Главная | Обратная связь

Пытанне 10. Палітычны крызіс і эканамічны заняпад Рэчы Паспалітай і яе падзелы.

Причины разделов Речи Посполитой заключались прежде всего во внутриполитическом положении самого государства, которое характеризовалось как политический кризис, или безвластие. Такое положение стало результатом злоупотребления шляхетскими вольностями. На заседаниях сейма действовало право «либерум вето». Согласно ему если хотя бы один депутат сейма выступал против, то решение не принималось, а заседание сейма прекращалось. В результате большинство сеймов было сорвано. Государственное управление характеризовалось всевластием магнатов и шляхты и слабостью королевской власти в лице последнего короля Речи Посполитой Станислава Августа Понятовского. Речь Посполитая постепенно стала «заезжим двором и корчмой» для иноземных войск. Такое положение позволяло соседним государствам вмешиваться в ее внутренние дела.

Россия и Пруссия желали иметь возле себя слабую Речь Посполитую, поэтому выступали за сохранение «либерум вето» и выборности короля. Пользуясь правом защиты иноверцев в Речи Посполитой, Россия и Пруссия выдвинули проект уравнения в правах диссидентов с католиками. Диссидентами называли шляхту некатолического вероисповедания. Однако сейм Речи Посполитой отказался выполнить это требование. Тогда Россия и Пруссия поддержали создание шляхетских конфедераций — временных политических союзов, представители которых обратились к императрице Екатерине II, чтобы она помогла вернуть им прежние права.

2. В Петербурге в 1772 г. был подписан документ о первом разделе Речи Посполитоймежду Российской империей, Пруссией и Австрией. К России отошла Восточная Беларусь.

Попыткой спасти государство от гибели стало принятие четырехлетним сеймом Речи Посполитой, работавшим в 1788—1792 гг. и вошедшим в историю как Великий, Конституции Речи Посполитой 3 мая 1791 г. Конституция ликвидировала раздел Речи Посполитой на Польшу и ВКЛ, провозгласила единое государство с единым правительством, общим войском и финансами, отменило право «либерум вето». Хотя Конституция и заложила основу для вывода Речи Посполитой из кризиса, однако время на реформирование государства было уже упущено.

Поскольку Конституция 3 мая отменила многочисленные шляхетские вольности, это привело к недовольству части шляхты и магнатов, которые образовали Торговицкую конфедерацию и попросили Екатерину II оказать им военную помощь. В 1793 г. произошел второй раздел Речи Посполитой. Под власть России отошла центральная часть белорусских земель.

3. Попыткой сохранить независимость Речи Посполитой в рамках 1772 г. (до первого раздела) стало восстание 1794 г. во главе с уроженцем Беларуси Тадеушем Костюшко. Восстание 1794 г. проходило под лозунгом «Свобода, целостность, независимость». В ВКЛ во главе восстания стоял полковник Якуб Ясинский. В Вильно был создан отдельный от Польши орган руководства восстанием — Высшая Литовская рада. Призыв Костюшко к воссозданию Речи Посполитой в пределах 1772 г. нашел отклик только среди магнатов и шляхты ВКЛ. Однако достигнуть массовой поддержки населения руководителям восстания не удалось. Оно было подавлено царскими войсками.

В 1795 г. между Россией, Австрией, Пруссией было подписано соглашение о третьем разделе Речи Посполитой. К России отошли западнобелорусские земли. Король Станислав Август Понятовский 25 ноября 1795 г. добровольно отрекся от трона. Речь Посполитая прекратила свое существование как самостоятельное государство.

Пытанне 11. Уключэнне беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі. Палітыка царызму на тэрыторыі Беларусі ў канцы XVIII-пачатку ХІХ стст.

