 |
|
Коммуникативті компетенция
а) лексикалық тақырып бойынша сұрақтар:
1. Эндокринология қандай ғылым.
2. Эндокриндік бездерге нелер жатады?
3. Гормондар деп нені атайды?
4. Қалқанша без туралы не білесіз?
5. Ішкі секреция бездеріне қандай бездер жатады?
ә) грамматикалық тақырып бойынша:
1. Белгісіздік есімдіктерін атаңыз.
2. Жалпылау есімдіктеріне қандай есімдіктер жатады?
3. Белгісіздік есімдіктерінің септелген түріне 2 мысал келтіріңіз.
4. «Барлығы», «бәрі», «біреу» есімдіктерін септеңіз.
6.Негізгі әдебиеттер:
1. Дәрменқұлова Р.Н. Қазақ тілі. А., 2001. 141-142- бб.
2. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі медициналық оқу орындарына арналған. А., 2002. 33-34-бб.
2. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 219-221 бб.
Қосымша әдебиеттер:
1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001.
2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж., Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990.89-94б.
3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989.172-б.
ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
№21 тақырып: Витаминдер
Үстеу
2013 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып, бекітілді
Хаттама №____, «_____»____________2013ж.
«Бекітемін»
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д. Аяпбергенова К.К.
1. Тақырыбы: Витаминдер.
Үстеу
2. Мақсаты: Мәтіннің мазмұнын жүйелі баяндауға үйрету, үстеулердің түрлерін орыс тілімен салыстыра отырып, практикалық жолмен меңгерту, түрлі жаттығу жұмыстары арқылы қазақша сөйлеуге дағдыландыру, мәтінде кездесетін медициналық қазақша атауларды игерту.
3. Міндеті: Мәтіннің мазмұнын өз бетінше баяндауға үйрету, үстеуді дұрыс қолданып, сөйлем құрауға, сөйлей білуге машықтандыру.
Когнитивті – білім компетенциясы: үстеу туралы мағлұмат беру, мәтінде кездесетін жаңа сөздерді меңгерту.
Операционалды – дағды компетенциясы: өтілген мәтін арқылы ойлау қабілеттерін дамыта отырып, өз ойын дәл нақты айтуға дағдыландыру, жаңа сабаққа байланысты арнайы тірек сөздерді қолданысқа енгізуге машықтандыру.
Коммуникативті компетенция: медициналық атаулардың қазақша баламасын дұрыс қолданып, сөйлеу дағдыларын қалыптастыру.
Өзін-өзі дамыту компетенциясы: мәтінді түсініп мазмұндауға қызығушылығын арттыру, ынтасын, ойлау белсенділігін, танымдық қабілетін дамыту.
4.Негізгі ұғымдар:
Үстеудің түрлері, жасалу жолдары, сұрақтары, қолданыстағы көрінісі, сары уыз, терісі құрғау, витамин жетіспеу, бүйрек, жүрек, бауыр, жүйке жүйесі зақымдану.
5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты , минут)
Ұйымдастыру кезеңі (5мин. )
Үй тапсырмасын сұрау ( 45мин.)
Жаңа сабақ
Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс (25 мин.)
Лексикалық материалмен жұмыс
Мәтін алдындағы жұмыс (10 мин.)
Мәтін бойынша жұмыс ( 25мин.)
Мәтіннен кейінгі жұмыс ( 15 мин.)
Жаңа сабақты қорыту (10мин. )
Студенттің білімін бақылау (10 мин. )
Студенттің білімін бағалау (5 мин. )
6. Өткізу түрі: Аралас сабақ
7. Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері: сұрақ- жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас.
8. Көрнекі құралдар:Витаминдерге арналған кесте, үстеудің мағыналық түрлеріне арналған кесте, мезгіл үстеуіне арналған кесте, сөздіктер, үлестірмелі парақшалар.
Тапсырмалар
Үстеу
Іс-әрекет, қимылдың, заттың сынының түрлі белгілерін білдіретін сөздердің лексико-грамматикалық тобы үстеу деп аталады.
Үстеу (Наречие) – это часть речи, которая обозначает признак действия и его состояния, признак и степень качества, признпк предмета, а также различные обстоятельства при которых совершается действие.
