 |
|
Каляндарна-абрадавая паэзія
Зімовы цыкл.
Каляндарна-абрадавая паэзія, або, як яе інакш называюць, паэзія земляробчага календара, складаецца з чатырох цыклаў, якія адпавядаюць порам года: зімовага, веснавога, летняга і во-сеньскага. Абрады і паэзія ў старажытныя часы мела дамінантную магічна-утылітарную функцыю, накіраваную на забеспячэнне перш за ўсё ўраджаю на палях і дабрабыту ў гаспадарцы. Таму гадавое кола календара пачыналася з зімы, калі гаспадары ўжо кла-паціліся аб тым, каб пэўнымі абрадамі садзейнічаць будучаму ўра-джаю, плоднасці і здароўю хатняй жывёлы. У сувязі з гэтым пе-раважная большасць фалькларыстаў і этнолагаў пачынаюцьразгляд абрадаў і паэзіі з зімовага цыкла.
Асноўнымі святамі зімовага перыяду былі Каляды і Новы год, для якіх характэрны бедная (посная), багатая і галодная куцця, калядаванне, шчадраванне, ігрышчы-гульні.
На посную куццю (6 студзеня) стол засцілалі сенам і накрывалі абрусам, ставілі посныя стравы (квас з грыбамі, аўсяны кісель з сытой, рыбу і інш). Абавязкова кашу з ячнай або пшанічнай ці грэчневай крупы (куццю). Уся сям'я садзіла-ся за стол. Кожны павінен быў паспытаць усе стравы і асабліва куццю.
Багатую куццю святкавалі 13 студзеня, увечары перад Новым годам. Ставілі скаромныя стравы. На Палессі і Магілёўшчыне не менш дванаццаці, і таксама кашу (куццю), прыгатаваную на сале або сметанковым масле. Калі ўсе сядзелі за сталом, гаспадар адчыняў акно і клікаў мароз куццю есці, часам кідалі лыжку кашы за акно, у другіх месцах ставілі талерачку з лыжкай куцці на падаконнік.
Галоднай куццёй (перад Вадохрышчам) завяршалі святкаванне каляд. 3 лыжкай куцці прасілі мароз не марозіць пасевы. Усе тры куцці мелі магічную функцыю: ушанаваць продкаў, заручыцца іх падтрымкай, уздзейнічаць на звышнатуральныя сілы, каб яны спрыялі ўрадлівасці нівы, прыплоду статку, здароўю сям'і, спору ў працы.
Пры калядаванні і шчадраванні гурты калядоўшчыкаў хадзілі па вёсцы ад хаты да хаты і пад акном або ў хаце пелі велічальныя песні, і ў заканчэнне прасілі або патрабавалі да-роў. Тыповая калядная песня мела зачын, у якім паведамляла-ся аб прыходзе ў хату каляды, галоўную частку - велічанне га-спадара і членаў сям'і (нярэдка ў асобных песнях), пажаданне дабрабыту і шчасця і заключную частку, у якой часам пералічваліся дары, запатрабаваныя калядоўшчыкамі. Галоўная частка вылучалася паэтычным хараством ідэалізацыі гаспадароў і іх хаты, гаспадаркі, часцей за ўсё занадта гіпербалізаванай. Калядныя песні ў многіх выпадках могуць і не мець такую структуру, тады яны пачынаюцца без зачына, замест яго каля-доўшчыкі маглі спець асобную песню пра каляду або песню з рэфрэнам "Святы вечар" або "Каляда!" ці "Святы вечар людзям добрым!" Асобна, пасля некалькіх песень рэчытатывам выкон-валася часам і патрабаванне дароў. У песні "Ды хадзілі, гулялі калядоўшчыкі" прыгожа паэтызуецца двор, гаспадарка, гаспа-дар і яго сям'я:
...Багаты двор - Пятра двор.
Каля яго двара ўсё шаўковая трава,
Усё шаўковая трава, усё жалезны тын,
Стаўбы точаныя, пазалочаныя, вароціткі срэбныя,
Падваротніцы - рыб'і костачкі, зашчэпачкі медзяныя.
На яго двары да чатыры церамы стаяць:
У першым цераму - ясен месяц,
Другі церам - ясна зара,
Трэці церам - дробны звёздачкі,
Чацвёрты церам - буён вецер.
Ясен месяц - сам гаспадар,
Ясна зара - яго жана.
Дробны звёздачкі - яго дачушкі,
Буён вецер - яго сыны...
Пасля кожнага радка паўтараецца прыпеў "Каляда, Каляда!" Сюжэт песні ўскладняецца паказам значнасці гаспадара - ён ездзіць у Сібір-горад "суды судзіць і рады радзіць", а ў Тын-горад - "рыбку лавіць". Зраніў ён залаты персцень, але жонка яго "дасужа была", закінула тры шаўковых невады "не ўлавіла ж яна залот персцень, //Улавіла яна трох акунёў златаперанькіх..." Павязла прадаваць "за адзін окунь - па сто рублёў, //За другі окунь - па тысячы, //Трэцяму акуню - цаны няма". Услаўляецца стол гаспадара: на ім скацерць "шаўковенькая", талерачка "фарфоравенькая", "ён пакачываець, паварачываець. //Залатой казной ён пабразгіваець". Песня заканчваецца патрабаваннем дарыць гасцей: "Гэты госці не частыя, у гадочак толькі разочак"1. У песні трапна выкарыстана сімволіка, ідэалізацыя гаспадаркі, самога гаспадара, яго жонкі, сыноў, дачок.
Асабліва любілі сяляне абход двароў з "казой", якую вадзілі гурты своеасаблівых артыстаў з сялянскіх хлопцаў (часам і дзяўчат), спецыяльна апранутых. Казу прыбіралі ў вывернуты кажух. Паводле сведчання П.Бяссонава, "казу" прыбіралі ста-ранна: "Каза прыбіраецца вельмі прыгожа (ёю апранаецца хлопец): з мордачкай, рожкамі, у шэрсці, са стужкамі, бразгот-камі". Галава рабілася з пучка раслін, морда - з дзвюхдраўляных пласцін, якія былі злучаны вяроўкай. Выканаўца ролі казы ту-заў за вяроўку і прымушаў ляскаць пласцінкі, здавалася, што ля-скаюць зубы казы2. Па словахЧ.Пяткевіча, ва ўсходнім Палессі апраналі хлопцу доўгі вывернуты кажух, прымацоўвалі рогі і вадзілі по дварах і хатах.3
Тэатралізацыю абраду адзначыў П.Бяссонаў: Каза "на Белай Русі самая гаварлівая, самая - у сваім родзе - драматычная"4. Яна смешна паварочвалася пад песню "то на сей бачок, то на той бачок", а пры словах "каза ўпала, здохла, прапала", падала, прыкідвалася мёртвай, але хутка ўскаквала, калі гаспадары добра дарылі калядоўшчыкаў.
Магічнае значэнне абраду ваджэння казы выяўляецца са слоў песні, якая суправаджала рухі казы: "Го-го-го, каза":
Дзе каза рогам,
Там жыта стогам,
Дзе каза нагой,
Там жыта капой,
Дзе каза хвастом,
Там жыта кустом...5
У старажытнасці каза (а ў некаторых песнях казёл) увасаб-ляла міфалагічную істоту, якая валодае магічнай сілай. здоль-най паўплываць на ўрадлівасць пасеваў збожжа. Калядоўінчыкі хадзілі таксама з "канём" (кабылай), "мядзведзем", "жоравам* (у розныхмесцах). Драўляны касцяк абцягвалі палатном, майсравалі галаву, рабілі грыву і хвост з ільну - і маска каня была гатовая: у яе сярэдзіну ўлазіў чалавек і рабіў выгляд. быццам едзе вярхом на кані, "конь" жа танцаваў, яго вадзіў "цыган", які пахваляўся "канём", расказваў пра здарэнні, "лячыў каня" нарэшце прасіў грошай на корм. "Мядзведзя" вадзіў хлопец, які прымушаў яго паводзіць так, як ранней сапраўдны мядзведзь у скамарохаў6. Калі хадзілі з "канём" або "мядзведзем", песень не спявалі, а суправаджалі пэўныя іх рухі прыгаворкамі, жартамі павадыроў, якія прымушлі іх камічна танцаваць. Даследчыкі лічаць, што пераапрананне людзей у жывёл генетычна ўзыходзіць да старажытных часоў, калі чалавек забяспечваў ежу паляваннем. Маскіроўка дазваляла незаўважна наблізіцца да жывёлы, звера. Калядныя прадстаўленні з маскамі першапачаткова ігралі сакральую ролю, якая грунтавалася на магіі, пазней жа ператвараліся ў тэатралізаваную пацеху7.
У тэматычнай разнастайнасці зместу калядак і шчадровак вылучаецца як галоўная тэма земляробчай працы ідэалізацыя і паэтызацыя яе плёну. У песні "За сяньмі. сяньмі там за новымі"8 жыта, яго ўрадлівасць сімвалізуецца "цёмнай хмаркай"; у песні "А ў нядзелю ранюсенька"9 ухваляецца праца гаспадара: у яго "жыта каласіста", "Да паедзем у поле жыта зажынаті, //Як раз разнём – капу нажнём //Другі разнём – сто коп нажнём"… Калядоўшчыкі запрашалі гаспадара паглядзець у гумне на вынік працы:
Што ўтваім гумне сам Бог ходзіць,
Сцірты лічыць і цябе клічыць,
Цябе клічць, дар табе даць:
Табе самому- сто коп жыта…10
(песня "Пане гаспадару, ці спіш, ці ляжыш")
Шчодрасць Бога паказваецца і ў песні "Пане гаспадар, Бог цябе заве", дзе ён даруе гаспадару валоў і каней: "валы паруе", "коней стайлуе, стайлуе коні на тры стайненькі, а вараны яды й на чатыры"11.
