 |
|
Коммуникативті компетенция бойынша
15. Мәтін бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз.
Бас сүйегі қандай сүйектерден тұрады?
Ми сауытына қандай сүйектер жатады?
Бет сүйектері қандай сүйектерден тұрады?
Тұлға қаңқасы нелерден тұрады?
Омыртқа жотасы қалай бөлінеді?
Омыртқа жотасы неше омыртқадан тұрады?
Иық белдеуі нелерден тұрады?
Жамбас белдеуі неден тұрады?
11. Берілген тұжырымдардың дұрыс не қате екенін анықтаңыз.
Қаңқа мен бұлшық ет денені қимыл-қозғалысқа келтіреді және ішкі мүшелерді қорғайды.
Адамның қаңқасында 120-дай сүйек бар.
Адамның қаңқасының өзіне тән ерекшілігі бар.
Сүйектің құрамында минералды тұздар мен микроэлементтер бар.
Аяқ сүйектері жіңішке және жалпақ болады.
Қозғалмайтын сүйектерге қол, аяқ, иық және қабырғалар жатады.
Жартылай қозғалмалы омыртқа жотасы жатады.
Қозғалмалы сүйектерге бас сүйегі және жамбас жатады.
Қолдың құрылысы адамның жүріп-тұруға бейімделген.
Бас сүйегі ми сауыты мен бет сүйегі бөлімдерінен тұрады.
Ми сауыты қозғалатын сүйектерден құралады.
Омыртқа жотасы – тұлғаның негізгі тірегі.
Адамда омыртқалардың саны 33-34.
Бұғана мен жауырын бірігіп жамбас белдеуін құрайды.
Операционалды – дағды компетенциясы бойынша
К) Мағынасына қарай екі бағанды сәйкестендіріңіз.
| Қозғалмайтын сүйектерге – бас сүйек және жамбас, жартылай қозғалмалы – омыртқа жотасы, | қолдың құрылысы адамның еңбек етуіне байланысты икемделген, аяқ сүйектері дененің салмағын ұстап, жүріп-тұруға бейімделген. |
| Денедегі барлық сүйектер пішіні, мөлшері жағынан | бұл – бел бөлімінің көбірек қозғалуына әсер етеді. |
| Адамның қаңқасының өзіне тән ерекшілігі бар, оның негізгі ерекшелігі мынау: | минералды алмасуға қатысады. |
| Сүйектің құрамында минералды тұздар мен микроэлементтер болғандықтан, | таңдай, көз ұясы, тіл асты сүйектерінен тұрады. |
| Бел омыртқалары басқа бөлімнің омыртқаларымен салыстырғанда жалпақ, әрі үлкен, | ұзын сүйектер, қысқа сүйектер, жалпақ сүйектер деп бөлінеді. |
| Бет сүйектері үстіңгі және астыңғы жақ сүйектерінен, мұрын, | қозғалмалы сүйектерге буын арқылы жалғасқан сүйектер, яғни қол, аяқ, иық және қабырғалар жатады. |
Когнитивті – білім компетенциясы бойынша
18. Төмендегі суреттер туралы әңгімелеңіз (ненің суреті, қайда орналасады, пішіні қандай т.б.).
20. Мағынасына қарай екі бағанды сәйкестендіріңіз.
Өзін-өзі дамыту білім компетенциясы бойынша
| Бас сөзі қазақ тілінде өте көп қолданылады. Бас сөзінен туындаған бірліктер де жиі кездеседі, сондай-ақ, омоним, антоним қатарында да, фразалық тіркестер құрамында да мол қолданыс тапқан. |
23. Бас сөзінің омонимдік қатарын есіңізге сақтаңыз және мысалдар келтіріңіз.
Аяғыңды бас ________________________________________________________________
Кітап бас (баспадан шығару) ____________________________________________________
Мөр бас _____________________________________________________________________
Бас (дауысы) __________________________________________________________________
29. Тірек-қимыл жүйесінің мүшелеріне қатысты фразалық тіркестердің беретін мағыналарын сәйкестендіріп, олармен сөйлем құрыңыз.
| а | Иыққа шығу | 1 | жақын жер |
| ә | Аяғы ауыр | 2 | жалқаулығы ұстау, еріну |
| б | Қол созым жер | 3 | бір нәрсенің көптігінен аяқ басуға болмайды |
| в | Мойны жар бермеу | 4 | екіқабат, жүкті болу |
| г | Аяқ алып жүргісіз | 5 | соңынан қалмау |
| ғ | Басын айналдыру | 6 | басыну, менсінбеу |
6. Негізгі әдебиеттер:
1. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі. Медициналық оқу орындарына арналған. Алматы, 2002 ж. 42-45 беттер.