3 канца XVIII ст. пачынаецца новы этап беларускай гісторыі, цесна звязаны з гісторыяй Расійскай дзяржавы. Адміністрацыйны падзел. На далучаных да Расійскай імперыі тэрыторыях уводзіўся новы адміністрацыйны падзел замест ваяводстваў і паветаў ствараліся губерні. Паводле адміністрацыйнай рэформы 1796 г. тэрыторыя Беларусі была падзелена на тры губерні: Беларускую з губернскім горадам Віцебскам, Мінскую з губернскім горадам Мінскам і Літоўскую з губернскім горадам Вільняй. У 1801-1802 гг. у Расіі праводзіцца яшчэ адна адміністрацыйная рэформа. Яе вынікам стаў падзел Беларускай губерні на Магілёўскую і Віцебскую, а Літоўскай на Гродзенскую і Віленскую. Да таго ж на тэрыторыі Беларусі ствараюцца генерал-губернатарствы: Беларускае (існавала па 1856 г.) у складзе Магілёўскай і Віцебскай губерняў і Літоўскае (Віленскае) (існавала па 1912 г.) у складзе Гродзенскай, Віленскай і Мінскай губерняў. Падчас польскага паўстання 1830 1831 гг. Мінская губерня таксама набыла статус генерал-губернатарства (існавала з 1831 па 1834 г.). Генерал-губернатары прызначаліся імператарам, непасрэдна яму падпарадкоўваліся і мелі фактычна неабмежаваныя паўнамоцтвы. Выканаўчая ўлада ў губернях належала губернатарам. Яны кіравалі праз канцылярыі. Палітыка расійскага ўрада на беларускіх землях у канцы, XVIII ст. У сваёй дзейнасці расійскі ўрад павінен быў улічваць, пэўныя адрозненні эканамічнага і палітычнага развіцця Расійскай імперыі і Рэчы Паспалітай у канцы XVIII ст. Урад Расіі спачатку праводзіў на далучаных землях вельмі асцярожную палітыку. Шляхце было дадзена ўрачыстае абяцанне не кранаць яе правоў і існуючых грамадскіх адносін. На працягу месяца пасля выхаду ўказа аб уключэнні беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі ўсё насельніцтва (за выключэннем прыгонных сялян), павінна было прысягнуць новай уладзе. Тым, хто не жадаў прысягаць, было прапанавана ў трохмесячны тэрмін прадаць сваю нерухомую маёмасць і выехаць за мяжу. Па заканчэнні акрэсленага часу маёмасць асоб, якія не прынялі прысягі, перадавалася ў дзяржаўную казну. Пераход беларускіх магнатаў і шляхты ў расійскую дзяржаўную залежнасць адбываўся спакойна большасць іх прысягнула новай уладзе. Не прынялі прысягу толькі некаторыя буйныя магнаты: Агінскія Радзівілы Сапега Чартарыйскі Пацей. Беларуская шляхта, што прыняла прысягу, атрымала ўсе правы і прывілеі, якімі карысталіся расійскія дваране паводле законаў імперыі, у прыватнасці "Даравальнай граматы дваранству" ад 1785 г. На далучаныя тэрыторыі паступова распаўсюджваецца расійскае заканадаўства. Так, у 1773 г. мясцовай шляхце і купецтву было дазволена выбіраць сваіх дэпутатаў для выпрацоўкі новага агульнадзяржаўнага Улажэння. У 1777 г. утвораны павятовыя і губернскія дваранскія сходы, праведзены выбары павятовых і губернскіх прадвадзіцеляў дваранства. На беларускія гарады былі распаўсюджаны прынцыпы "Даравальнай граматы гарадам" ад 1785 г. У гарадах скасоўвалася магдэбургскае права, адмяняліся юрыдыкі. Урад выкупіў шматлікія прыватнаўласніцкія гарады і мястэчкі. Кіраванне гарадскім жыццём ажыццяўлялася гарадской Думай. Гэта быў выбарны орган гарадскога самакіравання, які ствараўся на аснове саслоўнага прадстаўніцтва. Купцы Беларусі павінны былі запісвацца ў гільдыі (у залежнасці ад аб'яўленай сумы капіталу) і купляць гандлёвае пасведчанне. На беларускія губерні распаўсюджвалася і расійская падатковая сістэма. Розныя дзяржаўныя зборы з насельніцтва былі заменены на падушны падатак і земскі збор. Але зза слабай плацежаздольнасці беларускаму насельніцтву на некаторы час даваліся льготы. На два гады яно было наогул вызвалена ад дзяржаўных падаткаў, а на працягу наступных дзесяці гадоў ва ўсіх беларускіх губернях падушны падатак збіраўся ў гіалавінным памеры. Калі адміністрацыйнае і фінансавае кіраванне ў беларускіх губернях ажыццяўлялася па нормах расійскага заканадаўства і было строга падсправаздачна цэнтральнай уладзе, то мясцовыя суды яшчэ доўгі час працягвалі сваю дзейнасць па прававых нормах Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 г. Члены судоў у Беларусі выбіраліся шляхтай, чаго былі пазбаўлены дваране вялікарасійскіх губерняў. Польская мова мела статус афіцыйнай у мясцовым справаводстве.