| Түрлері (Типы) | Мысалдар (Примеры) | |
| I.Тұлғасына қарай (По способу образования) | 1.Негізгі (Непроизводные) | Әрең, әзер(еле),әрі(туда,дальше), бері(сюда), дәл(точно), сәл(чуть-чуть) |
| 2.Туынды (Производные) | Ескінше(по старинному), мұнша (настолько), жаялап(пешком), астыртын (подпольно) | |
| II.Құрамына қарай (По составу) | 1.Дара (Простые) | Ерте (рано), кеш(поздно), тым(слишком), ерекше (особенно), басқаша (по другому), қыстай (всю зиму), кешке (вечером) |
| 2.Күрделі (Сложные) | а)биыл(в этом году), бүгін(сегодня), бірталай, біраз(немало) ә)анда-санда(временами), қысы-жазы (зимой и летом), б)алдын-ала(заранее),күні кеше (только вчера) | |
| III.Мағынасына қарай (По значению) | 1.Мезгіл (Времени) Қашан? (когда?), қашаннан? (с каких пор?) | Кеше(вчера),бүгін(сегодня), ертең(завтра), қазір(сейчас),кешке(вечером),ертемен (с утра), ертесіне(на завтра),таңертең (утром),түнеугүні(тогда),жаздыгүні(летом), биыл(в этом году),былтыр(в прошлом году), анда-санда (временами). |
| 2.Мекен (Места) қайда?(где? Куда?), қайдан?(откуда?) | Әрі(туда), бері(сюда), жоғары(на верху), төмен(внизу), алға(вперед), артқа(назад), ішке(во внутрь), іште(внутри),ілгері(вперед), мұнда(здесь), сонда(там) | |
| 3.Мөлшер (Количество и меры) қанша? Қаншама?(сколько?)қаншадан? (по сколько?) | Сонша, соншама (столько?), онша (не очень), едәуір (значительно, намного), бірталай (немало), бір-бірден(по одному). | |
| 4.Сын-бейне (образа и способа действия), қалай? Қалайша? (как?), қайтіп? (каким образом? Каким способом?) | Әрең,әзер(еле), дереу (тотчас), жедел,шапшаң, тез, жылдам (быстро), кенет(вдруг), түгел (все), ауызша (устно),өзгеше (по другому), осылай (так), тіәкелей (непосредственно), бірге (вместе), зорға (насилу). | |
| 5.Күшейту (Усилительные) қалай? (как?), қайтіп? (каким образом?), қандай? (какой?) | Аса(очень), нағыз(настоящий), ең(самый),тым(слишком), айырықша(особенный), әбден (совсем, окончательно). | |
| 6.Мақсат (Цели) неге?(зачем?) не үшін? (для чего?), не мақсатпен? (с какой целью?) | Әдейі, біле тұра (специально), жорта (нарочно), қасақана (назло). | |
| 7.Себеп-салдар(Причины и следствия) неліктен? (почему? Отчего?) не себепті? (по какой причине?), қалай?(как?) | Бекерге (напрасно), босқа, текке (зря), амалсыздан (вынужденно), лажсыздан, шарасыздан (поневоле). | |
| 8.Топтау (Разделительности) қалай? Қаншалап? (как?) | Екеулеп (вдвоем), бір-бірлеп (по-одному), он-ондап (по десять), аз-аздан (по-немножку), бас-басына (на каждого), жұп-жұбымен (по-парам), рет-ретімен (по-порядку). |
Өз бетінше орындайтын жаттығу жұмыстары
1 – жаттығу.Төменде берілген мезгіл үстеулерін қатыстырып сөйлем жазыңыз.
Жаздай, бұрын, былтыр, күні бойы, ежелден, таңертең.
2 – жаттығу.Көп нүктенің орнына тиісті мезгіл үстеулерін қойып, сөйлемдерді жазыңыз.
1.Науқасты ... оңаша ұстау керек. 2.Ол ... ауруханада кезекшілікте болды. 3. ... тұмау індетінен сақтану жұмыстары жүргізілді. 4.Бас сақинасымен ауырғанда ... дәрі ішті.
3 – жаттығу.Туынды үстеулерді қатыстырып, 5 сөйлем жазыңыз.
4– жаттығу.Көп нүктенің орнына тиісті мекен үстеулерін қойып жазыңыз.
1. Самат достарымен ... кетті. 2.Жүрек бауырдан ... орналасқан. 3.Ол үнемі ... жүргенді ұнатады. 4. ... отырған науқастардың барлығы анализ тапсырған. 5.Жүйкесі ауыратын науқастарды ... шақырды.
Мәтін алдындағы жаттығу жұмыстары
1-тапсырма.“Витаминдер” мәтіні бойынша кездесетін жаңа сөздер мен сөз тіркестерін оқып, жаттап алыңыз.
| Ерекше - особый Қалыпты - нормальный Жеткіліксіз - недостаточно Қорғаныш - защита Алабұға - окунь Шаршау - усталость, утомляться | Жүйкесі тозу - повышенная нервозность Ашуланшақтық - вспыльчивость, раздражительсноть Өнімдер -продукты Құрамы -состав ұнтақ- порошок |
2-тапсырма.“Витаминдер” мәтіні бойынша берілген тіркестерді орыс тіліне аударыңыз.
Мал өнімдері, өсімдік, қалыпты тіршілік, жүрек қызметі, көмірсу, зат алмасу, тез шаршау, витаминдердің жетіспеуі, ағза, көз жанары нашарлау.
3-тапсырма.Төмендегі берілген мәтінді оқып шығып, орыс тіліне аударыңыз.
Витаминдер
Витаминдер - ерекше органикалық заттар. Адам олардың аз мөлшерін ғана пайданалады. Бірақ витаминсіз біздің ағзамыздағы мүшелердің қалыпты жұмыс істеуі мүмкін емес. Витаминдер ағза үшін қажетті зат, ол адамның дене және ой еңбегін артырады, оның өсуі мен дамуын, ауруға қарсы тұруын қамтамасыз етеді. Тағам құрамында витаминдер жеткіліксіз болса, ағзаның жұмысы нашарлап, адам ауруға шалдығуы мүмкін.
Витаминдер өсімдік пен мал өнімдерінен алынатын азық-түліктерде болады. Адам әр түлі тағам ішу арқылы өзіне қажетті витаминдерді алып отырады. Витаминдер латын алфавитіндегі А, В, С, Д және т.б. әріптермен белгіленеді.
А витамині ағзаның өсуі дамып жетілуіне әсерін тигізеді. Ол-дененің қорғаныш қасиетін арттырады, көздің көргіштін жақсартады, теріде зат алмасуды реттеуге қатысады. А витамині треска балығының бауырында, теңіз алабұғасында, сары майда, сәбізде көп кездеседі.
В витаминінің түрлері өте көп. В1, В2, В6, В12, В15. Сондықтан оларды В витаминдер тобы деп айтады. Олар нанда, жемістерде және әсіресе ашытқыда болады. В витаминдерінің тобы бұлшық ет пен жүйке жүйесінің жұмысына әсер етеді. Бұл витамин жеткіліксіз болса адам тез шаршайды, жүйкесі тозады, ашуланшақ болады. В12 витамині жетіспесе қан аздық ауруының тууына себеп болады. В15 витамині жүрек, қан тамырларының жұмысына және бауырдың ауруына әсер етеді.
