 |
|
Хонгоодор 4. эхирэд-булагадай
Буряад литературна хэлэн хориин нютаг хэлэн дээрэ yндэhэлдэг.
Нютаг нютагуудта ондо ондоогоор хэлэгдэдэг yгэнyyд олон юм. Жэшээнь, “хyгшэн эжы” гэжэ yгэ Захааминда – “тooбии”, Тyнхэндэ – “теэбии”, Сэлэнгэдэ – “эмгэй”. «Бэри»гэжэ yгэ Зэдэ, Сэлэнгэ, Хяагтада – «ахай», Тyнхэн, Аха, Захааминда – «эзы»,Яруунада – «абгайхан». Эгэшэ” гэжэ yгэ Хори, Хэжэнгэ, Яруунада – “абгай”, Агада – “абжаа”, Зэдэдэ – “адяа”, Бэшyyртэ – “баабай”болодог. Харин Захааминда “баабай” – аба гээшэ. Заримдаа иимэ энеэдэтэй ушарнуудшье* болодог:
А: Баабаймни ансамбльда хатардаг юм.
Б: Баабайшни гy? Хэдытэй юм бэ?
А: 24-тэй.
Б:24-тэй? Эжышни хэдытэйб?
А: Эжы 50-тай. Яагааб?
Б: Yгы, яагаашьегyй… Энэ… шинии хоёрдохи баабай гy?
А: Yгы, гурбадахи баабаймни.
Б: ???
* энеэдэтэй ушар – смешной случай
б) Как вы думаете, откуда родом собеседники?
в) Догадайтесь о значении подчеркнутых слов.
У-3. Прочитайте два диалога и скажите, на каком диалекте разговаривают эти люди. Откуда они родом?
| 1. - Ши хэн гэж нэртыш? - Джаргал гэж нэртыб. - Хаанти болнош? - ………… - ……….. –ын хаанаас? - Бургаастайгаас. - Хаана сурнаш? - Долооти сургуульда. - Табати класста. - Гэртээ олон гyт? - Юсэ. - Ши хэдытиш? - Зургаати. | 2. –Ши хэн гэжэ нэртэйбш? - Ардан гэжэ нэртэйб. - Хаантибш? - ……….. - ………. –эй хаанти? - Харбяангууhай. - Hурнууш, али юу хэнэш? - Hурна-а. - Хаана hурнаш теэ? - БГУ-да. - Энэ шинии дyy басаганшняал? - Эгээ зяахамнай. - Гэртээ олымуут? - Олымooбдoo. Бидэш аяар табан yсибyyдымэбдэ. - О-о, ямар олымта! |
Даабари. Разыграйте эти же диалоги на своем диалекте.
У-4. а) Прочитайте рассказ юной дангины и скажите, соответствуют ли его содержанию утверждения, данные после текста.
б) Нарисуйте схему родословной рассказчицы.
Амар сайн, хyндэтэ нyхэд!
Yргэн уужам Захаамин нютагай
Урин хooрхэн дангина гээшэб!
Hаруул тyрэл нютагни
Hайхан ёhо заншалтай.
Буурал уг гарбални
Баян ехэ тyyхэтэй.
Минии тоонто Захааминай аймагай Санага нютаг. Тэндэ хонгоодор угтай зон* ажаhуудаг. Би хонгоодор угай Шагдартанай yриб*. Угайнгаа долоон yе мэдэдэгби: угаймнай аха заха – Натарай Шагдар гэжэ хyн. Шагдарай хyбyyн Сэрэн, Сэрэнэй хyбyyн Болдой, Болдойн хyбyyн Цыренжаб, Цыренжабай хyбyyн Дамба, Дамбын хyбyyн Санжай, Санжайн хyбyyн Баатар. Баатар хоёр хyбyyдтэй, нэгэ басагатай. Хyбyyдынь Алдар Чингиз хоёр. Ори ганса одхон, эрхэ бэрхэ басаганиинь, би Сарюуна гээшэб.