Шляхам захавання судовых і прававых парадкаў Рэчы Паспалітай расійскі ўрад меркаваў умацаваць лаяльнасць шматлікай мясцовай шляхты да прастола, не ствараючы пагрозы дзяржаўнай цэласнасці Расійскай імперыі. Канфесійная і нацыянальная палітыка. У канцы XVIII ст. на землях ВКЛ, якія адышлі да Расійскай імперыі, пражывала каля 39 % уніятаў, 38 % католікаў, 10 % іудзеяў, 6,5 % праваслаўных, 4 % старавераў, астатнія 2,5 % прыходзіліся на пратэстантаў, мусульман і караімаў. Расійскі ўрад дазволіў дзейнасць усіх канфесій, аднак верацярпімасць была адноснай. Галоўнай задачай канфесійнай палітыкі на тэрыторыі Беларусі было ўзмацненне пазіцый праваслаўя. Мясцовая праваслаўная царква перайшла пад юрысдыкцыю Свяцейшага Сінода. Сінод з'яўляўся вышэйшым органам кіравання ў Рускай праваслаўнай царкве. Яго ўзначальваў оберпракурор свецкі чыноўнік, які прызначаўся імператарам. У канцы XVIII ст. на Беларусі існавалі дзве праваслаўныя епархіі Магілёўская (створана яшчэ ў 1632 г.) і Мінская (створана ў 1793 г.). Мінскай епархіі падначальваліся праваслаўныя прыходы Міншчыны, Віленшчыны і Гродзеншчыны. Матэрыяльнае становішча праваслаўнай царквы на Беларусі, нягледзячы на яе пануючае становішча, было даволі цяжкім. Праваслаўнымі ў асноўным былі прыгонныя сяляне, бедная шляхта і мяшчане. Дваране (у большасці сваёй католікі) мала клапаціліся пра ўладкаванне праваслаўных прыходаў. На тэрыторыі беларускіх губерняў шырокую свабоду мелі каталіцтва і пратэстантызм.Расійскі ўрад улічваў, што католікамі з'яўляліся практычна ўсе беларускія магнаты і шляхта. Таму маёмасць каталіцкіх касцёлаў і кляштараў захоўвалася ў недатыкальнасці, католікі мелі права свабодна выконваць абрады. Адзінае, што катэгарычна забаранялася каталіцкаму духавенству, гэта схіляць да сваёй веры праваслаўных. На землях Беларусі знайшоў сабе часовы прытулак ордэн езуітаў, забаронены Рымскім Папам у 1773 г. Толькі пасля вайны 1812 г. зза супрацоўніцтва каталіцкага духавенства з французскай акупацыйнай адміністрацыяй езуітаў выгналі з Расіі, а іх маёмасць была канфіскавана. Полацкую езуіцкую акадэмію закрылі ў 1820 г. У адносінах да уніятаў таксама была праяўлена верацярпімасць. Праваслаўным святарам пад пагрозай адлучэння ад сваіх прыходаў забаранялася прымушаць уніятаў пераходзіць у праваслаўе. Толькі пасля паўстання Т. Касцюшкі ў 1794 г. Кацярына II выдала ўказ аб ліквідацыі ўсялякіх перашкод пры пераходзе уніятаў у праваслаўе. У пачатку XIX ст. пад ціскам мясцовых памешчыкаўкатолікаў распачаўся перавод уніятаў у каталіцтва. Рэскрыптам ад 4ліпеня 1803 г. Аляксандр I забараніў пераходы ў каталіцтва. Каб захаваць цэласнасць уніяцкай царквы, У адпаведнасці з указам Аляксандра I ад 16 ліпеня 1805 г. у рымскакаталіцкай калегіі быў створаны уніяцкі дэпартамент пад кіраўніцтвам архіепіскапа Іраклія Лісоўскага. Толькі ў адносінах да аднаго народа яўрэяў уводзіліся значныя абмежаванні. У Рэчы Паспалітай яўрэі не атрымалі фарміраванне мяжы аселасці яўрэйскага насельніцтва. Указ ад 23 верасня 1794 г. даваў яўрэям права аселага жыхарства. Яўрэям дазвалялася сяліцца ў гарадах, займацца рамяством і гандлем. Запісвацца ў мяшчанскія і купецкія саслоўі яўрэі маглі з умовай, што будуць плаціць падвойны дзяржаўны падатак у параўнанні з хрысціянскім насельніцтвам. Каб забяспечыць паступленне падаткаў, урад пакінуў кагал у якасці органа абшчыннага яўрэйскага самакіравання. У 1795 г. яўрэям-купцам і мяшчанам было забаронена перамяшчацца з губерні ў губерню. "Палажэнне аб уладкаванні яўрэяў" ад 9 снежня 1804 г. захоўвала мяжу аселасці, адмяняла падвойны падатак з фабрыкантаў, рамеснікаў і землеўладальнікаў. Выбарчыя пасады ў гарадскім самакіраванні было дазволена займаць толькі адукаваным яўрэям, якія ведалі рускую, польскую або нямецкую мову.