С витамині ағзаның түрлі жұқпалы ауруларға қарсы тұруын арттырады. Бұл витаминдер ағзада жеткілікті болу үшін көкөністер мен жемістерді, ашыған қырыққабатты тағамға көбірек пайдаланған жөн.
Д витамині денемізде күн сәулесінің әсерімен түзіледі. Бұл витаминнің жетіспеуінен жас нәрестелер мешел ауруымен ауырады. Ал дайын витаминдер таблетка, драже, ұнтақ т.б. қалыптарда дәріханаларда сатылады.
4-Тапсырма. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
1.Қалыпты тіршілік үшін не қажет?
2. С витамині қандай жеміс пен көкөністерде болады?
3.В12 витамині жетіспесе қандай ауруға шалдығады?
4.В15 витамині қандай мүшелерге әсер етеді?
5.Көздің көргіштігін жақсартатын қандай витамин?
5-тапсырма.«Дені саудың – жаны сау» тақырыбына әңгіме құраңыз.
6-тапсырма.Төмендегі мүшелердің қай жүйеге жататынын көрсетіңіз.
Жүрек, тіс, ішек, қуық, қолқа, саусақ, көмей, бауыр, қылтамыр, өкпе, бүйрек, асқазан, жұлын, несепағар, ми, омыртқа, ұйқы безі, жұтқыншақ, ұлтабар, ортан жілік, мұрын, сегізкөз.
10.Бақылау (құзыреттілік бойынша )
Когнитивті – білім компетенциясы:
Тестілер:
1. Мезгіл үстеулі тіркесті көрсетіңіз.
а) жоғары өрледі
ә) ышқына соқты
б) қысы-жазы үзілмейді
в) ілгері кетті
г) сабақ бітті
2. Туынды үстеуді көрсетіңіз.
а) былтыр барды
ә) әрең жүру
б) қазақша оқу
в) жоғары тұру
г) кеш кел
3. Қай сөйлемде мезгіл үстеу бар?
а) Қазір кәсіпорындарда дәрінің 300 түрі жасалады.
ә) Фармакология жалпы және жеке болып екіге бөлінеді.
б) Дәрілер фармацевтика зауыттарында жасалады.
в) Дәріні қажет болғанда ғана қолданыңыз.
г) ЖИТС – ғасыр дерті.
4. Мезгіл үстеуі бар сөйлемді көрсетіңіз.
а) Қай бағыт екенін білсе де ілгері жылжи берді.
ә) Сол кеткеннен бүгін келіп тұр.
б) Артта қалмай алға да кетпей қатар келеміз.
в) Кешігіп келгендіктен, еркін отырып сөйлесе алмадық.
г) Жоғары қараған сайын басы айнала берді.
5. Туынды үстеуді көрсетіңіз.
а) ескіше
ә) ерте
б) күз
в) тым
г) жоғары
6. Үстеудің мағыналық түрін көрсетіңіз.
а) сапалық
ә) жанама
б) мақсат
в) қатыстық
г) тура
7. Сын-бейне үстеуді көрсетіңіз.
а) етпетінен
ә) күні кеше
б) ала жаздай
в) таңертең
г) күні ертең
8. Сын бейне үстеуді табыңыз.
а) сонша тұнба жасау
ә) амалсыздан дәрі ішу
б) науқасты шалқасынан жатқызу
в) кейінге қалдыру
г) шөптен дәрі жасау
9. Негізгі үстеуді көрсетіңіз.
а) ерте
ә) артқа
б) күздей
в) жаңаша
г) таңертең
10. Туынды үстеудің жұрнақтарын көрсетіңіз.
а) -ша; -ше
ә) –дап; -деп
б) -са; -се
в) -дың; -дің
г) -ын; -ін
11. Күшейткіш үстеу арқылы жасалған сөйлемді көрсетініз.
а) Әдейі сізге жолығайын деп келдім.
ә) Шақырғанда дереу жетіп барды.
б) Ол өте жақсы білсе де,жорта білмегенсіп отырды.
в) Мұнда кілең жастар отыр екен.
г) Бұл енді қасақана істегендері.
12. Күшейткіш үстеудікөрсетіңіз.
а) дереу
ә) бекерге
б) балаша
в) тым
г) амалсыздан
Операционалды – дағды компетенциясы: .
1– жаттығу.Сөйлемнен үстеулерді тауып, түріне қарай ажыратыңыз.
1.Науқастың кешке дейін дене қызуы көтерілді. 2.Аурудың белгілерін әдейі айтпады. 3.Ол жұмысқа қасақана кешігіп келді. 4.Таңертең алынған мәліметтер аурудың түрін анықтауға көмектесті.
Коммуникативті компетенция:
а) Лексикалық тақырып бойынша:
1. Витаминдер деген не?
2. Витаминдердің маңызы қандай?
3. Витаминдер нелерде болады?
4. Витаминдер қалай белгіленеді?
5. А витаминінің қаситеті қандай?
6. В витаминінің қаситеті қандай?
7. С витаминінің қаситеті қандай?
8. Д витаминінің қаситеті қандай?
ә) грамматикалық тақырып бойынша:
1. Үстеудің қандай түрлерін білесіз?
2. Туынды үстеу қалай жасалады?
3. Мезгіл үстеулерін атаңыз.
4. Ертең, бүрсігүні, күндіз үстеулеріне мысал келтіріңіз.
11.Негізгі әдебиеттер:
1. Дәрменқұлова Р.Н. Медициналық мәтіндер жинағы. А., 2001. 129-130-бб.
2. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі медициналық оқу орындарына арналған. А., 2002. 265-267б.
3. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 273-277- бб.
Қосымша әдебиеттер:
1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001.
2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж., Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990.104-108-бб.
3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989.173-174-бб.
ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
№22 тақырып: Құлақ аурулары.
Сөйлемнің тұраулы және тұрлаусыз мүшелері.
2013 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып, бекітілді
Хаттама №____, «_____»____________2013ж.
«Бекітемін»
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д. Аяпбергенова К.К.
1. Тақырыбы: Құлақ аурулары.
Сөйлемнің тұраулы және тұрлаусыз мүшелері.
2. Мақсаты: Сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерін орыс тілімен салыстыра отырып, практикалық жолмен меңгерту, сөйлемнің тұрлаулы мүшелеріне мысалдар келтіре отырып, өз бетінше сөйлем құрастыруға машықтандыру, мәтіннің мазмұнын жүйелі баяндауға үйрету, түрлі жаттығу жұмыстары арқылы қазақша сөйлеуге дағдыландыру.
3. Міндеті: Мәтіндегі медициналық сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын беріп, қазақша өз ойын еркін жеткізуге үйрету.
Мәтіннің мазмұнын өз бетінше баяндауға үйрету, үстеуді дұрыс қолданып, сөйлем құрауға, сөйлей білуге машықтандыру.
Когнитивті – білім компетенциясы:сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелері туралы білімдерін тереңдете отырып, практикада бір-бірінен ажырата білуге үйрету, мәтіндегі жаңа атауларды меңгерту.
Операционалды – дағды компетенциясы: сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерін ажырата отырып, өз ойын еркін жеткізуге машықтандыру, медициналық сөздер мен сөз тіркестерінің аудармасын біліп, оны дұрыс қолдануға дағдыландыру.
Коммуникативті компетенция: тақырып аясында өз ойын ауызша баяндап, жазбаша дұрыс жеткізуге және өз бетінше сөйлем құрастыра білу дағдыларын қалыптастыру.
Өзін-өзі дамыту компетенциясы: жаңа тақырыппен жұмыс жасау барысында студенттердің ойлау қабілетін, ой– өрісін, сөйлеу тілін дамыту, белсенділігін арттыру.
4.Негізгі ұғымдар:Науқастың жағдайы, құлақ түбіндегі сілекей бездері, тамаққа тәбеті жақсару, құлақ түбі бездері, ауруханаға жатқызып, ісінген бездер; сөйлемнің тұраулы және тұрлаусыз мүшелері түсінік, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыштар жасайтын сөз таптары, сұрақтары, түрлері.
5. Сабақты өткізу жоспары (уақыты , минут)
Ұйымдастыру кезеңі (5 мин. )
Үй тапсырмасын сұрау ( 45 мин.)
Жаңа сабақ
Грмматикалық тақырып бойынша жұмыс ( 25мин.)
Лексикалық материалмен жұмыс
Мәтін алдындағы жұмыс (10мин.)
Мәтін бойынша жұмыс ( 25 мин.)
Мәтіннен кейінгі жұмыс ( 15 мин.)
Жаңа сабақты қорыту (10 мин. )
Студенттің білімін бақылау (10 мин. )
Студенттің білімін бағалау (5 мин. )
6.Өткізу түрі:ізденіс сабақ
7.Білім берудің және оқытудың әдіс-тәсілдері:сұрақ- жауап, әңгімелесу, салыстыру, түсіндіру, жаттығу, сөздік, пікірталас, аударма жұмысын жасату, ойтолғау, талдау.
8.Көрнекі құралдар: Венерологиялық ауруларға арналған кесте, сөйлемнің тұраулы және тұрлаусыз мүшелері жазылған кесте, үлестірмелі парақшалар, сызбалар.
Тапсырмалар
Сөйлем мүшелері. Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.
Предложение состоит из слов, каждое из которых выполняет определенную синтаксическую функцию в предложении. Все значимые слова являются членами предложения.
В казахском и русском языках сөйлем мүшелері (члены предложения) делятся на 5 видов: бастауыш – подлежащее, баяндауыш – сказуемое, толықтауыш – дополнение, пысықтауыш – обстоятельство, анықтауыш – определение.
Тұрлаулы мүшелер (главные члены предложения) – бастауыш (подлежащее), баяндауыш (сказуемое).
Бастауыш (подлежащее) обозначает, о ком или о чем говорится в предложении. Подлежащее отвечает на вопрос кім? кімдер? (кто?) не? нелер? (что?). Мысалы: Көктем (не?) келді. Айдар (кім?) оқыды.
Бастауыш – главный член предложения, который чаще всего выражается именем существительным или местоимением, причастием, числительным в именительном падеже. Мысалы: Дәрігер айтты (Врач сказал). Төрт екіге бөлінеді (Четыре делится на два).
Баяндауыш (сказуемое) обозначает, что говорится о подлежащем. Сказуемое отвечает на вопрос не істеді? не қылды? қайтті? (Что делал? Что сделал?), а также может быть выражено различными частями речи. Мысалы: Студент (кім?) жазды (не істеді?). Жел күшейді (қайтты?). Ол он сегізде (қаншада?).
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері (второстепенные члены предложения) делятся по своим значениям на толықтауыш (дополнение), анықтауыш (определение) и пысықтауыш (обстоятельство).
Дополнением(толықтауыш) называется второстепенный член предложения, который отвечает на вопросы косвенных падежей.
В казахском языке различаются: тура толықтауыш (прямое дополнение) и жанама толықтауыш (косвенное дополнение).
Тура толықтауыш (прямое дополнение) выражается табыс септік (винительным падежом). Тура толықтауыш (прямое дополнение) относятся к переходным глаголам и обозначает предмет, на который направлено действие. Прямой объект выражается аффиксальной и нулевой формой табыс септік (винительный падеж). Мысалы: Бала дәрі (нені?) ішті. Анаңды (кімді?) тыңда.
