа эссе жазыңыз.
Пайдаланылатын әдебиеттер:
СЕГІЗІНШІ САБАҚ (1-сағат)
Лексикалық тақырып: Менің Отаным – Қазақстан
Грамматикалық тақырып: Жалпы және жалқы есім
Сөздік
құрлық – материк
ежелгі – древний
аумақ – территория
сілемдері – хребты
түбек – полуостров
өркениет – цивилизация
маңынан – возле
қымбат – ценный
барлық тұсында – на всех уголках
мемлекет қорғауына – под защиту
государства
жаңғырта отырып – возрождая
нысан – объект
келісім – согласие
молдығы – множество
қор – запас
тұрақтылығы – устойчивость
айталық – скажем
Грамматикалық нұсқа
Лексика-грамматикалық тапсырмалар
1-тапсырма.Тірек сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтаңыз.
Құрлық, қазақ жері, географиялық ерекшеліктер, өркениет, мәдениет, өнер, экономика, қазба байлықтар, ішкі және сыртқы саясат, тұрақтылық, халықаралық бедел.
2-тапсырма.Берілген сөздерді шығыс, көмектес септіктеріне қойып, орыс тіліне аударыңыз.
Аумақ, жер, құрлық, байлық, мұнай, орталық, сарай, нысан, қала, тау, даму, келісім, қор, бедел, деңгей.
3– тапсырма.Мына деректерді есте сақтаңыз.
1. Қазақстан жеріне бес Франция сыйып кетеді.
2. Қазақстанда ТМД елдеріндегі хромның 97 %, қорғасынның 70 %, уранның 40 % өндіріледі.
3. Дүние жүзінде вольфрам өндіруден Қазақстан бірінші орын алады.
4. Жан басына шаққандағы егістік көлемі жағынан дүние жүзінде Қазақстан бірінші орынға ие.
5. Адамзат баласы космосқа ең алғаш қазақ жерінен ұшқан.
6. Қазақстан жерінде Менделеев таблицасындағы барлық элементтер кездеседі.
7. Қазақстанда 48 мың көл бар.
4- тапсырма. «Қазақстан қандай мемлекет» деген сұраққа сын есімдерді тауып, сөйлем құрыңыз.
Экономикасы дамыған құқықтық
бай
гүлденген
егеменді көп ұлтты
өркениетті
бейбітшілік сүйгіш тәуелсіз демократиялық
5-тапсырма.Сұхбатты толықтырыңыз.
- Еркеғали, сен Қазақстанның қандай облыстарында болдың?
- ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––- .
- Солардың ішінде қайсысы ерекше әсер қалдырды?
- ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– .
- Сен саяхатқа қай мезгілде шыққанды ұнатасың?
- ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– .
- Алматыда болғаныңда театрларға бардың ба?
- ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– .
- Университет бітірген соң Қазақстанның қай қаласында жұмыс істемек ойың бар?
- ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– .
6-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. Септік жалғауларды тауып, түрлерін ажыратыңыз.
Наше отечество – независимый Казахстан. Бескрайная степь зовет тебя в будущее. Высокие горы, глубокие озера и реки, чистые пруды, хрустальные родники не только богатство нашей земли, они придают красоту местности. Казахстан богат полезными испокаемыми. На юге республики выращивают хлопок, овощи, фрукты, сахарную свеклу. На севере республики растет пшеница.
Сегізінші сабақ (2-сағат)
Лексикалық тақырып: Менің Отаным - Қазақстан
Азия мен Еуропа құрлықтарының ортасында орналасқан ежелгі қазақ жері – қазіргі Қазақстан Республикасы үлкен аумақты алып жатыр. Ол дүние жүзіндегі екі жүзден астам мемлекеттің ішінде жер көлемі жағынан тоғызыншы орынды алады. Қазақстанның жері қандай үлкен болса, оның географиялық ерекшеліктері де әр алуан. Оңтүстігінде – Тянь-Шань тауларының Іле Алатауы сілемдері , солтүстігінде – Сібірдің мәңгі жасыл ормандары, шығысында – Алтай тауы, батысында – Каспий теңізі мен Орал таулары орналасқан.