Сацыялыіая структура насельніцтва Беларусі мела саслоўны характар. Саслоўі былі прывілеяваныя і падатковыя. Да прывілеяваных саслоўяў належала дваранства, духавенства, купецтва і нешматлікая група ганаровых грамадзян (з'явілася ў 1832 г.). Духавенства з'яўлялася другім прывілеяваным саслоўем. Пераважную большасць сярод яго складала хрысціянскае духавенства. Яно падзялялася на праваслаўнае, уніяцкае (да 1839 г.), рымскакаталіцкае і пратэстанцкае. Да ганаровых грамадзян адносіліся купцы першай гільдыі. Да падатковых саслоўяў адносіліся сяляне і мяшчане. Па юрыдычнаму стану ў Беларусі вылучаліся тры групы сялян прыватнаўласніцкія, дзяржаўныя і вольныя. Памешчыцкія сяляне падзяляліся на паселеных і дваровых. У карыстанні паселеных сялян быў зямельны надзел, атрыманы ад памешчыка, на якім яны займаліся сельскай гаспадаркай. Дваровыя сяляне жылі пры двары памешчыка і абслугоўвалі яго сядзібу, сваіх сродкаў вытворчасці не мелі. Даволі шмат сярод памешчыцкіх сялян было агароднікаў. Яны не мелі зямельнага надзелу, толькі сядзібу з агародам. Былі і такія сяляне, што не мелі ні зя.млі, ні хаты. Іх называлі бабылямі або кутнікамі. Памешчыцкія сяляне знаходзіліся ў поўнай залежнасці ад сваіх уладальнікаў. Другое па колькасці месца пасля памешчыцкіх сялян у Беларусі займалі дзяржаўныя сяляне. Яны належалі казне, плацілі аброк, былі асабіста вольнымі, мелі права мяняць сваю саслоўную прыналежнасць і месца жыхарства. Вольных сялян у беларускіх губернях было няшмат. Яны не належалі ні памешчыкам, ні царкве, ні дзяржаве, ні іншым уласнікам, маглі свабодна перамяшчацца. Саслоўная палітыка расійскага ўрада. Саслоўная палітыка, якая праводзілася на тэрыторыі Беларусі, была скіравана на ўмацаванне пазіцый Расіі. Яшчэ Кацярынай II асноўная частка дзяржаўных зямель разам з сялянамі (звыш 180 тыс. чалавек мужчынскага полу) была раздадзена рускім дваранам і чыноўнікам. Пасля 1801 г. зза супраціўлення дзяржаўных сялян пераводу іх у разрад памешчыцкіх раздача маёнткаў у Беларусі была спынена ўрадам Аляксандра I. Палітыка расійскага ўрада ў адносінах да дваранства Беларусі вызначалася надзвычайнай асцярожнасцю. Да розных груп беларускага дваранства ён падыходзіў дыферэнцыравана. У адносінах да дробнай шляхты, якая складала абсалютную большасць мясцовага прывілеяванага саслоўя, праводзіўся так званы "разбор шляхты". Шляхціцы, што дакументальна не змаглі пацвердзіць свайго дваранскага паходжання, пераводзіліся ў розныя групы падатковага саслоўя. "Разбор шляхты" пачаўся адразу пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай, але з-за складанай юрыдычнай сістэмы доказаў дваранскага паходжання праводзіўся вельмі марудна. Наступным крокам, які павінен быў умацаваць пазіцыі расійскага ўрада на беларускіх землях, стала канфіскацыя маёнткаў за антыўрадавую дзейнасць. Адным са сродкаў вырашэння сялянскага пытання было ўвядзенне з 1810 г. ваенных пасяленняў (А. Аракчэеў). Мелася на мэце стварыць з сялян ізаляваную ваенную касту (апору ўрада), якая павінна была забяспечваць сябе харчаваннем і фуражом. Аднак вопыт стварэння ваенных пасяленняў у Магілёўскай і Віцебскай губернях аказаўся няўдалым. Яны не здзейснілі ніводнай з пастаўленых задач. Польскае пытанне ва ўрадавай палітыцы Расіі. Пасля паДзелаў Рэчы Паспалітай пераважная большасць польскага грамадства пастаянна імкнулася аднавіць сваю дзяржаўнасць. У гэтым і заключалася сутнасць польскага пытання. У пачатку XIX ст. па ініцыятыве Аляксандра I пачала абМяркоўвацца магчымасць аднаўлення дзяржаўнасці Польшчы. На супрацоўніцтва з расійскімі ўладамі пайшлі некаторыя дзеячы польскага нацыянальнага руху, у тым ліку А. Чартарыйскі і М. Агінскі. У 1815 г. Каралеўству Польскаму, створанаму паводле пастановы Венскага кангрэса, была падаравана Канстытуцыя, у адпаведнасці з якой у Польшчы фарміравалася мясцовая адміністрацыя. Умацаванню пазіцый каталіцызму ў беларускіх губернях спрыяла і тое, што ўся тэрыторыя Беларусі была ўключана ў склад Віленскай навучальнай акругі, польскай па характару сваёй дзейнасці.Аднак выкрыццё ў пачатку 1820-х гг. у Віленскі.ч універсітэце тайных студэнцкіх гурткоў польскай моладзі змяніла ўрадавую палітыку ў Беларусі. Асноўнай яе мэтай стала паслабленне польскага палітычнага і культурнага ўплыву. Курс на аслабленне польскага ўплыву на беларускіх землях яшчэ больш узмацніўся ў канцы 20х гг. XIX ст., асабліва ў сувязі з польскім нацыянальным паўстаннем 1830-1831 гг.