2. Дәрменқұлова Р.Н.Медициналық мәтіндер жинағы. Алматы, 2002 ж. 9-11беттер.
3. Доскеева Б.Ж. Кәсіби медициналық қазақ тілі. Алматы, 2012 ж. 34-38 беттер.
Қосымша әдебиеттер:
1. Рақышев А. Адам анатомиясындағы халықаралық атау-терминдер. Алматы, 2011 ж.
2. Қазақша-орысша сөздік. ҚР Білім және ғылым министрлігі А. Байтұрынұлы атындағы Тіл білімі институты. – Алматы, 2001 ж.
ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
№13 тақырыбы: Дене зақымданғанда көрсетілетін алғашқы көмек
Етістіктің райлары
2013 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып, бекітілді
Хаттама №____, «_____»____________2013ж.
«Бекітемін»
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д. Аяпбергенова К.К.
1.Сабақтың тақырыбы: Дене зақымданғанда көрсетілетін алғашқы көмек.
Етістіктің райлары
2.Сабақтың мақсаты:Қазақ тілінің медицинаға және күнделікті өмірге қажетті сөздерін, сөз тіркесін үйрету. Сөздік қорларын дамыту және ойларын дұрыс жеткізу үшін етістік райларын дұрыс қолдана алуға машықтандыру. Етістіктің райлары туралы мағлұмат беру. «Дене зақымданғанда көрсетілетін алғашқы көмек» мәтіні арқылы медициналық терминдерді үйрету, түсінгенін қазақ тілінде дұрыс айта білуге, өз ойларын дұрыс жеткізе білуге дағдыландыру.
3.Сабақтың міндеті.
1. Когнитивті – білім компетенциясы бойынша студенттердің сөйлеу, сауатты жазу дағдысын қалыптастыру. Етістіктің райларын дұрыс қолдануды практикалық жолмен меңгерту. «Дене зақымданғанда көрсетілетін алғашқы көмек» мәтіні бойынша жаңа сөздерді игерту.
2. Операционалды – дағды компетенциясы бойынша лексикалық – грамматикалық ерекшеліктердің қолдану аясын білуге машықтандыру, терминдердің жазылу үлгісін, оларға қойылатын талаптарды, біліктілікті қалыптастыру. Мәтінмен еркін аударма жасай отырып, қысқаша мазмұнын айтуға машықтандыру, мәтінді түсініп, соның негізінде, оқылым, тыңдалым, айтылым, жазылымға студенттің жігерін қалыптастыру.
3. Коммуникативті компетенция бойынша ғылыми мәліметтерді, әдебиеттерді қолдана алу, мәтінді түсініп, оқылым, айтылым, тыңдалым, жазылым, қатысымға түсу ниетін қалыптастыру. Болашақ маманның мемлекеттік тілде қарым-қатынас жасау біліктілігін арттыру. Студенттер арасында ашық, еркін шығармашылық қатынас орнату
4. Өзін-өзі дамыту компетенциясы бойынша тақырыпты әр түрлі бағытта, жазу мәдениетін, дағдысын дамыту
4.Негізгі ұғымдар:
грамматика бойынша:
1. Рай категориясы туралы түсінік.
2. Рай категориясының түрлері.
3. Олардың ерекшелігі.
4. Олардың жасалуы.
Лексика бойынша: Оқыс қимылдау, буын ойысынан шығу, буын пішіні өзгеру, қолды қозғалту, аяқты қозғалту, қозғалту қиындау, таңу, орамалмен таңу, мұз салған құты, зардап шеккен адам, ашық сынық, жабық сынық, жарақаттанған жер, етпетінен жату, шалқасынан жату, басын көтеру, басын аздап көтеру, жедел дәрігер шақыру, емханаға жеткізу.