У шматстрофнай песні "- Ой, чые ж то пастушкі"12 у кожнай страфе як пыпеў гучыць пажаданне калядоўшчыкаў гаспадару:
За пана Бога прахалі
Дай яму, Божа, дай
Шчасця у полі,
Здароўя у дому,
Дай яму, дай.
У велічальных песнях калядоўшчыкі славяць і ідэалізуюць перш за ўсё гаспадара і яго жонку, надзяляюць із незвычайнай прыгажосцю і багаццем, усхваляюць таксама працавітасць і красу іх дачкі, паэтызуюць сына - хлопца-малайца, здольнага пераняць вопыт бацькі і замяніць яго на полі і ў гаспадарцы, выявіць свой розум, мудрасць у грамадстве. Закранаецца ў калядных песнях і тэма шлюбу.
Тэма кахання і шлюбу адлюстравалася ў папулярнай каляд-най гульні "Жаніцьба Цярэшкі" і ў шматлікіх песнях, якія вы-конваліся пры гэтым. Гэтай гульні прысвечаны асобны том зво-да БНТ (выйшаў у свет у 1993 г., падрыхтавала Л.М.Салавей). Асаблівае распаўсюджанне гульня атрымала на поўначы, паўночным захадзе і на Магілёўшчыне. Грунтоўна апісана гуль-ня ў зборах Е.Р.Раманава, П.В.Шэйна. Добрае ўяўленне аб гэ-тай гульні даецца ў манаграфіі А.І.Гурскага "Зімовая паэзія бела-русаў" (1980).
Моладзь выбірае хату, гаспадары якой згаджаліся іграць ро-лю бацькі і маткі. Спачатку гулялі, танцавалі, спявалі, жартавалі. Апоўначы пачалі патрабаваць "жаніць Цярэшку". "Матка" падбірала пары, прымаючы пад увагу жаданні хлопцаў і дзяўчат. Аб'яднаныя ў пары хлопцы і дзяўчаты спявалі песні-цярэшкі, танцавалі. Падыходзілі да "маткі" за благаслаўленнем. Яна ўсаджвала іхпобач і жартаўліва бласлаўляла на шлюб, папярэдж-вала: "Не бяры тую, што знаеш праз дзверы, а бяры тую, якую знаеш з качэлі", "...Жонка не рукавіца - з белай ручкі не скінеш і за пояс не заткнеш".
У час "жаніцьбы" некаторыя хлопцы ("дзяды") спрабавалі ўцячы ад вылучанай дзяўчыны ("бабулі"). На гэта пелі: 'Не ўцякай, дзядулечка, я ж твая бабулечка. хоць жа я ножку зламлю, а свайго дзядульку злаўлю". Пасля "лоўлі дзядоў' па-ры станавіліся адна за адной, жартоўныя спевы і танпы пра-цягваліся, частаваліся. Разыходзіліся перад світаннем. ужо хлопцы "лавілі" бабулек, і, як адзначаў у VII выпуску "Беларускага зборніка" Е.Р.Раманаў, вынікі часам эаканчваліся стратай "нявіннасці" дзяўчынай, што вымушала хлопца браць шлюб з "бабулькай". Па сваёй структуры песні-цярэшкі невялікія, змест іху болыласці звязаны з гульнёй. Вось два прыклады:
Пайду я Цярэшку жаніць,
Аж мая галоўка й баліць,
Аж мае ручкі лянуць,
Не магу на дзеда глянуць.
- Дайся, дзядулька, дайся,
На чужых не спадзявайся.
Як у лузе асінка горка,
Так табе чужая жонка.13
Цярэшка - Цярэшанька,
Цераз бор дарэжачка,
Бітая, таптаная,
Я ж ў мужа каханая.14
Розныя варыянты гульні "Жаніцьба Цярэшкі" і яе вытокі раз-глядае В.Дз.Ліцвінка ў кнізе "Святы і абрады беларусаў" (1997, С.170 - 175). Ён падтрымлівае аднаўленне гульні фальклорнымі калектывамі Віцебшчыны.
Да пераходнага часу ад зімы да вясны адносяць Масленіцу, якую святкавалі за тыдзень перад сямітыднёвым постам перад Велікаднем. На Масленіцу праводзілі зіму і сустракалі вясну. Многія даследчыкі лічылі, што ў беларусаў святкаванне Масленіцы адбывалася больш сціпла, чым у Расіі, з невялікай колькасцю песень. Але ў апошнія гады гэта сцвярджэнне абвяргаецца вялікай колькасцю сабраных матэрыялаў. Для Масленіцы, як і для Купалля, характэрны разгул удзельнікаў, не абмежаваны звычайнымі маральнымі нормамі. Масленіцу любіла моладзь, нецерпяліва яе чакала, як гэта адлюстроўвалася ў папулярнай песні:
Мы маслінку дажыдалі,
Сырам гару набівалі,
I маслам палівалі;
А ад сыру гара крута,
Ад масла гара ясна;
Нас масленка спадманіла:
На большый пост пасадзіла,
На кіслую капусту,
На салодкую саладуху,
На горкую рэдзьку.15
На масленіцу вадзілі карагоды, танцавалі, спявалі вясёлыя песні, удзельнікі гульняў імкнуліся на нейкі час пазбавіцца дамастроеўскіх правіл паводзін, адчуць сябе свабоднымі. Па словах П.Бяссонава, у гэты час усе рвуцца на вуліцу, "узмоцнена рвуцца", ахопленыя страсцю "адзінай, бязмежнай, амаль адчаяннай... У карагодзе хоць і снег растае, зябнуць ногі, а страсць разбірае і прама вылятаюць з карагода пары, мінута - і затым ра-зарвана свяшчэнная сувязь, або заведзена новая і сарваны "зялёны вяночак".16 У многіх гумарыстычных масленічных песнях гучаць эратычныя матывы. Маладая жанчына, ап'янеўшы, просіць "дзевяратка" завесці яе "памалюсеньку цераз сені, цераз хатачку да ў новую краватачку" або дазваляе суседу: "Хоць ты мяне на мя-жы палажы, толькі майму мужу не кажы"17. У гэтых песнях выяўляецца сімільная магія: эратызмам удзейнічаць на язычніцкіх багоў для паляпшэння матэрыяльнага становішча. Ю.М.Сакалоў пісаў аб гэтым так: "Полавая свабода на мас-ленічных гульнях (у Еўропе на карнавалах), якая дапускалася традыцыяй, мела прамыя адносіны да закляцця на прыплод як сям'і, так і жывёлы. 3 эратычнымі момантамі ў абрадах звязан і эратызм слова, які даходзіў часта да цынізму, што нельга пера-даць у друку. Масленічныя песні, прыгаворкі, дражнілкі амаль усе такога характару."18
Зразумела, што пазней магічная функцыя абрадаў, гульняў, спеваў, страцілася і ўсе тэатралізаваныя прадстаўленні з сакральных ператварыліся ў пацешлівыя. Адраджаючы традыцыйную культуру, трэба помніць, што зараз ужо нельга аднавіць яе першапачатковую семантыку, успрыняцце старадаўняга сэнсу народных традыцый. Гэта немагчыма ды і патрэбы такой у наш цывілізаваны час няма.
1 1 Паэзія беларускага земляробчага календара /Уклад., сістэм. тэкстаў, уступ. арт. ікамент. А.С.Ліса - Мн., 1992. С.126-127.
2 Бессонов П. Белорусские песни. С.98.
3 Туgodnik powszechny, 1885, №1.
4 Бессонов П. Белорусские песни. С.98.
5 Романов В. Белорусскнй сборник. Вильна, 1911. вьп.8.С.108
6 Дембовицкий А.С. Опыт описания Могилевской губернии. Могилев, 1882. Кн.1.С.506.
7 Гл.: Фядосік А.С. Прабемы беларускай народнай сатыры. Мн., 1978. С.248.
8 Паэзія беларускага земяробчага календара. С.111.
9 Тамсама, С.128
10 Тамсама. С.115
11 Тамсама. С.124
12 Тамсама. С. 119 – 123.
13 Тамсама. .166 -167.
14 Тамсама. С.167.
15 Шлюбскі А. Матэрыялы да вывучэння фальклору і мовы Віцебшчыны. Мн., 1927, Ч.1.С.62.
16 Бессонов П. Белорусские песни. С.137 – 138.
17 Тамсама. С.146 - 147.
18 Соколов Ю.М. Русский фольклор. М., 1941.С.147.
Веснавы цыкл
Веснавы цыкл аграрнага календара яшчэ больш цікавы і раз-настайны сваімі абрадамі і мноствам відаў паэзіі. функцянальна звязанай з земляробчымі, гаспадарчымі. сямейнымі клопатамі сяляніна, яго перажываннямі, уяўленнямі і ўспрыняццям навакольнага свету. Сяляне чакалі вясну, гукалі, каб паскорыць яе прыход, радаваліся, што яна "адмыкае зямліцу, выпускае травіцу на ранняе лета, на буйнае жыта"1.