Пытанне 12. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель ва ўмовах крызісу феадальнай гаспадаркі (канец XVIII- 50-я гады ХІХ).

Сельская гаспадарка. Сацыяльныя супярэчнасці. Адной з асаблівасцей развіцця сельскай гаспадаркі Беларусі было панаванне буйнога дваранскага землеўладання. У сваіх маёнтках памешчыкі будавалі прамысловыя прадпрыемствы па перапрацоўцы сельскагаспадарчай прадукцыі і сыравіны: суконныя, вінакурныя, цукраварныя, смалакурныя, жалезаапрацоўчыя. Вельмі важнай галіной прыбытку быў продаж лесу. Асновай сельскай гаспадаркі з’яўлялася земляробства, ад якога памешчыкі атрымлівалі галоўную частку сваіх даходаў. Важнейшым напрамкам спецыялізацыі памешчыцкіх гаспадарак, асабліва на Гродзеншчыне, становіцца танкарунная авечкагадоўля. На мяса-малочнай жывёлагадоўлі ў той час спецыялізаваліся толькі асобныя памешчыкі, якія мелі ў сябе вінакурныя заводы. У памешчыцкіх гаспадарках стала шырэй выкарыстоўвацца наёмная праца.Прапагандай перадавых метадаў земляробства і жывёлагадоўлі займалася Беларускае вольнае эканамічнае таварыства, што існавала з 1826 па 1841 г. у Віцебску. Развіццю капіталістычных адносін спрыяла і тое, што мясцовае дваранства атрымала доступ да пазык у цэнтральных банках з правам закладу маёнткаў разам з сялянамі. Так феадальная памешчыцкая ўласнасць пераўтваралася ў капіталістычную ўласнасць банкаў і крэдытных устаноў. З пачатку ХІХ ст. развівалася прамысловая дзейнасць сялян. Яны выраблялі на продаж ільняныя і суконныя тканіны, аўчыну, хатнія драўляныя вырабы. Адным з яскравых паказчыкаў крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы было нарастанне сялянскага руху. Асаблівасцю сацыяльных супярэчнасцей у Беларусі з’яўлялася іх пераплятанне з нацыянальна-рэлігійнай варожасцю паміж сялянамі і панамі. У канцы 40-х гг. сярод сялян Беларусі пашырыліся чуткі, што рыхтуецца адмена прыгоннага права. У сувязі з гэтым сяляне пачалі часцей уцякаць ад памешчыкаў. Але найбольш распаўсюджанымі формамі сялянскага руху з’яўлялася адмова ад выканання павіннасцей і падача “іскаў аб вольнасці” на імя цара. З 40-х гг. ХІХ ст. працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкай сістэмы на Беларусі, як і ва ўсёй Расіі, перарастае ў крызіс. У сельскай гаспадарцы ён выявіўся ў рэзкім зніжэнні прыбытковасці памешчыцкай і дзяржаўнай вёскі, у абеззямельванні і збядненні сялянства, у росце сацыяльных канфліктаў. Барацьба дзяржаўных і памешчыцкіх сялян за паляпшэнне свайго становішча прымусіла расійскі ўрад змяніць сялянскую палітыку ў Беларусі. У гэтых умовах урад праводзіць рэформы, мэтай якіх было захаваць сістэму феадальнага землеўладання, падняць прыбытковасць памешчыцкай і дзяржаўнай вёскі, ураўнаваць гаспадарчы ўзровень сялян. Аўтарам адной з рэформ быў граф П.