Жанама толықтауыш (косвенное дополнение) обозначает различные отношения предмета к действию и выражается косвенными падежами, кроме винительного. Отвечает на вопросы кімге? (кому?) неге? (чему?) кімде? (у кого?) неде? (с чего?) кімнен? (от кого?) неден? (от чего?) кіммен? (с кем?) немен? (с чем?). Мысалы: Несепағар қуықпен (немен?) жалғасқан. Тыныс алу жолы мұрын қуысынан (неден?) басталады.
Анықтауыш (определение) – второстепенный член предложения, который отвечает на вопросы қандай? (какой? какое? какая?) қай? (который?) қанша? неше? (сколько?) нешінші? қаншасыншы? (который?) кімнің? (чей? кого?) ненің? (чей? чего?) и выражается прилагательными, числительными, местоимениями, существительными, причастиями. Мысалы: Дәрі дәрілік (қандай?) шөптерден жасалады. Бүйректің (ненің?) қызметі күрделі.
Анықтауыш, отвечающие на вопрос қай? (который?), указывают на порядок предметов при счете. Мысалы: Ол үшінші (қай?) курста оқиды.
Пысықтауыш (обстоятельство) – второстепенный член предложения, относящийся к глаголу, обозначает обстоятельства, при которых совершается данное действие (время, место, цель, причина) и отвечает на вопросы қайда? (где?) қашан? (когда?) неге? (зачем? почему?) не үшін? (для чего?) қалай? (как?).
Пысықтауыш может быть выражено существительным, наречием, числительным. Мысалы: Мен дәріске ерте (қашан?) бардым. Өкпе кеуде қуысында (қайда?) орналасады.
Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыс түрлері
1 – жаттығу. Сөйлемдерді оқып, жазып алыңыз. Бастауыштың астын бір сызықпен, баяндауышты екі сызықпен сызып, оларға сұрақ қойыңыз.
Үлгі: Ол (кім?) дәрігерге көріну үшін емханаға барды (не істеді?)
1. Науқастың бүйрегі ауырады. 2. Несеп қаннан түзіледі. 3. Зәр шығару мүшелері екі безден тұрады. 4. Қуық жедел және созылмалы түрде қабынады. 5. Ауру дегеніміз – біртұтас анатомиялық және физиологиялық құбылыстар.
6 Денеге керексіз зиянды заттарды шығаруға белгілі мүшелер қатысады.
2-жаттығу. Сөйлемдердегі баяндауыштарды қазақ тіліне аударып, сұрақ қойыңыз.
1. Біз жұмысымызды ... (выполнили). 2. Бас дәрігер жиналыс ... (проводил). 3. Олар студенттермен ... (говорили). 4. Дәріс сағат тоғызда ... (началась). 5. Біз достарымызбен емтиханға... (готовились). 6. Бүгін қызық дәріс ... (слушали).
3-жаттығу. Сөйлемдерді көшіріп жазыңыз, пысықтауышты тауып, сұрақ қойыңыз.
1.Бүйрек немесе несеп жолдары зақымданғанда ауру сезімі бел, несеп жолдары, қуық тұсында болады. 2. Бүйректің әр түрлі ауруларында пайда болатын ісік барлық денені, не оның біршама бөлігін қамтиды, тез дамиды, сипағанда өте жұмсақ сезіледі. 3. Жіті пиелонефрит кенеттен басталады. 4. Бүйректе зәр түзіледі, ол несепағар арқылы қуыққа ағады.
4-жаттығу.Көп нүктенің орнына керекті сөздерді қойып, сөйлемдерді толықтырыңыз. Сөйлемнің қай мүшесі екенін айтыңыз.
1. 1796 жылы Э.Дженнер ең қауіпті ауру шешекті болдырмаудың ... іздеп тапты. 2. Науқас адам ұзақ жыл ... емделсе, жүрек ақауынан тез айығып кетеді. 3. Қан ағзаны түрлі зиянды ... сақтайды. 4. Полиурия - ... 2 литрден көп бөлінуі. 5. Дизурия – несеп бөлгенде несеп жолының ... ауыруы.
(Керекті сөздер: сыздап, әсерлерден, жолын, несептің, ұқыптылықпен)
Кім тез тауып айтар екен?
1. Кімнің? Қанша? деген сұрауға жауап болатын анықтауыш мүшесі бар 5-6 сөйлем жазыңыз.
2. Анықтауыш мүшесі бар 1-2 жұмбақ ойлап айтыңыз.
5-жаттығу. Төмендегі нақыл сөздерді оқып, жазып алыңыз. Толықтауыштың түрлерін анықтаңыз. Оларға сұрақ қойыңыз.
1. Дәрігер адамның денесін сауықтыратын болса, тәрбиеші адамның ақылын, мінезін, жанын сауықтырады.
/ Ж.Аймауытов/
2. Денсаулығы мықты кісі ыстыққа да, суыққа да төзе алады. Сол сияқты жаны сау адам ашуды да, қайғыны да, қуанышты да, қалған басқа сезімдерді де көтере алады.
/Эпиктет/
3.Қазақтар сөз өнеріне жетік келеді. Бұл – жұрттың бәріне, оқыған адамдарға да, әліпті таяқ деп білмейтіндерге де, байға да, жарлыға да тән қасиет.
3-тапсырма.Өлеңді оқып, мазмұнын айтыңыз. Өлеңде кездесетін медициналық атауларды орыс тіліне аударыңыз.
Сырқат сыры
Шамадан тыс толғануды бұйыра,
Зорланғанның келер зақым миына.
Әр нәрсеге наразы боп үнемі,
Жүргендердің ауырады жүрегі.