5.Сабақты өткізу жоспары (уақыты, минуты)
Ұйымдастыру барысы– 5мин
Үй тапсырмасын сұрау – 30мин
Өткен сабақты қорыту – 15мин
Жаңа грамматикалық тақырып – 15мин
Грамматикалық тақырып бойынша жұмыс түрлері – 15мин
Жаңа сөздермен жұмыс – 10мин
Мәтінмен жұмыс – 20мин
Жаңа тақырыпты бекіту жұмысы – 15мин
Бақылау жұмыстары – 15мин
Үй тапсырмасын беру – 5мин
Студенттің білімін бағалау – 5мин
6.Оқытудың әдіс-тәсілдері: Коммуникативтік қарым-қатынас, түсіндіру, талдау, жинақтау, салыстыру, баяндау, пікірталас, бақылау т.б.
7.Көрнекі құралдар: Кесте, үлестірмелі карточкалар.
Тапсырмалар.
1-тапсырма. Көп нүктенің орнына керекті қосымшаны қойыңыз.
Дәріні іш... келмейді. Дәрігерге қарал... келеді. Тісімді емдет... келеді. Кітапханаға бар... келіп тұр. Емханаға барып, сұра... келіп тұр. Ауруханаға жат... келмейді. Тамақ іш... келмейді. Апама бар... келеді.
2-тапсырма. Орыс тіліндегі баламасын беріңіздер.
Отырыңыздар, дәптерлерді үстелге қойыңыздар. Сіз мына мәтінді оқыңыз, ал сіздер мәтін бойынша сұрақтар қойыңыздар. Талғат сөйлемді тақтаға жазсын, ал Марат пен Әлия тексерсін. Қазір біз мәтінді тыңдайық. Келесі сабақта диктант жазайық.
3 – тапсырма.Төмендегі сөздерді шартты рай тұлғасында жазып, сөйлемдер құраңыздар.
бар, айт, көр, ұйықта, бер, оқы, суретте, биле, тыңда, сөйле, аудар
4-тапсырма. Төмендегі Абай өлеңінен үзінді берілген өлең жолдарын қалай түсінетініңізді айтыңыз. Рай тұлғасын ажыратыңыз.
Малда да бар жан мен тән,
Ақыл, сезім болмаса.
Тірішіліктің несі сән,
Тереңге бет қоймаса,
Атымды адам қоған соң,
Қайтіп надан болайын....
сөйлеуге дағдыландыру.
5-тапсырма. Сөздікпен жұмыс. Берілген сөздерді бірнеше рет оқып естеріңізде сақтаңыздар.
Буын ойысы – суставная впадина
Сіңір созылу – растяжение сухожилий
Жарылу – разрыв; трескаться
Зембіл – носилка
6-тапсырма. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіру немесе синонимдік қатарын көрсету.
Оқыс қимылдағанда, буын ойысынан шығу, буын пішіні өзгеру, қолды қозғалту, аяқты қозғалту, қозғалту қиындайды, таңу, орамалмен таңу, мұз салған құты, зардап шеккен адам, емханаға жеткізу, ашық сынық, жабық сынық, жарақаттанған жер, етпетінен жату, шалқасынан жату, басын көтеру, басын аздап көтеру, жедел дәрігер шақыру, емханаға жеткізу.
7-тапсырма. Мәтінді оқу, мәтін бойынша сұрақ құрастыру,сұрақтарға жауап беру.
Дене зақымданғанда көрсетілетін алғашқы көмек.
Оқыс қимылданғанда буын таюы, яғни буынның шығуы мүмкін. Буын шыққанда бір буынның басы екінші буынның ойысынан шығады. кейде сіңір созылуы немесе буын қалтасы жарылып кетуі мүмкін. Мұндай кездерде буынның пішіні өзгереді, зақымданған аяқ немесе қолды қозғалту қиындайды. Буынның жаны ісіп, қызарады, өте қатты ауырады. Жәрдем көрсету үшін зақымданған буынды қозғалмайтын жағдайға келтіру керек. Буынды бинт, дәке немесе орамалмен мықтап таңып, буын шыққан жерге суық су құйған немесе мұз салған құты басу керек. Зардап шеккен адамды жедел емханаға жеткізу қажет.