Д. Кісялёў – кіраўнік Міністэрства дзяржаўных маёмасцей, прыхільнік абмежавання прыгоннага права. Рэформа дзяржаўнай вёскі. Рэформа ў сістэме феадальнага землеўладання пачалася з дзяржаўнай вёскі, становішча якой у Расіі і Беларусі было розным. У Расіі інстытут “дзяржаўнага феадалізму” выступаў як сістэма эксплуатацыі.Нормы эксплуатацыі дзяржаўных сялян тут абмяжоўваліся інвентарамі, ніхто не меў права іх перавышаць. У Беларусі ж дзейнічала сістэма часовага ўладання. Дзяржаўныя маёнткі здаваліся ў арэнду мясцовым памешчыкам. Розным было і прававое становішча дзяржаўных сялян Расіі і Беларусі. У Расіі з паскарэннем тэмпаў развіцця капіталізму значна пашырыліся саслоўныя правы дзяржаўных сялян. Яны былі абвешчаны вольнымі грамадзянамі, маглі мяняць месца жыхарства, пераходзіць у іншыя саслоўі, мяняць накірунак дзейнасці, звяртацца са скаргамі ў судовыя інстанцыі. У Беларусі прававое становішча дзяржаўных сялян нічым не адрознівалася ад становішча памешчыцкіх. Часовы ўладар быў надзелены адміністрацыйнай, судовай і эканамічнай уладай над сялянамі. Але галоўнае адрозненне двух рэгіёнаў было ў сістэме збору феадальнай рэнты: у Расіі дзяржаўныя маёнткі былі на падушным аброку, у Беларусі – на паншчыне. Першай часткай рэформы дзяржаўнай вёскі стала перабудовы яе апарату кіравання. Агульнае кіраванне было сканцэнтравана ў Дэпартаменце дзяржаўных маёмасцей Міністэрства фінансаў. З 1 студзеня 1836 г. яны перадаваліся новаму Міністэрству дзяржаўных маёмасцей, першым міністрам якога быў прызначаны П.Д. Кісялёў. Замест чатырох’яруснай сістэмы мясцовага кіравання, уведзенай у расійскіх губернях, у Беларусі ўстанаўліваліся тры адміністрацыйныя ярусы: губерня – акруга – сельская ўправа. У выніку рэформы абшчына ў Беларусі была максімальна набліжана да агульнарасійскага ўзору. Было ўпарадкавана кіраванне дзяржаўнымі маёнткамі, уведзены жорсткі адміністрацыйны кантроль за часовымі ўладальнікамі, павышаны статус сельскай абшчыны. Другой часткай рэформы П.Д. Кісялёва з’яўлялася палітыка “апякунства” над дзяржаўнымі сялянамі. Прадугледжвалася арганізацыя дапамогі сялянам на выпадак неўраджаяў, эпідэмій, падзяжу жывёлы і іншых бедстваў. Акрамя гэтага, ставілася пытанне аб арганізацыі пачатковага навучання дзяцей дзяржаўных сялян, аказання медыцынскай дапамогі, правядзення розных агранамічных мерапрыемстваў, актывізацыі гандлю, развіцця сістэмы страхавання, барацьбы з п’янствам. Аднак недахоп сродкаў, жаданне палепшыць сялянскі побыт цалкам за кошт сялян перашкаджалі ажыццяўленню планаў рэфарматараў. Трэцяя і галоўная частка рэформы П.