Кім шектен тыс қызғаншақ келеді,
Оның қауіп бүйрегіне төнеді.
Үрейленгіш, күдікшілдің жауы-ірі,
Ауыратын болар түбі бауыры.
Тек сүюмен өтсе кімнің көп кеші,
Ондайлардың ауырады өкпесі.
Ашуланшақ, ұрыс құмар шетінен,
Көресіні көреді өзі өтінен.
Ауырудың себебі жүз, сыры мың,
Ең бастысы – Аллаға жат қылығың.
Оразақын Асқар
4-жаттығу. Мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.
Фельдшер
Это слово происходит от немецкого «фельдшерер», что означает полевой, то есть военный цирюльник (парикмахер). В русский язык оно вошло во времена Петра Первого, приобрело смысл «помощник врача» и осталось до сих пор. В немецких армиях XVII-XVIII веков фельдшеры ставили банки, делали кровопускание и клизмы, лечили переломы костей, останавливали кровотечения.
Цирюльники производили некоторые операции. В средние века их называли костоправами.
Мәтін алдындағы жаттығу жұмыстары
1-тапсырма. «Құлақ аурулары және оның алдын алу» мәтіні бойынша кездесетін жаңа сөздермен танысып, жаттап алыңыз.
Дыбыс-звук
Өткізу-пропустить,провести
Бұлық-гной,ушная сера
Дабыл жарғағы-барабанная перепонка
Жарылу-взорваться,трескаться
Саябырсу-стихнуть,спокоиться
Бітелу-закупорка,закрыться
2-тапсырма. «Құлақ аурулары және оның алдын алу» мәтіні бойынша кездесетін төмендегі сөз тіркестерін орыс тіліне аударыңыз.
Есту қызметі, құлақтың үш бөлімі, бір-бірімен байланысты, үш бөлімі, сыртқы құлақ, есту орталығына жіберу, әр түрлі микробтардың енуі, құлақтың қатты ауруы, ірің жарылу, ауру саябырсу, ауру жазыла бастау, ас қорытудың бұзылуы, өкпе ауруларына шалдығу, тұмау эпидемиясы, құлақтан қан ағу, құлақ аурудың зардабы, инфекцияның қанға тарауы, сырқаттың алдын алу, дер кезінде емделу.
3-тапсырма. Мәтінді оқып, орыс тіліне аударыңыз.
Құлақ аурулары және оның алдын алу
Есту қызметіне құлақтың бір-бірімен байланысты үш бөлімі қатысады. Мысалы, сыртқы құлақта жиналған дыбысты ортаңғы құлақ ішкі құлаққа өткізеді, ал ішкі құлақ осы дыбысты қабылдап, оны есту орталығына жібереді. Міне, осы жүйенің түрлі себептермен бұзылуы көбінесе жедел және созылмалы құлақ ауруларына әкеліп соқтырады.
Әр түрлі микробтардың енуінен құлақтан бұлық ағады. Бұл аурудың жедел түріне жатады. Бастапқыда құлақ қатты ауырады, онан соң дабыл жарғағындағы ірің жарылып, ауру саябырсып, ақыры жазыла бастайды. Егер мезгілінде емделмесе, аурудың созылмалы түріне айналады. Кейде бұл сүйекті де зақымдауы мүмкін. Бұндай жағдай балалар арасында 2-пайыз, ал ересектер арасында 1 пайызға жуық кездеседі.
Құлақтан бұлақ ағу емшек жасындағы сәбилерде ас қорытудың бұзылуы және өкпе ауруларына шалдығумен байланысты туындап дамиды. Ал тұмау эпидемиясы кезінде құлақ ерекше қабынады, одан қан ағып, есту бірден нашарлайды.
Құлақ ауруларының зардаптары ауыр. Мысалы, инфекцияның қанға тарауына (сепсис), ми қабықтарының қабынуына(менингит), ми мен мишықтарда іріңнің(абцесс) пайда болуына, көк тамыр қуыстарының бітелуіне(трамбоз) әкеліп соғады. Дегенмен, соңғы кезде мұндай зардаптар азайып келеді. Әрине бұл сырқаттың алдын алу мен дер кезінде емделудің нәтижесі.
4-тапсырма. Мәтін бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.
1.Есту бөліміне нелер жатады?
2.Үш бөлімнің қызыметтері қандай?
3.Есту жүйесінің бұзылуы неге әкеліп соқтырады?
4.Құлақтан қай кезде бұлық ағады?
5.Бұл аурудың қандай белгілері бар?
6. Құлақ ауруларының зардаптары қандай аурулаға себеп болуы мүмкін?
Тапсырма.
Төменде науқас адамның жауаптары берілген,соған лайықтап дәрігердің тиісті сұрақтарын жазыңыз.
1-...?
-Құлағым шыңылдайды (шуылдайды).
2.-...?
-Жақсы(нашар) естимін.
3-...?
-Бала кезімде ауырған.
4-...?
-Жрақат алған жоқпын.
5-...?
-Жоқ,қазір бұық ақпайды.Бірақ бала кезімде бұлақ ағатын.
6-...?
-Иә,аппараттармен қарап көріңізші.
7-...?
-Ішкі құлағыма жараның орны бар дейсіз бе?Ол неден қалуы мүмкін?
8-...?
-Иә,бала кезімдегі отит ауруынан қалған шығар.
9-...?
-Барлық емдеріңізді(антибиотиктеорді де,физиоемдеуді де,құлаққа массаж жасауды да) орындаймын.
6-тапсырма. Жалпы мәтін бойынша түсінгеніңізді әңгемелеп беріңіз.
10.Бақылау (құзыреттілік бойынша )
Когнитивті – білім компетенциясы:
Тестілер:
1. Бастауышы есімшеден болған сөйлемді көрсетіңіз.