Да веснавога цыкла адносяцца песні: вяснянкі, валачобныя, вялікодныя, юраўскія, траецкія, або сяміцкія, куставыя, русаль-ныя. Да іх можна дабавіць карагодныя і талочныя песні, якія вы-конваліся ў рознью часы веснавога цыкла. Паўсюдна, пачынаючы часцей за ўсё з Дабравешчання, дзяўчаты залазілі на горкі, стрэхі будынкаў і гукалі вясну:
Благаславі, Божа,
На ўзгорачку сесці
Вясну гукаці,
Лецечка адмыкаці,
Зіму замыкаці:
Лецечка цяпленька,
Зіма сцюдзёная,
Лецечка ў каточку,
Зіма ў палазочку.2
Гуканне вясны спалучалася ў многіх вяснянках з заклінаннем карысці ад яе прыходу людзям: "Дай, Божа, на жытачка род, //На статак прыплод, //Людзям на здароўе".3 У шматлікіх весна-выхпесняхадлюстроўваецца, што карыснае прынесла людзям вяс-на. У адных песнях у адказ на гэта пытанне сцвярджаецца:
"-Шаўковую траву на вясну, //Буйнае жыта на лета. //Малым дзеткам па яечку, //Старым дзедам па кіёчку, //Маладым малод-кам па бёрдзечку..."4. У другіх -персаніфікаваная вясна адказвае, што яна прынесла: "Тры карысці ў радасці: //Першая карысць бортнічкам, //А другая й аратаму, //А трэцяя пастушкам.."5 У трэціх: "-Прынесла хлопцам па лясачцы, //А малым дзецям па кружочку, //Маладанькам па чэпчыку, //А дзевачкам па кветач-цы..."6 і г.д.
Але вясна прынесла не толькі радасць, а і нястачу:
- Зпунькі сянцо
Вынесла, вынесла,
Зтоку саломку
Вытрасла, вытрасла,
Зклеці зярно
Вымела, вымела.7
3 веснавых песень асаблівай мастацкай дасканаласцю і адметнасцю вылучаюцца валачобныя песні.
Валачобныя песні, як і восеньскія, а таксама хрэсьбінныя песні, вызначаюць жанрава-бытавую спецыфіку беларускага фальклору.8 Па словах А.С. Ліса, які прысвяціў даследаванню валачоб-ных песень асобную манаграфію, валачобныя песні адносяцца да "вяршыні беларускай мастацка-паэтычнай культуры", у іх "слова дасягае незвычайнай выяўленчай выразнасці, мастацкай прадуктыўнасці, пераліваецца ўсімі гранямі, адценнямі хараства... Тое, што беларускія валачобныя песні амаль не маюць у культурах суседніх народаў аналагаў, павышае цікавасцьда іху агульнакультурным інтэрнацыянальным маштабе. Як нацыянальную культурную спадчыну валачобныя песні цяжка пераацаніць. Яны маюць вялікае пазнавальнае, эстэтычнае значэнне, уяўляюць свое-асаблівую крыніцу для ўзнаўлення гістарычнага быту народа ў выяўленчым мастацтве, музыцы".
А.С. Ліс, як і многія іншыя даследчыкі, лічыць паходжанне на-звы гэтых песень ад слова "валачыцца" валачобнікаў, якія абходзілі вясковыя двары і спявалі гаспадарам песні, за што ім дарылі пра-дукты харчавання, грошы. Гурт валачобнікаў, у які ўваходзілі пачынальнік, падхопнікі, музыка, механоша - усяго 8-15 чалавек -спяваў песні пад вокнамі сялянскіх хат. Прыход валачобнікаў быў жаданым для вяскоўцаў: яны з цікавасцю слухалі майстэрскае выкананне песень мясцовымі спевакамі пад акампанемент скрыпкі або жалейкі (дудкі), бубна. Ім імпанавала паважлівае звяртанне пачы-нальніка да гаспадароў з просьбай дазволіць праспяваць песню і асабліва яе змест. Часам валачобнікі адразу ж пачыналі пець "ла-лым" (вясну). Вось як апісваў П.Шпілеўскі віншавальнае выступленне валачобнікаў на Віцебшчыне ў палавіне XIX ст.:
"Гурт валачобнікаў звычайна становіцца пад акном хаты паўкругам, усярэдзіне - пачынальнік; гэты апошні пад акампане-мент скрыпкі запявае перш верш "лалыма"; падхватнікі спяваюць прыпеў "Хрыстос васкрос, сын Божы!", за прыпевам спяваецца другі верш, за ім зноў прыпеў і так да канца. Запявала нярэдка суправаджае сваё сола адпаведнымі рухамі цела, а падхватнікі ў час прыпеву пляскаюць у далоні. Пасля заканчэння песні кім-не-будзь з гурту, а часам і змешанымі галасамі многіх гаворыцца кароткае імправізаванае вітанне. Затым звычайна гаспадар ці гаспа-дыня адчыняюць акно, дзякуюць валачобніка і падаюць ім, што Бог даў: пяток ці дзесятак яек, канец пірага, акраец хлеба, кава-лак сыру, варанага мяса або замест усяго грыўну грошай; у іншых дамах даюць асобна пачынальніку і падхватнікам. Атрыманае пе-радаецца механошу аж да дзяльбы".9
Сяляне чакалі валачобнікаў не толькі таму, што ім падабала-ся іх віншаванне і велічанне ў песнях, але і ў надзеі на здзяйснен-не пажаданняў, выказаных імі. У далёкім мінулым яны верылі ў магічную сілу слоў валачобных песень, пазней па традыцыі пры-малі валачобнікаў як таленавітых спевакоў, ад выступлення якіх сяляне атрымлівалі эстэтычную асалоду. Магічна-утылітарная функцыя страціла дамінантнае значэнне, але не знікла зусім. Структура велічальных валачобных песень падобная на структуру велічальных народных калядных песень. Гэта заўважылі А.А.Па-табня, Я.Ф.Карскі. Зімі не зусім згодзен А.С.Ліс, які прышоў да высновы: калі "разглядаць кожную структурную частку калядак і валачобных асобна, канкрэтна, то выяўляецца больш разыход-жанняў, чым збліжэнняў"10. Але гэтыя адрозненні выяўляюцца ім у дэталях. Да таго ж ён не вылучае жанравыя разнавіднасці вала-чобных песень па эстэтычнаму прынцыпу, а класіфікуе песні па іх функцыянальна-тэматычнаму прынцыпу і вылучае пяць груп "на падставе адрасата, да каго звернуты, каму прысвячаюцца, або ах-вяруюцца (у народнай тэрміналогіі)"11.
Калі ж класіфікаваць валачобныя песні па эстэтычнаму прынцыпу, то можна вылучыць не толькі велічальныя, але і закліналь-ныя. Аднак не ўсе яны поўнасцю адпавядаюць эстэтычным крытэрыям. Многія з іх маюць рысы і той і другой разнавіднасці або эпічна-апавядальную самабытную жанравую своеасаблівасць, а ў некаторых творах - элементы ліра-эпічнасці. М.М.Нікольскі дас-ледаваў міфалогію і абрадавасць валачобных песень і вылучаў песні жытняга цыклу. песні свят-святочнага цыклу і пазнейшыя вала-чобныя песні. У апошніх цыклах песень, у адрозненне ад старадаўніх, ён адзначаў наяўнасць шматлікіх паралеляў у веснавой паэзіі іншых народаў. Але ў чым выяўляюцца гэтыя паралелі, дас-ледчык не вызначае, пагаджаецца са сцвярджэннем Анічкава, "што заходне-еўрапейская веснавая абрадавая песня з'яўляецца толькі перажыткам старадаўняй веснавой абраднасці і песні, якія былі аднастайнымі з лепш захаванай валачобнай беларускай абра-давасцю. Давесці дакументамі справядлівасць гэтай надзвычайна каштоўнай і трапнай гіпотэзы, мы, на жаль, не можам; але затое характар позніх веснавых віншавальных песень, славянскіх і заходніх, сапраўды вельмі падобны да характару позніх валачобных песень. Якуапошніх, так іў першыхасяродакцяжару змяшчаецца ў віншавальных пажаданнях: у выпрашванні падарункаў; як тут, так і там пажаданні разрозніваюцца ў залежнасці ад таго, да каго зварочваецца віншавальная песня"12, - да такой высновы прыйшоў М.М.Нікольскі і ў якасці прыкладу прывёў сербскія "лазарскія" песні.
На наш погляд, калі пагадзіцца з класіфікацыяй М.М.Нікольскага і вылучаць песні жытняга цыклу і свят-святочнага цыклу, то пры іхразглядзе няцяжка заўважыць, што часцей за ўсё яны не выконваліся ў "чыстым" выглядзе, а ў спалучэнні песень абодвух цыклаў.
Адной з самых аб'ёмістых валачобных песеньз'яўляецца песня, запісаная П.П.Дземідовічам і апублікаваная ў "Віленскім весніку" (1895, №73-74), якую ён назваў "надзвычай цікавай", сваім зме-стам складае "царкоўна-сельскагаспадарчы каляндар і да гэтага ча-су выконваецца ў Дзісенскімі павеце Віцебскай і Барысаўскім Мінскай губерні." Песня сапраўды вылучаецца надзвычайнай змястоўнасцю. Структура яе характэрная для класічнай валачобнай песні ў гонар гаспадара, кожны святы з царкоўнага календара апякуе пэўную земляробчую працу селяніна, збожжавыя расліны, іншыя працоўныя і святочныя, гаспадарчыя клопаты. Хрысціянскія святыя замянілі старажытныя славянскія язычніцкія боствы і няблага спраўляюцца са сваімі абавязкамі. На чале іху "навюсенькім, бялюсенькім шатрэ" гаспадара на "залатым крэсле" сядзіць Бог, а перад ім "усе святыя шыкуюцца, рахуюцца: якому святу наперад пайсці". У такім эпічна-апавядальным стылі далей валачобнікі паведамлялі, што робяць святыя: "...Саракі наперад пайшлі, //Святы Аляксей сохі чэшаць, //Святое Благавешчанне заворваець, //Святы Вербіч вярбу пасвянцаець, //Чысты чацвер ячмень засяваець..." Юрай залатымі ключамі "адамкнуў зямлю", "Святы Барыс бабы сеець, //Святы Мікола па межах ходзіць, //Жыта родзіць, //Урасіўся, умачыўся, //Пад залаты пояс пада-пхнуўся. //Святы Ушэственнік жыта выплываець". Менавіта жыту, ад ураджаю якога залежаў дастатак у сям'і, у валачобных пес-нях надаецца найбольшая ўвага. У гэтай песні "Святы Дзевятнік жыта раўнуець, //Святая Дзесятуха жыта красуець... //Святы Пё-тра жыта спеліць... //Спас жыта пасвянцаець, //Святая Прачыс-тая папары мяшаець //I жыта засяваець, //А другая ёй памагаець, //Святое Узвіжанне з поля збіраець". Не выпадкова жыта ўзгадва-ецца і ў заключнай частцы валачобнай песні:
Дай, Божа, гаспадарам здароўя,
Дай, Божа, каб жыта радзіла
На ніве - капамі, а ў гумне скірдамі,
На таку - умалотна, а ў арудзе - спорам,
А ў арудзе - намолам,
У дзяжы - падходам, а ў печы - ростам,
На стале - сыццём!13
Фальклорны час у валачобных песнях часта не адпавядае рэаль-наму, таму ўжо вясной жыта паспявае і малюецца карціна яго жніва:
...Жнуцьжнейкі маладзенькія,
Іхсярпочкі залаценькія.