* зон – люди, население
* yри – ребёнок, дитя, потомок
1. Би Захааминай аймагай Сагаан-Морин нютагта тyрooб.
2. Захааминда булагад угай хyнyyд байдаг.
3. Би сартуул угай Дандартанай басаганби.
4. Уг гарбалайнгаа 8 yе мэдэдэгби.
5. Би Шагдартанай эгээ ехэ басаганиинь гээшэб.
в) Вам предстоит принять участие в конкурсе юного Гэсэра (Дангины). Опираясь на текст, представьте свою “визитную карточку”. Используйте следующие эпитеты районов: заха холын Захаамин, сэлгеэ хyхэ Ярууна, хангай hайхан Хурамхаан, хэбэд номхон Хэжэнгэ г.м.
У-5.а) Хooрoo уншаад, эдэ yгтэhэн мэдyyлэлнyyд удхадань таарана гy гэжэ хэлэгты. Харюугаа баримталагты.
1. Николайн аба олон аха дyyнэртэй hэн.
2. Володиин хyгшэн аба Улаан-Yдын хyн.
3. Володидо хyгшэн абань тyyхэшэн болыш гээ.
4. Володя англи хэлээр hонирходог.
Минии элинсэг хулинсаг XVIII-дахи зуун жэлдэ баруун тээhээ эндэ ерээ юм. Угаймнай аха заха Афанасий гэжэ хасаг* хyн, хилэ* харадаг байгаа юм. Тэрэ эндэхи hамга абажа, гурбан хyбyyдтэй болоо. Эгээ ехэнь, Савелий бyлэгyй юм hэн. Бэшэ хоёрынь, Артемий Архип хоёр гэр бyлэтэй, олон yхибyyдтэй байгаа. Артемий аяар арбан басагадтай юм hэн гэдэг. Нээрээ юм гy, али yгы гy – мyнoo хэншье мэдэдэггyй. Афанасиин одхон Архип баhал олон yхибyyдтэй байгаа юм. Бидэ мgнoo гансал Андронииень мэдэнэбди. Андроной долоон yхибyyдэй ганса Прохор хyбyyниинь хyл дээрээ бодоо. Бэшэнь yгы юм. Прохортон Хяагтада байдаг байгаа.
Минии хyгшэн аба Николай Прохорой эгээ ехэ хyбyyн болоно. Тэрэ 1932 ондо Улаан-Yдэ руу ехэ ехэ yйлэдбэринyyдэй барилгада ерээ юм. Эндэ наhанайнгаа нyхэртэй танилсаа, ooрын гэр байратай болоо. Минии хyгшэн эжы Антонина Петровна тэрэл барилгада хyдэлдэг байгаа юм. Мyнoo тэдэ наhанайнгаа амаралтада, аша гушанараа хаража байдаг. Би тэдэнэй Сергей хyбyyнэйнь хyбyyн болоноб. Володя гэжэ нэрэтэйб. Хyгшэн аба эжы хоёрни yшoo 8 аша зээнэртэй юм.
Би хадаа оюутанби. Буряадай гyрэнэй ехэ hургуулиин тyyхын hалбарида hурадагби. Yшoo hургуулидаа би тyyхээр ехэ hонирходог hэнби. Элдэб олимпиадануудта, конференцинyyдтэ хабаададаг байгааб. Хyгшэн абамни урданай юумэн ула, мyнooнэй юумэн зула гэhэн yгэ буруу гэдэг. Ooрын тyyхэ, уг гарбал hайн мэдэхэ хэрэгтэй, хyн бyхэн ямар бэ даа угай yе ха юм гэжэ хэлэдэг. Минии hанахада, тэрэнь тон зyб.
*хасаг – казак
*хилэ – граница
б) Володя уг гарбалайнгаа хэды yе мэдэнэб?
У-6.Прочитайте рассказ и скажите, чем интересна эта семья.