а) Шешінген судан тайынбайды.
ә) Көпті көргеннен сұра.
б) Бітіргендерді еліне қайтарды.
в) Дәрігер ауруларды емдейді.
г) Кітапты көп оқиды.
2. Баяндауышы есім сөзден болған сөйлемді көрсетіңіз.
а) Зәрдің түзілуі - өте күрделі үрдіс.
ә) Несеп қаннан түзіледі.
б) Бұлықтың жедел және созылмалы түрі болады.
в) Жүрек адамның басты мүшесіне жатады.
г) Басқа да әр түрлі қимылдар жасайды.
3. Бастауышы жасырын тұрған сөйлемді көрсетіңіз.
а) Қан тамыры және жүйкелер де зақымдануы мүмкін.
ә) Бит, бүрге, маса, кене арқылы таралатын да жұқпалы аурулар бар.
б) Ауру балаға науқас баладан жұғады.
в) Кешке келуі тиіс.
г) Бүйрек бұршақ пішінді келеді.
4. Баяндауышы есім сөзден болған сөйлемді көрсетіңіз.
а) Қуық - зәрдің уақытша жиналып тұратын мүшесі.
ә) Венералық аурулардың түрі көп.
б) Жұқпалы тері ауруларына тері туберкулезі жатады.
в) Терінің үшінші қабаты шел мен май қабатынан тұрады.
г) Орталық жүйке жүйесі неден тұрады?
5. Пысықтауыш болатын сөзді көрсетіңіз.
Гигиена мен санитария тығыз байланысты.
а) гигиена
ә) санитария
б) тығыз
в) байланысты
г) мен
6. Сөйлемнен анықтауышты көрсетіңіз.
Бұлардың қай-қайсысында да антибиотиктер, бактериофагтар немесе антитоксиндер қолданылады.
а) бұлардың
ә) қай-қайсысында
б) антибиотиктер
в) антитоксиндер
г) қолданылады
7. Жанама толықтауышы бар сөйлемді көрсетіңіз.
а) Аурудың қоздырғыштары шаң-тозаң арқылы тарайды.
ә) Қызылша сау балаға ауру баладан жұғады.
б) Бауыр мен тамақтың ісінуі мүмкін.
в) Ауруды ерекше микроб қоздырады
г) Бөртпелердің пайда болуы мүмкін.
8. Тура толықтауышы бар сөйлемді көрсетіңіз.
а) Тоқ бала аш баламен ойнамайды.
ә) Дұшпаныңнан бір сақтан.
б) Қателесу – адамға тән нәрсе.
в) Қайтып кірер есікті қатты жаппа.
г) Аттан тай озады, атадан бала озады.
9. Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркесін көрсетіңіз.
а) қазақша оқиды
ә) барғым келді
б) университеттің жаны
в) созылмалы ауру
г) қауіпті ауру
10. Анықтауыштық қатынастағы сөз тіркесін көрсетіңіз.
а) Жанаттың кітабы
ә) ауруға қарсы
б) үйге бару
в) жедел қабыну
г) қоспаны дайындау
Операционалды – дағды компетенциясы:
1-жаттығу. Берілген сөздерді орын тәртібі бойынша қойып, сөйлем құрастырыңыз. Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.
1. Емдік, уақытында, анықтап, ауруды, шараларды, қолданған жоқ.
2. Бірі, эндокриндік, көп аурулардың ең, қантты диабет (ҚД), тараған.
3. Мөлшерін, қант, қажет, бар, науқастардың қант диабеті, қадағалауы.
4. Бауырда, балық, болады, Д витамині, майында.
2-жаттығу.Берілген мақал-мәтелдерді көшіріп жазып, баяндауыштардың қандай сөз таптарынан болып тұрғанын айтыңыз.
1. Ағаш көркі – жапырақ,
Адам көркі – шүберек.
2. Ел-елдің бәрі жақсы
Өз елің бәрінен жақсы.
3. Асыл тастан шығады,
Ақыл жастан шығады.
4. Ел жасымен көрікті,
Тау тасымен көрікті,
Аяқ асымен көрікті.
Коммуникативті компетенция:
1. Ішкі құлақтың қызметі қандай?
2. Есту жүйесінің бұзылуынан болатын өзгерістерді атаңыз.
3. Құлақ ауруларының белгілері қандай?
5. Құлақ ауруларының зардаптары қандай?
1.Негізгі әдебиеттер:
1. Доскеева Б.Ж.Қазақ тілі медициналық оқу орындарына арналған, А., 2002. 99-101-бб.
2. Дәрменқұлова Р.Н. Медициналық мәтіндер жинағы. 2001.50-51-б.
3. Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі для начинающих. Алматы. «Рауан», 1994. 303-305- бб.
Қосымша әдебиеттер:
1. Бектаев Қ. Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алматы, 2001.
2. Құлмағамбетова Қ., Елемисова Ж. Қазақ тілін үйренушілерге көмек. Алматы, 1990.125-128-бб.
3. Қожахметова Х. 40 уроков казахского языка. Алматы, 1989. 166-167-бб.
ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
№23тақырып: Аралық бақылау
Ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып, бекітілді
Хаттама №____, «_____»____________2013ж.
«Бекітемін»
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д. Аяпбергенова К.К.
1. Тақырыбы: Аралық бақылау
2. Мақсаты: Өткен лексикалық және грамматикалық маериалдарды қайталай отырып, студенттердің алған білімін анықтау, қорыту, бекіту.
3. Міндеті:Қазақ тілінің медицинаға және күнделікті өмірге қажетті сөздерін, сөз тіркесін үйрету. Дұрыс оқуға, айтуға, жазуға, білуге үйрету. Ерекшеліктері мен айырмашылықтарын салыстыру.