Густа-густа зор на небе,
Гусцей таго снапоў у яго (гаспадара)...14
У заключнай частцы, апрача пажаданняў, нярэдка выказва-лася просьба адарыць валачобнікаў:
...Песенька спета, напроці лета:
А будзь жа весел, як вясна красна,
А будзь жа ціхі, як ціха лета,
А будзь жа багаты, як багата восень.
А ты, гаспадынька, усё дагадайся:
Скавародку - ў печ, па яечкі - ў клець,
Кусок сала пакрышыці,
А каўбаскаю абгарадзіці,
Кварту гарэлкі і сыр на талеркі.15
У другой песні валачобнікі жадаюць гаспадару "Жыці-быці, а нас надарыці: //Капу яек нялічаных, //А сыр на талерку, //Чыр-вонцы ў паперку //І два літры нам запіці"16. Такая нясціплая просьба не задавальнялася нават заможным селянінам. Калі доб-ра падараць, валачобнікі выказвалі гаспадару пажаданні: "Бывай здароў, мей сто кароў, а жыві болей, мей сто коней, хадзі каля рэчак, мей сто авечак, хадзі каля лядак, мей сто цялятак, хадзі каля нівак, мей сто свінак..."17. Увыпадку, калі гаспадар за спевы нічога не даваў, яго клікалі ісці з валачобнікамі жабраваць і прадказвалі няшчасці.
У некаторых выпадках валачобнікі іранічна заяўляюць, што яны многа не просяць, "у гадочак адзін разочак", і пералічаюць, колькі патрабуюць і канкрэтна каму з гурту: "Пачынальніку - хоць сорак яец, //А падхватнічкам - па дзесятачку, //А механошу - жыта калошу, //Кварту гарэлкі, сыр на талерку, //Нашага музыкі горкая доля: //Жонка не любіць да й не галубіць, //Што й паца-луіць - назад адплюіць"18.
Не адмаўляючы прыкладнога значэння адлюстравання аграр-нага календара ў валачобных песнях, А.С.Ліс адзначыў, што не-льга ў іх паэтычным календары "бачыць прамы рэгулятар працоўнай дзейнасці колішняга селяніна...Паэтычны каляндар зама-цаваў суму земляробчых ведаў у мастацкіх вобразах. Як і ўсякая песня пры абрадзе, ён меў на мэце садзейнічаць глыбейшаму засваенню грамадой той інфармацыі, тыхўстановак, якія нёс абрад. Паэтычны каляндар даваў шырока абагульнены вобраз гаспадарча-га года. Яго практычнае значэнне заключалася ў своеасаблівым эмацьюнальным зарадзе, які ў форме песні даваў хор валачобнікаў земляробу вясной, на самым пачатку работ, мабілізаваў яго на бу-дучую цяжкую вялікую працу"19.
Сярод праяў "цуда", пра які спявалі валачобнікі, апрача ўдзелу ў земляробстве міфічных істот, незвычайнай прыгажосці двара і шатра, дзе на залатым крэсле сядзіць сам Бог, яны прапаноўвалі гаспадару ўзяць ліхтарык і схадзіць у хлявок паглядзець, што там дзеецца: там адбылося яшчэ вялікае дзіва: "Трыста каровак ацялілася, //А ўсе кароўкі, усе драмушачкі, //А ўрадзіліся ўсе ця-лушачкі. //Сто кабылачак ажарабілася, //Жарабілі яны па жара-бочку, //Па жарабочку па вараненькім..."20. Колькасць кароў, якія ацяліліся, і кабылачак, што ажарабіліся, у розных валачобных песнях называецца не аднолькава: чатыры, восем, дзевяць, капа (шэсцьдзесят). Найчасцей згадваецца лічба сорак (не толькі ка-роў, кабылак, а таксама авец, свіней). Такая гіпербалізацыя праявы мела магічнае значэнне: спадзяваліся такім чынам сад-зейнічаць павелічэнню плоднасці скаціны. Лічбы (дзевяць, сорак і інш.) таксама павінны былі адыгрываць магічную ролю.
У валачобных песнях паэтычным хараством вылучаецца вобраз гаспадыні; яна "роду харошага", "бацькі багатага", "маткі ра-зумнае"; яна "раненька ўстаець і тоненька прадзець, часценька тчэць і бяленька беліць. ... хораша ходзіць, хазяйства водзіць"21. Як вобразы сімвалізуюцца часам пава-маці, паўлёначкі, сакалочкі - сімвалы яе сыноў22.
У песнях дзяўчыне - краснай паненцы - вар'іруецца сюжэт шлюбу: красна дзяўчына звяртаецца да злотнікаў выліць "залаты персцень", "парловы вянок", "шаўковы каберац" або: залаты кубак, залаты персцень, звянчальнічак (у другой песні руцяны вяночак). Часам гэтыя "надобачкі" тлумачацца;
Златы персцень - на ўпадабанне,
Парловы вянок - на заручэнне,
А шаўковы каберац на шлюбаванне.
Або:
А залаты кубак - дзеля запівання,
А залаты персцень - дзеля абручання,
Руцяны вяночак - то дзеля вянчання.23
Вобраз дзяўчыны ў валачобных песнях паэтычна ідэалізуецца: яна прыгожая і працавітая, "на ўсё добра вывучана; шыці - мыці, вышываці, і чытаці, і пісаці"; яна "ясней- красней" за "ясен-кра-сен мак у гародзе"; "па двару ідзець, як пава плывець. //У сені ідзець, саяны лушчаць, //У хату ідзець, баяры сядзяць, //Баяры ўсталі, шапачкі знялі, //Слічну паненку пад рукі ўзялі"24.
У песні "А ў лясочку на верасочку" дзяўчына звіла вянок з пер'яў павы і "на галоўку клала",
Ў цэркаўку пайшла - цэркаўка сіяець.
Вокала яе людзі да дзівілісь,
Адчаго ж гэта цэркаўка сіяець.
Аль ад месяца, аль ад сонца,
Аль ад маладой нашай Марыйкі?
А не ад месяца, не ад сонца,
Ад маладой нашай Марыйкі.25
У валачобных песнях, адрасаваных хлопцу, значна распаўсюдзіліся міфалагічна-казачныя сюжэты пра слічнага панІчыка, які хоча застрэліць змяю на камені, чорнага арла на дубу, сізага арла на дрэве, арла-пціцу, жоўту лісіцу, сакала на явары (сакала яснюсенькага ў чыстым полі), галубка на дубку, вутачку шэрую, куну і інш., але яны ўсе гавораць чалавечым голасам і просяць не забіваць іх, за што абяцаюць выратаваць у бядзе, дапамагчы з пе-равозам або пералётам, прынесці вялікую карысць і г.д.26
Як і дзяўчыны, прыгажосць хлопца ідэалізуецца: цераз поле ён едзе - "усё поле зіяе", цераз места - "усё места дзівуе", цераз вёску - "уся вёска шапкуе". Падобна вясельным песням прысутныя захапляюцца яго красе: "Бог таму дае, чый сын едзе, //Яш-чэ таму лепей, чый зяць будзе".27
Тэматыка валачобных песень разнастайная. Яны характарызуюцца таксама ўстойлівай страфічнай і метрарытмічнай структурай, з якой даследчык музычных асаблівасцей гэтых песень В.І.Ялатаў вылучыў адзін асноўны і тры прыватных тыпы і падрабязна прааналізаваў іх.28
Такім чынам, валачобныя песні як спецыфічная нацыянальная з'ява ў беларускім фальклоры вызначаюцца багатым зместам, паэтычнай і музычнай дасканаласцю, выразнай функцыянальнасцю.
Да веснавога цыкла адносяцца юраўскія песні, выкананне якіх прымеркавана да свята Юр'я (Георгія) - апекуна жывёлы і земляробства. Хрысціянскі святы замяніў язычніцкага Велеса, які быў адным з важнейшых багоў у славянскай міфалогіі. Свя-та Юр'я адзначаецца вясной 6 мая. Звычайна ў гэты час першы раз выганялі на пашу кароў, таму што хоць сяляне і назапашвалі корм ("На Юр'я павінна быць сена і ў дурня"), але яго заставалася мала нават у добрага гаспадара. Змагічнай мэтай, каб абараніць статак ад драпежных звяроў і розных хвароб, перад першым выганам кароў, валоў, коней у многіх месцах запальвалі грамнічую свячу і з ёю тройчы абходзілі статак. Частавалі пастуха, які павінен быў таксама выканаць магічныя дзеянні. Але ўжо на пашы.
У юраўскіх песнях (таксама ў многіх валачобных) Юрай выконвае ролю своеасаблівага божага ключніка, які "адмыкае зямлю, выпускае расу", на яе і заклікаюць песні выпускаць хатнюю жывёлу:
Юр'я, Юр'я
Прыпеў: Божа мой.