Қазақстан жерінде көне өркениеттің ескерткіштері көптеп саналады. Айталық, Ұлы Жібек жолының бойында орналасқан Отырар, Сауран, Сығанақ, Шымкент, Тараз, Түркістан сияқты қалалар мәдениет пен ғылымның орталықтары болған. Қазіргі кезде ғалымдар Арал теңізі маңынан, Маңғыстау түбегінен, Астана жанынан көне қалалардың орындарын табуда. Еліміздің ең қымбат тарихи жәдігері – «Алтын адам». Алматы маңындағы Есік обасынан табылған «Алтын адам» көне дәуірлерде Қазақстан жерінде жоғары өркениеттің болғандығын көрсетеді. Осындай «Алтын адамдар» еліміздің Шығысынан да, Батысынан да, Орталығынан да табылды. Яғни, қазақ жерінің барлық тұсында ежелгі мәдениеттің дамығандығын аңғартады. Көне дәуірлерден біздің заманымызға жеткен мәдени жәдігерлер қазіргі кезде мемлекет қорғауына алынған.
Қазіргі Қазақстан мәдениеті – сол ертедегі дәстүрлерді жаңғырта отырып, жаңа заманға сай мәдениет пен өнер қалыптастырған. Қазақстан мәдениетінің басты ошағы – Алматы қаласы. Мұнда Абай атындағы опера және балет театры, М.Әуезов атындағы қазақ драма театры, цирк және орыс, неміс, ұйғыр, корей театрлары жұмыс істейді. Әлемге белгілі «Медеу» мұз айдыны – еліміздің мақтанышы.
Тәуелсіз Қазақстанның бүгінгі мәдени, экономикалық дамуында Астана қаласының орны айрықша. Қалада қазіргі заманға сай көптеген ғимараттар салынуда. Әсіресе, Есілдің сол жағалауына салынған жаңа қала ерекше сәулетімен көзге түседі. Қаланың бұл бөлігінде мемлекет басшысының резиденциясы «Ақорда», сенат, парламент, министрліктер үйлерімен бірге «Бәйтерек», Ислам орталығы, Тәуелсіздік, Бейбітшілік пен келісім, Оқушылар сарайлары сияқты аса көрікті нысандар көз тартады.
Қазақстан Республикасы экономикасы қарқынды дамуына – ондағы қазба байлықтардың молдығы ықпал етіп отыр. Елдің орталығында қара және түсті металургия, батысында мұнай және газ, шығысында алтын, күміс қорлары мол. Сонымен бірге, Қазақстан бидай өндіруден әлемдегі алдыңғы қатарлы елдердің қатарында.
Елдің ішкі және сыртқы саясатының тұрақтылығы – оны үлкен халықаралық бедел деңгейіне жеткізіп отыр.
1-тапсырма.Есте сақтаңыз.
Территориясы – 2724,9 мың шаршы км
Халқы – 16,5 млн адам
Елордасы – Астана.
Мемлекеттік тілі – қазақ тілі.
Ұлттық ақшасы – теңге.
Діні: мұсылмандар – 75%-ға жуық
Ұлттық мерекесі – 16 желтоқсан Тәуелсіздік күні.
2 -тапсырма.Қазіргі таңдағы қазақстандық қандай белгілі қоғам қайраткерлерін,саясаткерлерді, ғалымдарды, жазушыларды, ақындарды, әншілерді білесіз?
| Қоғам қайраткері | саясаткер | ғалым | жазушы | ақын | әнші |
3-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті сөздерді қойып көшіріңіз.
Бүгінде Қазақстан дүние ... 145 мемлекетпен ... ... операцияларын жүргізуде. Экспорттық жеткізілімдер әлемнің 122 ... жүзеге асырылуда, ... тауарлар 115 мемлекеттен жеткізілуде.
Қазіргі ... Қазақстанның сыртқы рынокқа ... 200-ден ... түрі шығарылады.