Қатты құлағаннан, соғылғаннан сүйектер сынуы мүмкін. Сынықтың ашық немесе жабық түрлері болады. Ашық сынықта сүйек ұштары бұлшық еттерді, қан тамырларын, теріні жарақаттауы мүмкін. Жарақаттанған жерге ауру қоздыратын микробтар тусуі мүмкін. Сондықтан, адам алдымен жараны тазалап,зарарсыздандырылған таңғышпен байлап, шендеуіш салып таңу керек. Арнайы шендеуіштер дәріханаларда сатылады немесе шендеуіш ретінде таяқ, тақтай, қатты қағаз және т.б. заттарды да пайдалануға болады. Омыртқа жотасы зақымданғанда науқасты етпетінен тақтайға немесе зембілге жатқызып,емханаға жедел жеткізу керек. Егер бас сүйегі сынса, онда шалқасынан науқасты жатқызып, басын аздап көтеріп, жедел дәрігер шақыру қажет.
8-тапсырма. Оң жақтағы етістіктермен (сұрақ арқылы) керекті сөздерден сөз тіркесін құру.
буын ойнасынан
өте қатты
дәкемен
үйге
оқыс
таяқты
дәрігерді
теріні
қимылдау (қалай?)
шығу (қайдан?)
ауыру (қалай?)
таңу (немен?)
жеткізу (қайда?)
жарақаттану (нені?)
пайдалану (нені?)
шақыру (кімді?)
9-тапсырма. Қазақ тіндегі «Сынықтан өзгенің бәрі жұғады», «Бас жарылса, бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде» деген мақалалардың мәнін түсіндіру
Бақылау
Коммуникативті компетенциябойынша
1. Қай кезде буын шығуы мүмкін?
2. Сіңір созылғанда, буын шыққында не болады?
3. Қандай жәрдем көрсетіледі?
4. Қай кезде сүйек сынуы мүмкін?
5. Сынықтың қандай түрлері бар?
6. Ашық сынықта алдымен не істеу керек?
7. Омыртқа жотасы зақымданғанда не істеу керек?
8. Бас сүйек сынса не істеу керек?
Операционалды – дағды компетенциясыбойынша
Төмендегі берілген дәрігердің сұрақтарына жауап әзірлеу.
1. – Аяғыңызды (қолыңызды) қашан зақымдап алдыңыз?
- ...
2. – Қозғалғанда ауыра ма?
- ...
3. – Буыныңыздың қызарған жоқ па?
- ...
4. – Буыныңыз қызарған жоқ па?
- ...
5. – Алғашқы жәрдемді кім көрсетті?
- ...
Төмендегі берілген науқастың шағымдарына орай дәрігердің сұрақтарын әзірлеу.
1. - ...?
- Қолымды сындырып алдым.
2. - ...?
- Құлап қалдым.
3. - ...?
- Қан көп кеткен жоқ.
4. - ...?
- Жараны досым (туысым) тазалап берді.
5. - ...?
- Шендеуіш ретінде тақтай пайдаландық.
6. - ...?
- Иә, тезірек емханаға апарыңыз.
Когнитивті – білім компетенциясы бойынша
Тестілер:
1. Бұйрық рай тұлғалы етістікті көрсетіңіз.
Дәрінің барлығын баланың қолы жетпейтін жерде сақтаңыз.
а) барлығын
ә) жетпейтін
б) жерде
в) сақтаңыз
г) қолы
2. Етістіктің бұйрық рай тұлғасындағы сөзді көрсетіңіз.
а) көрінді
ә) көрінейік
б) көрінеді
в) көрін
г) көр
3. Бұйрық рай жасайтын жұрнақтарды көрсетіңіз.
а) -айын, -айық
ә) -са, -се
б) -дық, -дік
в) -ма, -ме
г) -ба, -бе
4. Сөйлемді аяқтаңыз.
Қай жеріңіз ... .
а) барады
ә) келеді
б) кетеді
в) келді
г) ауырады
5. Бұйрық райда тұрған сөйлемді көрсетіңіз.
а) Ол үйге қайтсын.
ә) Дәрігерге барыңыз.
б) Кино көреміз
в) Емханада болдың ба?
г) Ауруханада болдық
6. Сөйлемді аяқтаңыз.
Науқастың көзі ... .