Падай ключы
Зямлю адмыкаць,
Бычка напасаць
На Юр'еву расу.
Бычка напасу:
-Бычок, трацячок,
Ці повен бачок?
-Яшчэ не повен,
Злевым не ровен.29
Юрый - персанаж многіх валачобных песень, у якіх ён або сам апякуе сялянскую ніву, або паведамляе аб такой жа ролі Бо-га: Юрай гаворыць гаспадару: "-Каля твайго жыта сам Бог ходзіць, //Сам Бог ходзіць, ключом звоніць, //Ключом звоніць, зямлю адмыкае, //Зямлю адмыкае - расу выпускае..."30.
Паводле запісу Ю.Крачкоўскага, Юрай у Навагрудскім паве-це лічыўся ў сялян "заступнікам жывёлы і асабліва коней". Ён жа прыводзіць песню:
Святы Юрай, Божы ключнік,
Вазьмі ключы, ідзі ў стайню,
Вазьмі каня варанога,
Ідзі ў поле ў чыстае
Адамкні зямлю, пусці расу.31
Цікавым, насычаным рознымі абрадамі, было свята Тройцы, або Сёмухі, якое адзначалася праз сем тыдняў пасля Вялікадня. На гэта свята ўшаноўвалі продкаў (ім прысвячаліся Стаўроўскія дзяды), расквітнеўшую прыроду (двары і хату ўпрыгожвалі галінкамі бярозы, клёна). Для Тройцы характэрны абрады кума-вання дзяўчат, завівання і развівання бярозы, завіванне вянкоў і варажбы на іх аб шлюбе і будучыні наогул. Гэтыя абрады адлюст-раваны ў траецкіх песнях, напрыклад, у песні "За рэчкаю, за бы-страю", адбіліся абрады кумавання дзяўчат, завівання вянкоў і ва-ражбы: дзяўчына з слабодкі звяртаецца да аднасяльчан: "Вы ку-мушкі-галубушкі, //Падружкі мае. //Куміцеся, любіцеся, //Любіце й мяне. //Як будзеце ў зялён сад ісці, //Гукайце й мяне, //Як будзеце красачкі рваць, //Нарвіце і мне, //Як будзеце вяночкі віць, //Савіце і мне, //Як будзеце на галоўкі класць. /'/Кладзіце і мне, //Як будзеце на Дунай пускаць, //Пусціце і мой. //А ўсе вянкі паверх пайшлі, //А мой на дно паў, //А ўсе дружкі з вайны прышлі, //А мой запрапаў."32
Як і ў іншых абрадавых песнях, у траецкіхвыразна выяўляецца магічная функцыя святочных абрадаў, накіраваная на павы-шэнне ўрадлівасці поля. У песні "Пойдзем, дзевачкі, ва лугі, лужочкі" раскрываецца семантыка абраду завівання вянкоў: "Мы заўём вяночкі //На годы добрыя, //На жыта густое, //На ячмень каласісты, //На авёс расісты, //На грэчку чорную, //На капусту белую"33. Пра семантыку гэтага абраду слушна напісаў А.С.Ліс - даследчык паэзіі беларускага календара:
"Завіванне вянкоў на Сёмуху ў старажытнасці мела працоўнамагічны сэнс: паводле думкі выканаўцаў абраду, павінна было садзейнічаць плоднасці поля, ураджайнасці збажыны і гародніны"34.
У траецкіхпесняхз надзвычайным паэтычным хараством ушаноўваецца культ расліннасці, дрэў. У гэтыхпесняхадлюстраваліся анімістычныя погляды продкаў. Бяроза, клён, дуб песаніфікуюцца, да іх спявачкі звяртаюцца як да жывых істот. У песні "Выхва-лялася бяроза"35 у першай частцы псіхалагічнага паралелізму перадаецца дыялог бярозы з дубам, якія спрачаюцца падобна таму, як у другой частцы паралелізму дзяўчына з хлопцам. У песні адчуваецца незадавальненне пахвальбой бярозы. У іншых жа песнях менавіта бярозе аддаецца перавага ў параўнанні з другімі дрэвамі, напрыклад:
Не радуйся, клён да ясення,
Не к табе ідуць дзеўкі красныя.
Не табе нясуць яешні смашныя,
Гарэлку горкую, скрыпку звонкую.
Ай, люлі, ай, люлі!
Ай, люлі, ай, люлі!
Ты радуйся, белая бяроза,
К табе ідуць дзеўкі красныя,
Табе нясуць яешні смашныя,
Гарэлку горкую, скрыпку звонкую...36
Падобны матыў гучыць і ў песні "Не радуйся ты, дубняк, кленнік". у якой побач з гэтымі дрэвамі называюцца "ель кудравая. зелена сасна". Недаіхідуцьдзяўчаты, "стары бабушкі" і "стары старыкі":
Толькі радуйся, бела бяроза,
Што ты белая да кудравая.
Ну, кудравая, малажавая,
Што к табе ідуць красны дзевіцы,
Ну нясуцьтабе ўсе гасціночкі...37
Адухаўлёная бяроза клікала дзяўчат і ў песні "Гукала дзевачак бяроза вянкі развіваць", якую спявалі праз тыдзень, калі ішлі развіваць бярозкі. Па выгляду вянкоў гадалі аб будучыні.
Сёмушныя абрады, асабліва завіванне вянкоў і варажба на іх, добра захаваліся да канца XX ст. на Магілёшчыне. Выканаўцы іх, зразумела, не надавалі ім магічнага значэння.
На другі дзень Тройцы на Піншчыне вадзілі "Куста". Выбіра-лася самая прыгожая ў вёсцы дзяўчына, якую ўбіралі ў зелень, сплеценую з галінак клёну, і на галаву надзявалі вянок. Гурт дзяўчат вадзіў "куст" па вёсцы пад песні, якія атрымалі назву ку-ставых. Упершыню вялікую калекцыю куставых песень апубліка-ваў Р.Зянькевіч у зборніку "Народныя песні пінскага люду" (1851). У пасляваенныя гады абрад і куставыя песні прыцяглі ўвагу многіх даследчыкаў. Найбольш грунтоўна даследавалі куставыя песні Р.М.Кавалёва і В.М. Шарая.
Гурт дзяўчат заходзіў у двор, і спявалі песні гаспадару, сыну, дачцэ, танцавалі. Спачатку пелі:
Ой, дзень добры, да наш пане, да хаты,
Ой, ці ж вяліш нашаму кусту стаці,
Бочку мядочку прыпявалначкам даці,
Нам, маладзенькім, на ганачку пагуляці.38
Як калядоўшчыкі і валачобнікі, гурт дзяўчат прасіў у гаспадароў за свае спевы "тры барылкі гарэлкі" або "хоць па залатому" і інш. У далёкім мінулым ваджэнне "куста" і спевы мелі галоўнай магічную функцыю: садзейнічаць ураджайнасці нівы і шчаслівай долі тым, каму адрасаваліся песні.
Завяршаўся веснавы цыкл русальнымі песнямі якія выкон-валіся на Граным, або Русальным, тыдні. Міфалагічныя істо-ты русалкі, паводле народных уяўленняў, паходзілі з дзяўчат-тапельніц і нехрышчоных нябожчыкаў дзяцей і знаходзіліся ў рэчках, азёрах, з якіх яны выходзілі ў Русальны тыдзень, гу-лялі па жытнёвых нівах, у лесе, прываблівалі хлопцаў, казы-талі іх.
Важнейшы абрад тыдня - провады русалкі. Ею апраналі дзяўчыну, спляталі вянок з кветак васількоў, хмелю, надзявалі яго на яе і вялі ў жыта ў суправаджэнні спеваў русальных песень, пакідалі там дзяўчыну. Перад тым, як вялі русалку-дзяўчыну, тройчы спявалі песню "Ой, ты Васіль, ты мой Васілёчак"39. Вярталіся ў вёску, вадзілі карагоды.
Плялі вянкі для сябе і ўсе дзяўчаты, якія яны кідалі ўслед за русалкай у жыта, рабілі з саломы чучала русалкі, якое неслі ў по-ле або ў лес і пелі:
Правяду русалку, правяду
Да й асінкаю заламлю,
Каб тая русалка па жыце не хадзіла,
Майго жыта не ламіла.
Маё жыцейка дробнае
Да ў каласку буйнае.
Правяду русалку, правяду
Да й асінкаю заламлю.40
Асінавы кол звычайна ўбівалі ў магілу злога чарадзея, нячысціка. Русалку, варожы чалавеку пачатак якой увасабляўся ў чучале, спальвалі на вогнішчы. В.Д.Ліцьвінка адзначае. што "сарваная з яе [русалкі-дзяўчыны] зеляніна, прынесеная дадому, прыносіцьдабрабыт хатняй гаспадыні" (Менавіта з апранутай у ру-салку дзяўчыны). Ён жа апісвае, як рабілі чучала русалкі.
"...Чучала русалкі рабілі з куля саломы - уніз калоссем, а ўверх камлём, перавязвалі чырвоным поясам, выразалі шыю, га-лаву, на якую надзявалі чапец, спадніцу, з дзвюхжменей саломы рабілі рукі, якія абкручвалі хусткамі. На шыю завязвалі чырвоную хустку; спераду падвязвалі чырвоны хвартух, малявалі фарбамі твар і надзявалі вянок"41.
"Галоўнай песняй усяго русальнага тыдня" В.Дз.Ліцьвінка лічыць наступную:
На гряной нядзелі русалкі сядзелі,
Рана-ранюсенька, русалкі сядзелі.
Русалкі сядзелі, на дзевак глядзелі,
Рана-ранюсенька, на дзевак глядзелі.