Когнитивті – білім компетенциясы: Сын есім, сан есім, есімдік, үстеулерді ажырата отырып, алған білімдерін тексеру, лексикалық материалдар бойынша тілін дамыта отырып, өз бетінше баяндауды, медициналық термин сөздердің аудармасын беріп жазылуын үйрету.
Операционалды – дағды компетенциясы:Сын есім, сан есім, есімдік, үстеулердің жасалуына мысалдар келтіре отырып, өз бетінше жұмыс жасауға дағдыландыру, мәтінде кездесетін медициналық термин сөздердің аудармасын беріп, жазылуын үйрету.
Коммуникативті компетенция: өз ойларын қорытып, жүйелей білуге дағдыландыру, аударған сөздер мен сөз тіркестерін өмірде қолдана білуге баулу.
Өзін-өзі дамыту компетенциясы: студенттердің синтаксистік талдау дағдыларын жетілдіру, шығармашылық қабілеттерін дамыту
Аралық бақылауды өткізу түрі:тест жұмыстары, сұрақтарға жауап беру, мәтінмен жұмыс, ауызша баяндау, аударма жұмыстары т.б.
Сабақтың әдістері:коммуникативтік қарым-қатынас, жаттығу, салыстыру,түсіндіру, талдау, жинақтау, салыстыру.
4. Өткізу түрі: бақылау
Коммуникативті компетенция:
5. Аралық бақылау бойынша негізгі сұрақтар:
1. Эндокриндік жүйесіне нелер жатады?
2. Валеология қандай ғылым?
3. Зәр шығару жүйесіне нелер жатады?
4. Зәрдің түзілуі туралы не білесіз?
5. Бүйрек қандай мүше?
6. Зәр шығару мүшелері ауруларына қандай аурулар жатады?
7. Қуықтың қабынуы неден паайда болады?
8. Анурия неден пайда болады?
9. Жұқпалы аурулар туралы не білесіз?
10. Витаминдердің түрлерін атаңыз.
11. Құлақ ауруларының пайда болу себептері қандай?
12. Қандай венерологиялық ауруларын білесіз?
13. Қандай жағдайда ішкі секреция бездерінің жұмысы бұзылады?
14. Мерез қандай ауру?
15. Тері адам өмірінде қандай қызмет атқарады?
16. Тері неше қабаттан тұрады?
17. Қандай тері ауруларын білесіз?
18. Витаминдердің жетіспеушілігінен қандай аурулар пайда болады?
19. Венералогиялық аурулар қалай жұғады?
20. Құлақ ауруы туралы не білесіз?
І нұсқа
Операционалды – дағды компетенциясы:
1-тапсырма.Есімдіктің қандай түрлері бар? Мысалдар келтіріңіз.
2-тапсырма.Берілген сөйлемдерді сөйлем мүшелеріне талдаңыз.
1. Қуық жамбас қуысында, шат сүйегінің артында орналасқан.
2. Тұңғыш рет мерездің белгілерін 1494 жылы Испания дәрігерлері ашқан.
3. Жұлын омыртқа жотасының өзегінде орналасқан.
4. Тер бездері ағзаны жиналған зиянды қалдықтардан тазартады.
3-тапсырма.Сын есімнің шырайлары қалай жасалады? Мысалдармен дәлелдеңіз.
4-тапсырма. Сан есімнің жасалу жолдарын түсіндіріңіз. Мысалдар келтіріңіз.
5-тапсырма.Берілген сөздерді орын тәртібі бойынша қойып, сөйлем құрастырыңыз.
1. Әсер етеді, тамырларға, жүрек, қан, жұмысына, адреналин.
2. Орналасқан, бел, бүйректер, екі жағына, омыртқаның.
3. Қызметін, бүйрек, сүзгіш, атқарады, биологиялық.
4. Себеп, негізгі, микробтар да, бронхиттің, дамуына, жедел, болады.
Лексикалық материал бойынша сұрақтар
1-тапсырма.Өткен мәтіндегі сөздер мен сөз тіркестерін еске түсіріп, орыс тіліне аударыңыз.
Қуық, несепағар, несеп түзу, бүйрек, несеп каналы, құрсақ қуысы, денені уландыру, кеңесін тыңдау, қоздырғыш, сүйектері сырқырау, қан азаю, кілегей қабық, теріні майлау, газ алмасу, сулы бөртпе, есту жүйкелері, қоршаған орта, ішкі мүшелер сырқаты.
2-тапсырма.Берілген сұрақтарды қазақ тіліне аударып, жауап беріңіз.
- Что вас беспокоит?
- У вас есть ощущение зуда (жжения, болезненности) кожи?
- В каких местах зуд более выраженный?
- У вас есть высыпания на коже?
- Раньше вы замечали эти высыпания? Когда?
- В какое время года у вас обостряется заболевание (весной, летом, осенью, зимой)?
- В ночное время зуд усиливается?
- Соблюдайте гигиену тела!
- Не пользуйтесь общими головными уборами, расческами.
3-тапсырма.Зәр шығару мүшелерінің ауруы (цистит, нефрит, өтке тас байлану, анурия, т.б.) бойынша сұхбат құраңыз. Науқасқа дәрігердің қоятын сұрақтарын жазыңыз.
4-тапсырма.Медициналық мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.
1. Зәр шығару жүйесінің қандай мүшелерін білесіз?
2. Олардың қызметі қандай?
3. Бүйрек қандай мүше, қайда орналасқан?
4. Қуықтың қабынуы қандай ауру?
5. Бүйрек қабынуының белгілері қандай?
6. Жүйке жүйесі неден тұрады?
7. Ми қандай бөліктен тұрады?
5-тапсырма.Берілген мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.