а) арықтайды
ә) жасаурайды
б) қайнайды
в) алқынады
г) дүрсілдейді
7. Көп нүктенің орнына қойылатын сөзді көрсетіңіз.
Асқа ... болмады.
а) тәбетіне
ә) ынтасын
б) зауқы
в) уақытқа
г) көңілге
9. Бұйрық райлы сөйлемді көрсетіңіз.
а) ... әсерінен аяқ-қол сал ауруына ұшырайды.
ә) Науқас ауруханада жатып емделсін.
б) Науқасқа дәрумендері көп тамақ беру керек.
в) Несеп қалай түзеледі?
г) Жеке бастың гигиенасын сақтау керек№
10. Бұйрық райлы тіркесті көрсетіңіз.
а) театрға бардық
ә) ақылды екен
б) бүгін келдім
в) сабаққа барсын
г) көрген жақсы
11. Қалау рай тұлғасында тұрған сөз тіркестерін көрсетіңіз.
а) емделгім келеді
ә) оқып болды
б) айтып берді
в) көріп келді
г) кеткім келеді
12. Қалау райлы сөз тіркестерін көрсетіңіз.
а) сурет сал
ә) ескерткіш орнатты
б) дәрігер болғысы келеді
в) ауруханада жатып емделді
г) сурет салғысы келеді
13. Қалау рай жасайтын жұрнақтарды көрсетіңіз.
а) -қы, -кі
ә) -ғы, -гі
б) -тық, -тік
в) -па, -пе
г) -са, -се
14. Қалау райлы сөйлемді көрсетіңіз.
а) Сенің кім болғың келеді?
ә) Ол емханада жүр.
б) Сен үйге қайт.
в) Біз келсек, кино бітіп қалыпты.
г) Олар дәріханаға барды.
15. Қалау райлы сөйлемдерді көрсетіңіз.
а) Бүгін «Арман» кинотеатырда «Мұстафа Шоқай» фильмі көрсетіледі.
ә) Менің осы фильмді көргім келеді.
б) Әсел досының туған күніне ерекше сыйлық жасады.
в) Сіздің қандай кітаптарды оқығыңыз келеді ?
г) Қай тілді үйренгіңіз келеді.
16. Қалау райлы сөз тіркесін көрсетіңіз.
а) емделгісі келмеді
ә) көргім келді
б) емханаға барды
в) айтып бер
г) жазылып кетті
17. Сөйлемді аяқтаңыз.
Мұғалім бала оқытса, дәрігер адамдарды .... .
а) емдейді
ә) емдеу
б) қарау
в) көру
г) сұрау
18. Қалау райда тұрған сөзді көрсетіңіз.
Мен кітапханаға күнде барғым келеді.
а) мен
ә) кітапханаға
б) күнде
в) барғым
г) келеді
11. Әдебиеттер:1. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі. Медициналық оқу орындарына арналған. Алматы: Қайнар, 2002 ж. 102-106 беттер. 2. Ш.Бектұров. Қазақ тілі для начинающих. Алматы, 1994 ж.
3. Доскеева Б.Ж. Қазақ тілі. Жалғастырушыларға арналған. Алматы, 2000 ж, 96-107 беттер.
ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРҒА АРНАЛҒАН
ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР
№14 тақырыбы: Буынның шығуы
Көмекші етістіктер
2013 ж.
Кафедра мәжілісінде талқыланып, бекітілді
Хаттама №____, «_____»____________2013ж.
«Бекітемін»
Кафедра меңгерушісі, п.ғ.д. Аяпбергенова К.К.
1.Сабақтың тақырыбы: Буынның шығуы
Көмекші етістіктер
2.Сабақтың мақсаты:Қазақ тілінің медицинаға және күнделікті өмірге қажетті сөздерін, сөз тіркесін үйрету. Сөздік қорларын дамыту және ойларын дұрыс жеткізу үшін көмекші етістіктерді дұрыс қолдана алуға машықтандыру. Көмекші етістіктер туралы мағлұмат беру. «Буынның шығуы» мәтіні арқылы медициналық терминдерді үйрету, түсінгенін қазақ тілінде дұрыс айта білуге, өз ойларын дұрыс жеткізе білуге дағдыландыру.
3.Сабақтың міндеті.