-Дзевачкі-сястрыцы, падайце вадзіцы,
Падайце вадзіцы з глыбокай крыніцы,
Рана-ранюсенька, з глыбокай крыніцы.
3 глыбокай крыніцы ды з-пад той вярбіцы,
Рана-ранюсенька, ды з-пад той вярбіцы.
Падайце вадзіцы душу прыгасціці,
Рана-ранюсенька, душу прыгасціці.
Душа прыгасціцца - жыццё вараціцца,
Рана-ранюсенька - жыццё вараціцца.
Тады будзем з вамі краскі сабіраці,
Рана-ранюсенька, краскі сабіраці.
Краскі сабіраці, песенькі спяваці,
Рана-ранюсенька, песенькі спяваці.
В.Дз. Ліцьвінку ўдалося запісаць провады русалкі ў в.Дзімалоркі Лоеўскага раёна. Адбываліся яны інакш, чым прыведзеныя вышэй, але з убраннем зелянню русалкай дзяўчыны. Вянок для яе рабілі з жывых кветак, вянкі дзяўчат вешалі на крыжы магіл. "Русалка" спрабавала ўцячы, але яе лавілі, вялі на ўзгорак, дзе вадзілі карагоды, а потым праводзілі ў жыта. Зноў вадзілі карагод вакол "русалкі", потым з песнямі і танцамі ішлі праз усю вёску да рэчкі, дзе "русалку" абмываюць, вядуць у жыта. Яна здымае зя-лёнае адзенне, якое сяляне хапаюць і кідаюць на градкі агародаў.
Зразумела, што і раней не было адзінага сцэнарыя провадаў русалкі, існавалі рэгіянальныя і лакальныя мясцовыя традыцыі.Магчыма, што з гэтых былых традыцый моладзь в.Дзімалоркі і вы-карыстала найбольш цікавае ў провадах русалкі.
Святкаванне Русальнага тыдня, паэтычная народная твор-часць, семантыка абрадаў, генезіс, функцыянальнасць, нацыя-нальная і рэлігіянальная адметнасць вывучаны яшчэ недастаткова, у тым ліку і міфалагічны аспект (напрыклад, месца русалкі ў дэ-маналагічнай сістэме беларусаў).
У веснавых песнях ярка адлюстроўваецца ўспрыняцце сяля-намі прыроды, яе адраджэнне пасля зімы. Асабліва пранікнёна паказана гэта у шматлікіх варыянтах песні "Вол бушуе, вясну чуе", урывак якой прыводзім:
Вол бушуе, вясну чуе,
Дзеўка плача, замуж хоча.
-Не бушуй, воле, наарэшся,
Не плач, дзеўка, нажывешся.
Воран грача, сыра хоча.
Дзеўка плача, сына хоча.
Воран грача, сыра з'еўшы,
Дзеўка плача, сына меўшы…42
Змест некаторых вяснянак пераклікаецца з валачобнымі песнямі, у якіх валачобнікі спяваюць пра незвычайны ураджай на ніве гаспадара. Параўнаем вяснянку з урыўкам валачобнай песні:
Вяснянка:
Благаславі, Божа,
Вясну красную пеці
На ціхае лета,
На буйнае жыта.
Каб наша жыта
У трубы павілося.
У трубы павілося,
Набок схілілося.
На полі снапамі,
А ў гумне тарпамі,
У агародзе прысыпна,
А у млыне прымолна,
А у дзяжы падходна,
А у пячы пячыста,
А на стале краіста.44
Урывак з валачобнай песні:
…Во дай, Божа, умалоціста,
А ў арудзе во насыпіста,
А з аруда невыборыста,
А у мельніцы намеліста,
А у дзежцы падыходіста,
А у століку укроіста…43
Я шчэ адзін урывак з валачобнай песні:
-Вярніся ж дамоў, пане гаспадару,
Ужо твоё поле абгледжана,
На адной ніўцы ў трубу завілося.
А на другой там жнейкі жнуць…
…Дай жа, Божа, пане гаспадару.
З поля звезці і ў торпы злажыці.
У торпы укладна, на таку умалотна,
У арудак прысыпна, у пячы прысушна,
А ў млыне прымольна, а ў дзяжы падходна,
А ў печы румяна, на стале сытна,
А ў сям'і мірна.45
Растлумачыць гэту з'яву можна некалькімі прычынамі. Па-першае, і вяснянкі і вачобныя песні адносяцца да аднаго і таго ж цыкла земляробчага каляндара. Па-другое, веснянкі спявалі і ў карагодах і нават, як сведчыць В.Дз. Ліцьвінка, пры абыходзе хат:
"На Міншчыне зафіксаваны абход хат са спевамі, гуканнем вясны і заскокваннем-затанцоўваннем яе. Гурт моладзі ішоў у канец вёскі і па чарзе ля кожнага двара вадзіў карагод "Дзе карагод ходзіць, там жыта родзіць".46
Нарэшце трэццяя прычына: агульнасць магічнай функцыянальнасці і ў прыведзенай вяснянцы, і ў валачобнай песні.
1 Шейн П.В.Материалы Т.1.Ч.1.С.127.
2 Паэзія беларускага земляробчага календара. С.173.
3 Тамсама. С.173.
4 Тамсама. С.178.
5 Тамсама. С.179.
6 Тамсама. С.179.
7 Тамсама. С.179.
8 Па сведчанню С.Карскага, "валачобнікі захаваліся толькі на Беларусі. таму што гэты велікодны звычай даўно ўжо прапаўумаларасійскай вёсцы. а v Велікарасііяго,здаецца, ніколі не існавала, таму што апошняегэта свята праслаўляецца і апяваецца толькідухоўнымі асобамі" (Виленскнй вестник.1891.№86. Цыт. Па кн.:3емляробчыкаляндар:Адрады і звычаі. /Уклад,А.І.Гурскага.Мн.1990.С.157.).
9 Шпилевскнй П.Волочебники в Витебской губернии //Русский дневник, 1859.№101. Цыт. Па кн.:3емляробчы каляндарАбрады і звычаі/Уклад А.І.Гурскага. Мн.,1990. С. 172-17.
10 Ліс А.С.Валачобныя песні. С.55.
11 Тамсама. С.67.
12 Нікольскі М.М. Міфалогія і абрадавасць валачобных песень. Мн., 1931. С.276.
13 Земляробчы каляндар. С.165.
14 Валачобныя песні/Склад. Г.А.Барташэвіч, Л.М.Салавей, В.І.Ялатаў. Мн., 1980. С.93.
15 Тамсама. С.92.
16 Тамсама. С.107.
17 Валачобныя песні/Склад. Г.А.Барташэвіч, Л.М.Салавей, В.І.Ялатаў. Мн., 1980. С. 236.
18 Тамсама. С.214 - 215.
19 Ліс А.С. Валачобныя песні. С.83.
20 Валачобныя песні/Склад. Г.А.Барташэвіч, Л.М.Салавей, В.І.Ялатаў. Мн., 1980. С.214.
21 Тамсама. С.228, 234.
22 Тамсама. С.232-233.
23 Тамсама. С.250 – 251.
24 Тамсама. С.344, 343.
25 Тамсама. С.346.
26 Валачобныя песні/Склад. ГАБарташэвіч, Л.М.Салавей, В.І-Ялатаў. Мн. 1980. С.365-385.
27 Тамсама. С. 393.
28 Ялатаў В.І.Музычны змест валачобныхпесень. //Валачобныя песні С39-47.
29 Бессонов П. Белорусские песни. С. 23.
30 Валачобныя песні. С.93.
31 Земляробчы каляндар: Абрады і звычаі /Уклад. А.1. Гурскага. - Мн., 1990. С.174- 175.
32 Паэзія беларускага земляробчага календара. С.282 – 283.
33 Тамсама. С.278
34 Тамсама. С.56
35 Тамсама. С. 280
36 Тамсама. С. 279 – 280
37 Тамсама. С.280.
38 Тамсама. С.286.
39 Ліцьвінка В. Свята і абрады беларусаў. С.112.
40 Паэзія беларускага земляробчага календара. С.291.
41 Ліцьвінка В. Святы і абрады беларусаў. С.111.
42 Паэзія беларускага земляробчага календара. С.175.
43 Бессонов П. Белорусские песни. С.5 – 7.
44 Паэзія беларускага земляробчага календара. С.174.
45 Валачобныя песні/Склад. ГАБарташэвіч, Л.М.Салавей, В.І-Ялатаў. Мн. 1980. С.93.
46 Ліцьвінка В. Святы і абрады беларусаў. С.45.
Летні цыкл.
Да летняга цыкла беларускага каляндарна-абрадавай паэзіі адносяцца купальскія, пятроўскія, жніўныя і дажынкавыя песні.
Паходжанне свята Купалы і яго назвы большасць сучасных даследчыкаў звязваюць з ачышчальным агнём і салярнымі ўяўленнямі старажытных людзей. Традыцыйна святкуецца як дзень летняга сонцастаяння. Купальскія вогнішчы мелі сакральнае значэнне: здольныя былі "даваць ураджай, выганяць смерць не самі па сабе, а таму што ўвасабляюць сонца"1, - адзначаў А.А.Патабня. Купалле святкавалася ўсімі еўрапейскімі народамі, у тым ліку славянскімі. Л.Вінаградава і С.Талстая ў складаным комплексе рытуалаў і вераванняў вылучаюць: "1. збор траў і кветак, упрыгожван-не зелянню дамоў і гаспадарчых збудаванняў, людзей, жывёлы; 2. халжэнне да вады, купанне, абліванне вадой, пусканне па вадзе вянкоў і траў; 3. падпальванне вогнішчаў, танцы, пераскакванне праз агонь, сімвалічнае знішчэнне нячыстай сілы і г.д.;. 4. вы-сочванне і адпужванне ведзьмы; 5. начныя бясчынствы; 6. павер'і пра "ігру" сонца і іншых цудах прыроды"2. Па народнаму календа-ру Купалле святкуецца 24 чэрвеня (7 ліпеня), а галоўным чынам у ноч перад гэтым днём. У гэты ж дзень царква адзначае дзень на-раджэння Іаанна Хрысціцеля. Хрысціянская царква асуджала традыцыйнае народнае святкаванне Купалля.