Республиканың экспорттық ... маңызды тобын агроөнеркәсіп ... өнімі: талшықты мақта,жүн, ... дақылдары, былғары шикізаты, ет ... құрайды. Қазақстан сыртқы өнімдерінің ішінде мұнай, газ, металургия ... үлкен үлеске ие.
Керекті сөздер: жүзіндегі, сыртқы сауда, еліне, тауарлардың, кешенінің, импорттық, дәнді ,консервілері, салалары, кезде, астам, тауарларының.
4-тапсырма. Мәтінде берілген жалпы және жалқы есімдерді тауып, жазыңыз.
5-тапсырма. Төмендегі өлең шумағын жаттап алыңыз. Мәтіндегі асты сызылған сөздердің мағынасын ашыңыз.
Қазақстан
Қазақстан дейтін менің бар елім,
Жатыр алып жарты дүние әлемін!
Бұл даланы анам жаспен суарған,
Бұл далада атам қолға ту алған,
Бұл далаға жылап келіп уанғам,
Бұл даланы көріп алғаш қуанғам,
Бұд далада өскен жанда жоқ арман!
Қ.Аманжолов
Сегізінші сабақ (3-сағат)
1-тапсырма.Мәтінді оқыңыз.
Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы 1920 жылы 26 тамызда құрылды және алғашқы кезде Қырғыз АССР-і деп аталып, РСФСР-дің құрамына кірді. 1936 жылы 5 желтоқсанда одақтас республикаға айналды. 1990 жылдың 25 қазанында Қазақ Советтік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация қабылданды. Еліміз егеменді мемлекет болып жарияланды.
Ал 1991 жылғы 16 желтоқсан еліміздің тарихында алтын әріптермен жазылды. Осы күннен бастап «Қазақстан Республикасы» еліміз тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік қауымдастыққа енді.
2-тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап берініз.
1. Қазақ АКСР қай жылы құрылды?
2. Қай жылы одақтас республикаға айналды?
3. Егемендік туралы Декларация қашан қабылданды?
3- тапсырма. Мақал-мәтелдердің орысша баламасын сәйкестендіріп жазыңыздар.
1. Ел іші – алтын бесік Где вода- там достаток
Где народ – там праздник
2. Туған жердей жер болмас Родная земля-золотая
Туған елдей ел болмас колыбель
3.Су жүрген жер береке Нет земли лучше Родины
Ел жүрген жер мереке Нет людей лучше,чем на Родине
4 - тапсырма. Төменде берілген тірек сөздерді пайдаланып «Менің елім» атты шағын шығарма жазыңыз.
Ел тарихы, қалалары, тарихи орындары, халқы, мәдени, оқу-білім орталықтары,мемлекеттің әлеуметтік жағдайы.
5 -тапсырма. Жалпы және жалқы есімдерден тұратын сөйлем құрастыр.
6-тапсырма. Әнұранды жатқа білесіз бе?
Сөзі: Жұмекен Нәжімеденов
Нұрсұлтан Назарбаев
Әні: Шәмші Қалдаяқов
Менің Қазақстаным
Алтын күн аспаны,
Алтын дән даласы.
Ерліктің дастаны,
Еліме қарашы!
Ежелден ер деген,
Даңқымыз шықты ғой.
Намысын бермеген,
Қазағым мықты ғой!
Қайырмасы
Менің елім, менің елім,
Гүлің болып егілемін,
Жырың болып төгілемін, елім!
Туған жерім менің – Қазақстаным!
Ұрпаққа жол ашқан,
Кең байтақ жерім бар.
Бірлігі жарасқан,
Тәуелсіз елім бар.
Қарсы алған уақытты,
Мәңгілік досындай.
Біздің ел бақытты,
Біздің ел осындай!
Қайырмасы
Менің елім,менің елім,
Гүлің болып егілемін
Жырың болып төгілемін, елім!
Туған жерім менің – Қазақстаным!
Сабақты пысықтау сұрақтары:
1. Қазақстан қандай географиялық аймақта орналасқан?