1. Когнитивті – білім компетенциясы бойынша студенттердің сөйлеу, сауатты жазу дағдысын қалыптастыру. Көмекші етістіктерді дұрыс қолдануды практикалық жолмен меңгерту. «Буынның шығуы» мәтіні бойынша жаңа сөздерді игерту. Тіл жүйесін, кәсіби бағытта сауатты жазуға, мамандығына сәйкес сөйлеу тілін үйретіп, ғылыми-қоғамдық және медициналық терминологияларды қалыптастыру.
2. Операционалды – дағды компетенциясы бойынша лексикалық – грамматикалық ерекшеліктердің қолдану аясын білуге машықтандыру, терминдердің жазылу үлгісін, оларға қойылатын талаптарды, біліктілікті қалыптастыру. Мәтінмен еркін аударма жасай отырып, қысқаша мазмұнын айтуға машықтандыру, мәтінді түсініп, соның негізінде, оқылым, тыңдалым, айтылым, жазылымға студенттің жігерін қалыптастыру.
3. Коммуникативті компетенция бойынша ғылыми мәліметтерді, әдебиеттерді қолдана алу, мәтінді түсініп, оқылым, айтылым, тыңдалым, жазылым, қатысымға түсу ниетін қалыптастыру. Болашақ маманның мемлекеттік тілде қарым-қатынас жасау біліктілігін арттыру. Студенттер арасында ашық, еркін шығармашылық қатынас орнату
4. Өзін-өзі дамыту компетенциясы бойынша тақырыпты әр түрлі бағытта, жазу мәдениетін, дағдысын дамыту
4.Негізгі ұғымдар:
грамматика бойынша:
1. Көмекші етістік туралы түсінік.
2. Көмекші етістіктің түрлері
3. Олардың қызметі
Лексика бойынша: Буын жалғастырады, жамбас буыны, шынтақ буыны, кірігіп жалғанады, қозғалмалы сүйектер, шеміршекті ткань,буын шығу, толық шығу, жартылай шығу,буын нашар қозғалады, іштен шығып туу, сүйектің орнынан қозғалуы, ауру салдары, иық буыны ,сүйегінің сынуы, таңғышпен байлау, буын қалтасында
5.Сабақты өткізу жоспары (уақыты, минуты)
Ұйымдастыру барысы– 5мин
Үй тапсырмасын сұрау – 30мин
Өткен сабақты қорыту – 15мин
Жаңа грамматикалық тақырып – 15мин
Грамматикалық тақырып бойынша жұмыс түрлері – 15мин
Жаңа сөздермен жұмыс – 10мин
Мәтінмен жұмыс – 20мин
Жаңа тақырыпты бекіту жұмысы – 15мин
Бақылау жұмыстары – 15мин
Үй тапсырмасын беру – 5мин
Студенттің білімін бағалау – 5мин
6.Оқытудың әдіс-тәсілдері: Коммуникативтік қарым-қатынас, түсіндіру, талдау, жинақтау, салыстыру, баяндау, пікірталас, бақылау т.б.
7.Көрнекі құралдар: Кесте, үлестірмелі карточкалар, суреттер, көркем суретті кітаптар.
Тапсырмалар.
Көмекші етістіктер
Көмекші етістіктердің саны аз болғанымен, тілімізде атқаратын қызметі орасан зор. Аналитикалық етістік құрамында тиісті жетекші етістікке белгілі дәнекер арқылы тіркесіп, оған қосымша абстракты грамматикалық мағына үстейтін бір алуан етістіктер жатады.
Ондай толымды көмекшілердің қатарына жататын етістіктер мыналар: ал, бар, баста, бол, жатыр, тұр, жөнел, жібер, кел, кет, көр, қал, қой, сал, таста, отыр, жүр, шық, қыл, ет т.б.
В казахском языке нет предлогов и приставок. Различные оттенки значений, выражающиеся в русском языке посредством предлогов и приставок, в казахском языке передаются при помощи вспомогательных глаголов. Нужно отличать вспомогательные глаголы жүр, тұр, отыр, жатыр от всех остальных вспомогательных глаголов. Вспомогательных глаголов в казахском языке очень мало. Все они могут употребляться и с самостоятельным значением. Н а п р и м е р:
Түсіп кетті – упал (кетті – вспомогательный глагол).