А.С. Ліс па функцыянальна-тэматычнаму прынцыпу падзя-ляе купальскія песні на пяць груп: "І.Песні пачатковага перыяду купалля... 2.Песні і карагоды, што выконваліся каля купальскага вогнішча...З.Купальскія песні абраднага зместу. 4.Купалле любоўнай і сямейнай тэматыкі. 5. Купальскія балады."3
Г.В.Таўлай у манаграфіі "Беларускае купалле" (1986) грун-тоўна даследавала функцыянальныя асновы купальскіх песень, тыпалогію песенных структур, музычна-паэтычны сінтэтызм, пе-сенна-вершавыя сістэмы. Асаблівую ўвагу яна звярнула на функ-цыянальную сістэму купальскай песні, важнейшай вылучыла ка-мунікатыўную функцыю, якая абумовіла шэраг іншых функцый, перш за ўсё музычную, (апатрапеічную (ахоўную), мантычную (варажба), катартычную (ачышчальную), сімільную (імітатыўную) магію)4.
Святкаванне Купалля мела свае асаблівасці ў розных народаў і ў асобных рэгіёнах краіны. Па словах П.А.Бяссонава, "Беларусь захавала ў абрадзе купальскай урачыстасці і ў песнях, якія яе суправаджаюць, адгалоскі самай сівой старажытнасці, як нідзе ў славян"5.
На Віцебшчыне і ў іншых месцах для вогнішча хлопцы ўсцяг-валі на елку старое калясо, аблівалі яго дзёгцем, прывозілі і пры-носілі шмат старога хламу, дроў, ускідвалі на касцёр (і тут відавочна ачышчэнне ад старога, непатрэбнага). Звычайна месца для вогнішча выбіралі на ўзгорку, недалёка ад вады. На думку многіх даследчыкаў (А.С.Ліса, В.Иванова, Г.В.Гамарэлідзэ), кола сімвалізавала сонца, якому пакланяліся. А.С. Ліс выказвае гіпо-тэзу аб тым, што Купала святкавалася ў гонар летняга сонцаваро-ту. "Салярны культ у ім дамінантны"6. Імітацыяй руху сонца лічыцца і ваджэнне карагодаў вакол вогнішча. Менавіта да сонца і звяртаецца купальская песня:
Сягодня й Купала, заўтра Ян,
Да зайграй, сонейка, зайграй нам,
Каб зялёны лугі шумелі,
Каб сырая зямля стагнала.
Каб сырая зямля стагнала
Да й ад дзявоцкага гуляння,
Да й ад дзявоцкага гуляння.
Да й ад жаноцкага спявання.7
У купальскіх песнях адлюстраваліся пажаданні моладзі, каб у святочную ноч Бог даў пагоду і каб ночка была вясёлая з музыкай і спевамі, а дзяўчаты маглі начаваць у гаі, віць вяночкі, збіраць зёлкі, гуляць.
Міфалагічны вобраз Купалы часам персаніфікаваўся: уяўляўся дзяўчынай, якая "сядзіць на плоце", а "яе галоўка ў зло-це"8. Купалка кліча "Івана на вулку" або яе клічуць, яна ж кажа:
"Не маю часу - трэба хадзіці мне каля жыта"9. Песні пацвярджа-юць, што абрады і паэзія Купалля мелі магічную утылітарную функцыю, накіраваную на павышэнне ўраджайнасці і абарону нівы ад злыхсіл. У адной з песень клічуць Івана ў поле з мэтай "па межаххадзіць, жыта радзіць", каб яно было "густа, ядраніста, ядраніста, каласіста. //Ядро - з вядро, колас - з бярно, //А жыцінка, як бабінка. //Саломінка, як трасцічынка"10. У другой песні просяць Купалу не ісці ў сяло, а начаваць у жыце, "каб туды змяя не залятала, //Ў жыцечку споры не выбірала"11. Такую ж ахоўную засцярагальную функцыю выконвае Іван-Іванішча, якога Купалка заве "на вулку", але ён адмаўляецца:
Купалка-сястра, мне часу няма:
Пільную сяла, новага двара,
Каб ведзьмішча не хадзіла,
Чужых кароў не даіла.12
Ахоўна-ачышчальным быў абрад пераскоквання праз купаль-скае вогнішча пар хлопцаў і дзяўчат, перагон праз агонь кароў. У некаторых месцах ролю Купалкі іграла прыгожая дзяўчына, якую выбіралі з свайго асяроддзя дзяўчаты вёскі і з ёю на чале ішлі да прыгатаванага хлопцамі вогнішча. 3 купальскай ноччу звязаны ўяўленні, якія адлюстраваны ў народных творах, што ў гэты час раз у год зацвітае папараць, і той, хто знойдзе кветку, адшукае скарбы і будзе разумець гаворку птушак, жывёлы.
Не менш значнае месца ў купальскіхпеснях, чым аграрна-га-спадарчая тэматыка, займаюць тэмы кахання, сямейна-бытавых адносін. Мноства песень пра каханне абумоўлена распаўсюджанасцю фрывольнасці ў паводзінах удзельнікаў святкавання. Невы-падковай таму была ў купальскіхпесняхтэма страты дзяўчынай вя-ночка, што сімвалізавала страту дзявоцкасці. У песні "А Купал-начка дачку біла" дачка прызнаецца, што яе вяночак узяў "бялявы хлопец", "красны моладзец"13.
Папулярнымі былі шматлікія песні жартоўнага характару, якімі абменьваліся дзяўчаты і хлопцы. Дзяўчаты, напрыклад, вы-смейвалі хлопцаў за ашуканства ("Колькі ў рэшаце вады ёсць, //Столькі ў малайца праўды ёсць"14), прыпісвалі ім недарэчныя ўчынкі ("Ля рыначку хадзілі, //Сучку на лычку вадзілі, //Лычка на лычка мянялі, //Сучцы на лапцы паклалі"15) і ў той жа час у ідэальным выглядзе паказвалі сябе.
У сатырычна-гумарыстычных купальскіх песнях найбольш з'едліва высмейваюцца хлопцы: іх чорт за "хахол" (часам "чуб") трасе, кідае праз паркан; дзяўчаты гоняць "сваіх хлопчыкаў на папар"16. Пры гэтым часцей за ўсё не дабіваюцца ад іхпраўды, і нават чорт не можа яе дабіцца:
Іван, Іван да Мар'я,
А на гарэ купалля.
А пад гарой купарос рос,
А чорт мальцоў за хахол трос.
А ён іх трос і калаціў,
1 шчырай праўды дахадзіў.
Шчырай праўды не дайшоў,
Ён заплакаў і пайшоў.17
А вось дзяўчат "трасе за хахол" не чорт, а Бог і дабіваецца праўды:
...А дзевак Бог за хахол трос.
А ён жа трос-калаціў,
У дзевак праўды дахадзіў.
Ён ў іх праўды дайшоў,
І засмяяўшы пайшоў.18
Дзяўчаты здзекваюцца з хлопцаў, прадракаюць ім "ліха": тыя пагоняць кошак у поле, "кошкі на елкі скакалі, //Хлопцы на ко-шак брахалі"... Дзяўчаты "будуць кошак даіці... і хлопчыкаў карміці"19. Падобных гумарыстычных песень шмат, у іх хлопцы трапляюць у такое камічнае становішча, што не магло не выклікаць смех, якога і дабіваліся дзяўчаты. Смехам, жартамі, спевамі, танцамі і поўніліся гулянні ў купальскую ноч.
Зусім іншую рэакцыю выклікалі купальскія балады. У эпічным стылі ў іх герой трагічна гіне: "Ды едуць баяр'я ўсе разам, //Вязуць Міхала на кані, //А яго галоўка на мячы..."20. Смерць героя (казака, белмалойчыка), як і ў іншых баладах, прымеркаваных да іншыхцыклаў і свят, аплакваюць па-рознаму:
...У галовачках- рана мамачка,
А на грудзечках - родна сястрыца,
А ў ножачках - то жонка яго.
А маці плача век да веку,
Сястра плача год да году,
А жана плача дзень да вечар:
"На вулку пайду - другога найду,
А цябе, малайца, усё забуду".21
На Купалле нярэдка рабілі чучала, якое тапілі ў вадзе або спальвалі. Па апісанні Галамбёўскага, на захадзе сонца ў зямлю забівалі кол, які абвязвалі саломай і называлі гэты пук саломы Купалай. Яго спальвалі пад песні, танцы і смех, неслі ў раку дрэўка і заклікалі расці такім жа высокім, як хварасціна, лён.22 Смех і іншыя абрадавыя дзеянні мелі сакральнае значэнне: яны павінны былі магічна ўздзейнічаць на знішчаных, каб яны адрадзіліся ў но-вым жыцці. Весела расставаліся з усім старым, аджыўшым (нездарма ў многіхмесцахна купальскае вогнішча звозілі і зносілі розны стары хлам, які спальвалі разам з чучалам). Зразумела, што ў пазнейшыя часы купальскіх святкаванняў магічная роля традыцыйных абрадаў страцілася, уступіла месца пацешлівай.
Блізкімі да купальскіх з'яўляюцца пятроўскія песні, некаторыя з іх маюць агульныя сюжэты. Пераважае ў пятроўскіх песнях шлюбная і бытавая тэматыка, лірызм, адлюстраванне перажыванняў дзяўчыны. Структура, рытміка, мастацкая вобразнасць у многім падобная да купальскіх песень.