Кетті – ушел кетті основной глагол.
Қалды – остался, осталось қалды основной глагол.
Баста – в качестве вспомогательного глагола соответствует русским глаголам стать, начинать.
Келе бастады – начали прибывать.
Айта бастады – стал говорить.
Қал – указывает на оттенок мгновенности, неожиданности и пр.
Кетіп қалды – уже ушел.
Сынып қалды –сломалось.
Кет – имеет почти такое же значение, как қал.
Құлап кетті – упал, выпал.
Шығып кетті – 1. Вышел; 2. Взобрался; 3. Соскочило.
Қой – указывает на кратковременность действия, в некоторых случаях соответствует однократному действию.
Жауып қойды – закрыл.
Алып қойды – забрал.
Бара тұр – иди пока.
Тұра тұр – подожди.
Тоқтай тұр – подожди
1-жаттығу Кестеге көмекші етістіктерді жазып, сөйлем құраңыз.
Бара тұр
Құлап қалды
2-жаттығу.Сөйлемдерді көшіріп жазып, көмекші етістіктерді тауып, сұрақ қойыңыз.
1.Алғашқы қазақ дәрігерлері елдің кедей топтарына қолдан келгенше дәрігерлік көмек көрсете білді. 2.Көктемде құстар ұшып келе бастады. 3.Дәрігер кабинеттен шығып кетті. 4.Мәтіннің түпнұсқасын толық жазып берді. 5.Досы ерте кетіп қалды.
3-жаттығу.Төмендегі сөздерді аударып, сөйлем құрастырыңыз.
Стал говорить, кончилось, упал, забрал, достань, продолжай говорить, уже ушел.
4-жаттығу.Мәтінде кездесетін сөз тіркестерімен танысып, аударыңыздар.
Буын жалғастырады, жамбас буыны, шынтақ буыны, кірігіп жалғанады, қозғалмалы сүйектер, шеміршекті ткань,буын шығу, толық шығу, жартылай шығу,буын нашар қозғалады, іштен шығып туу, сүйектің орнынан қозғалуы, ауру салдары, иық буыны ,сүйегінің сынуы, таңғышпен байлау, буын қалтасында
5-жаттығу.Мәтінді оқу, мәтін бойынша сұрақ құрастыру,сұрақтарға жауап беру.
Буынның шығуы
Буын – бір сүйекті екінші сүйекпен жалғастырушы аралық. Сүйектер бір-бірімен кірігіп немесе қозғалмалы болып жалғанады. Буын кірігіп жалғасқанда, сүйек аралығында дәнекер немесе шеміршекті ткань болады. Ондай буын нашар қозғалады.
Буын қозғалмалы болып жалғасса, ол мүше жақсы қозғалады. Буынның шығуы-буын сүйектерінің әдеттегі орнынан қозғалуы. Буын толық және жартылай шығуы мүмкін. Әдетте екі сүйек буын қалтасында бір-бірімен түйісіп, беттесіп тұрады. Кейде баланың буыны іштен шығып тууы, күнделікті өмірде жарақаттанудан және түрлі ауру салдарынан шығуы мүмкін.
Буынның іштен шығып тууы көбінесе жамбас, иық, шынтақ буынынан жиі кездеседі. Ол буынның толық өсіп жетілмеуіне байланысты болады. Буын шығуының өте жиі кездесетінтүрі оқыс жағдайда жарақаттанудан болады. Буын шыққанда оны қоршаған сіңірлер,қалталар, сүйектің түйіскен жеріндегі тері зақымданып, тіпті сүйегінің сынуы да мүмкін. Мұндай сүйек қана тайып қоймайды,сонымен қатар буынға жақын орналасқан өқан тамыры және жүйкелер де зақымдануы мүмкін. Буынның патологиялық шығуы түрлі буын ауруының салдарынан (артрит,полиартрит,жүйке аурулары) болады. Шыққан буынды тек маман дәрігерге көрсетіп емдеу қажет. Тайған буынды орнына таңғышпен байлау керек. Мезгілінде емделмеген,орнына түспеген буын «ескірген шығу» деп аталады. Мұндай буын тек операция арқылы қалпына келтіріледі.
Бақылау