Грунтоўны аналіз паэтычнай сістэмы купальскіх і пятроўскіх песень, іхтэматычную разнастайнасць і сувязь з рэчаіснасцю найбольш поўна і дасканала ажыццявіў А.С. Ліс у сваіх працах "Купальскія песні" (1974), "Каляндарна-абрадавая творчасць беларусаў" (1998) і іншых.
У летнім цыкле земляробчага календара значнае месца займала жніво.
У Гродзенскай губерні "адкрывала" жніво адна жняя, якая несла кавалак хлеба, нявестка - палатно, якім абкручвала першы сноп. Сноп неслі, ставілі на покуці, а ўвечары гаспадар спраўляў зажынкі.23 У Мінскай і Віцебскай губернях адбывалася "пакрыванне поля": яшчэ да ўсходу сонца маладзіца ішла на поле і ў прысутнасці дзяўчат нажынала снапок жыта, абвівала яго намёткаю або ручніком, падкідвала ўверх і прыгаворвала:
Пакрыла ніўку
На добрую спажыўку;
Парадзі, Божа,
Наша збожжа!..
Дзяўчаты спявалі, пляскалі ў далоні, кружыліся;
Пашлі, Божа, многа збожжа!
Моладзі хлеба пры дарозе;
Штоб было ўсім гожа
І не пуста на кожным возе.
Крыта, крыта!
Поўна, сыта!
Божа, памажы,
Хлеба ўрадзі.!24
Маладзіца і дзяўчаты ішлі да гаспадыні, поле якой "пакрывалі" і аддавалі ёй снапок. Гаспадар іх частаваў. Праз два дні пас-ля гэтага адбываліся зажынкі. Дачка гаспадара з дзяўчатамі са спе-вамі ішлі на поле, дзе яны частаваліся яечняй, сырам, гарэлкай, зразалі па каласку і звязвалі снапок, які называлі снапок гаспадара, палівалі яго гарэлкай і неслі з песнямі гаспадару нівы. Ен падкідваў снапок уверх, ставіў на покуце, клаў чатыры манеты, кланяўся, частаваў дзяўчат, яны ж славілі гаспадара.25 Няцяжка заўважыць, што і ў абрадзе, і ў песняхдамінавала магічная функцыя, мэта якой - спрыяць багатаму ўраджаю. Магічная роля на-давалася і снапку гаспадара: захоўвалі да Прачыстай, калі яго аб-малочвалі, прыносілі зерне ў царкву, пасвячалі і засявалі поле - "некаторыя на Прачыстую, а іншыя на другі ці на трэці дзень пасля свянцання; пры засеўках звоняць манетамі, якія былі пакладзены пад снапком..."26.
У песнях зажынак славілі жнеяк, гаспадара, першы снапок. Яго вобраз ствараўся з выкарыстаннем трапных параўнанняў, эпітэтаў, гіпербалы: "Снапок красны, //Як месячык ясны, //Яшчэ высшы ад плота, //Яшчэ дарожшы ад злота, //Яшчэ высшы ад гары, //Ясней ад зары"27.
Уласна жніўныя песні гучалі і пры хадзьбе жнеяк на ніву, і ў час жніва, і пры вяртанні з поля. У іх адлюстравалася цяжкая праца жанчын, асабліва ў час існавання прыгоннага права, калі з іх здзекваліся і памешчыкі-прыгоннікі і іх прыганятыя. Менавіта таму вобразы прыгнятальнікаў падаюцца ў жніўных песнях саты-рычна: "Наш пан баран, баран, //Не пускае дамоў зарань. //На-ша пані авечая, //Дзержыцьжнеек да вечара..."28. "А ў нашага пры-ганятага //Ды з гарэх галава, //3 гарэх галава, па яблыку вочы,//Што дзяржыць да паўночы..."29 У многіх жніўных песнях крытыка жорсткасці пана - гаспадара нівы - заканчваецца праклёнам, як, напрыклад, у песні:
Да ў нашага пана
Да нядобрая слава:
Па месяцу жыта жалі,
Па зорам копы клалі.
Цёмна ў полі, цёмна,
Бадай таму цямней было,
Хто да хаты не пушчае,
Да на полі нас трымае.
Да мы позна з поля йдзём,
Да прыганятага клянём.30
У сваім праклёне жняя заклінае нават камароў: "Камарочкі мае, не кусайце мяне, а кусайце паноў, не пускаюць што дамоў"31. Ужо з гэтых прыкладаў, якія складаюць толькі неявялікую частку са шматлікай колькасці жніўных сатырыка-гумарыстычных песень, дзе высмейваюцца паны і прыганятыя, відаць, што сацыяльныя адносіны адлюстроўваюцца ў іх асабліва востра. 3 іх паўстаюць сатырычныя тыпы прыгоннікаў, пазбаўленыя ўсякай спагады да замардаваных сялян. Нават у тых песнях, дзе пан надзяляецца эпітэтам "добры", ён характарызуецца іранічна.
Пераважаюць жа песні, у якіх адлюстроўваецца нянавісць да лютых паноў, якія прымушалі жнеяк працаваць не толькі днём, але і ўначы. У песні "Бадай пану ў двары страшна" жнейкі жнуць і пасля заходу сонца, пры месяцы снапы носяць, "пры зораньках копы" кладуць, "апоўначы дадому" ідуць. Але адпачываць не даводзіцца: "на світанні" вячэраюць, "у дзень белы зноў" ідуць. І за ўсе гэтыя здзекі ў песні гучыць страшны праклён:
Бадай пана не схавалі,
Каб сабакі разарвалі.
Пахавалі пры даліне,
Каб па яму ваўкі вылі.
Бадай пана громы ўбілі,
Як мы ручкі патамілі.32
Сацыяльная несправядлівасць, якая панавала ў той час, вос-тра выкрываецца ў многіх жніўных песнях, параўнальна ў большай частцы, чым у іншых каляндарна-абрадавых песнях. Матывы сацыяльнай барацьбы адлюстраваліся і ў песнях, запісаных у савецкі час. У некаторых з іх адчуваецца ўплыў літаратуры, сучасных фальклорных працэсаў. Адна з такіх песень змешчана ў томе БНТ "Жніўныя песні", хоць па зместу яна не зусім адпавядае гэтаму віду песень: "Пан нас мучыў, пан нас плеццямі сцябаў". Адзінае, што збліжае яе з жніўнымі, падобны праклён пана, як у папярэд-няй песні. Прыводзім урывак:
...Выйду, выйду я да рэчанькі крутой,
Клікну, клікну шэрых ваўкоў за сабой:
-Сабярыцесь, шэры воўкі, ды з бара,
Вы бяжыце ды да панскага двара...,
Як узойдзе толькі ясная зара,
Вы запейце песню страшнае таскі,
Разарвіце цела пана на кускі,
Разарвіце, закапайце за сялом,
Каб ад пану ўспамінаў не было...33
Каларытна малюецца ў жніўных песнях вобраз сялянкі-жняі, працавітай, гордай, душэўнай, сумленнай. Умовы яе працы вы-разна выяўляюцца ў песні "А я ў пана жыта жала":
А я ў пана жыта жала,
Задам калыску калыхала.
У пана сэрца авечае,
Дзяржыць мяне да вечара.
Пакарміці - як папала,
А ў загончык зазірае.
-Бадай тваё, пане, ўсё прапала,
Як я ў цябе заняпала.34
У некаторых песнях адухаўляецца прырода, персаніфікуюцца сонца, месяц. Стомленая доўгай нялёгкай працай жняя звяртаец-ца да сонца як да жывой істоты з папрокам, што яно "неспагадлівае": рана ўсходзіць, не спагадвае жнеям, а ў іх"сталяны сярпочкі прытупіліся, ... белыя ручкі прытаміліся, ...ды прыганятыя прыбрахаліся"35. Жняя заклікае вецер як міфалагічную істоту, каб ён не ляжаў у полі "паміж горачак у разоры", а ўстаў "памаленьку", павеяў "ветрык паціхеньку", развеяў "хмарачку цямненьку"... Жнейка ў гэтай песні просіцца адпусціць яе дадому: у яе "дзетак многа: што куточак, то сыночак, на пакуцці дзевяць дочак"36.
Анімістычнае ўспрыняцце навакольнай прыроды спалучаецца ў гэтай жніўнай песні з рэаліямі нялёгкага жыцця сялянкі. Традыдыйныя сталыя эпітэты з памяншальна-ласкальнымі формамі слоў садзейнічаюць узмацненню спагадлівага пачуцця да лірычнай гераіні.
Касмалагічныя ўяўленні сялян выразна выяўляюцца ў песнях, у якіх жнейка просіць дапамогі сонца перапыніць працу:
Да пара дамоў, пара,
Пагубіла ключы зара.
Сонца ўзышло, ключы знайшло.
-Сонейка маё яснае,
Трэба неба адамкнуць,
Поле расой апусціці,
Жнейкі дамой адпусціці,
Бо іх хаткі халодны,
Бо іхдзеткі галодны...37
У такіх песнях персаніфікуюцца зара, сонца, месяц. У песні "А пара. жонкі, дамоў ісці" таксама "пагубляла зара ключы, каля постаці ідучы, а з соўнішкам гукаючы, а з месяцам жартуючы"38.
Часам сонца размаўляе са жнейкай, якая скардзіцца на яго, пгго не спагадвае ёй: раненька ўсходзіць - яе на полі знаходзіць, позненька заходзіць - яе на полі пакідае. Сонейка адказвае:
-Чым жа я таму вінавата,
Што твая гаспадынька
Цябе рана пабуджаіць
1 на поле высылаіць?
(песня "Дзеванька-сіротанька")
Падобны адказ дае сонца жняі і ў песнях "Соўняйка, соўняйка". "Ды соўнейка, соўнейка&q