Д. Кісялёва – люстрацыя дзяржаўных маёмасцей. Гэта было мерапрыемства, якое ставіла тры мэты: дакладны ўлік дзяржаўных маёмасцей, выраўноўванне гаспадарчага ўзроўню сялян шляхам скасавання малазямелля і рэгламентацыі павіннасцей, павышэнне плацежаздольнасці дзяржаўных сялян. У працэсе люстрацый у Беларусі знішчаюцца фальваркова-паншчынная сістэма і сістэма часовага ўладання. Дзяржаўныя сяляне паскоранымі тэмпамі пераводзяцца на пазямельны аброк. Адмова ад фальваркова-паншчыннай сістэмы і перавод дзяржаўных сялян на аброк з’явіліся галоўнымі вынікамі рэформы, якія вызначылі яе буржуазна-прагрэсіўны характар Асабліва значныя перамены адбыліся ў прававым статусе дзяржаўных сялян. За імі прызнавалася грамадзянская свабода, што выгадна адрознівала іх ад бяспраўных памешчыцкіх сялян. Прынцыповае значэнне мелі правы ўступлення ў шлюб, бацькоўскія і апякунскія правы, правы атрымання спадчыны і ўласнасці, правы на занятак гандлем і промысламі. Інвентарная рэформа ў памешчыцкай вёсцы. З 1840 г. П.Д. Кісялёў пачаў займацца падрыхтоўкай інвентарнай рэформы з мэтай падцягнуць узровень памешчыцкай вёскі да дзяржаўнай. Памешчыкі рашуча сталі на абарону сваёй уласнасці. Рэформа ўніфікавала памер павіннасцей сялян шляхам увядзення ў памешчыцкіх маёнтках абавязковых інвентароў па адзіных правілах. Па сутнасці, ў становішчы сялян мала што змянілася, значнага скарачэння павіннасцей не адбылося. Інвентарная рэформа не вырашыла найважнейшага пытання – аб сялянскім землекарыстанні. Толькі 14 мая 1855 г. Аляксандр ІІ зацвердзіў перагледжаныя ў інвентарных камітэтах правілы для маёнткаў Віцебскай і Магілёўскай губерняў, у якіх вызначаўся мінімальны сялянскі надзел у 4,75 дзесяціны на рэвізскую душу, а паншчына – 3 дні ў тыдзень. У цэлым рэформы 1830 – 1850-х гг. мелі дваранскую скіраванасць. Прамысловасць. Да сярэдзіны ХІХ ст. прамысловая вытворчасць у Беларусі знаходзілася пераважна на дробнатаварнай і мануфактурнай ступенях развіцця. Асноўнымі прадпрыемствамі гэтага часу былі прыгонныя мануфактуры, гаспадарамі якіх з’яўляліся памешчыкі. Яны прымушалі працаваць на мануфактурах сваіх сялян. Пераважнае выкарыстанне працы прыгонных на прамысловых прадпрыемствах Беларусі ўяўляла сабой важную асаблівасць яе эканамічнага развіцця. Акрамя таго, у гарадах і мястэчках мелася шмат розных дробных прадпрыемстваў і майстэрань з 1–3 рабочымі, гаспадарамі якіх былі купцы і мяшчане. Сярод прадпрыемстваў, якімі яны валодалі, былі скураныя, медныя, цагельныя, капялюшныя. Вырабы гэтых прадпрыемстваў збываліся ў асноўным на мясцовых рынках. Былі ў Беларусі і прадпрыемствы, заснаваныя на вольнай працы. Большасць “вольнанаёмных” складалі прыгонныя, якіх паны на кароткі тэрмін адпускалі на заробкі. Па сканчэнні гэтага тэрміну яны пакідалі прадпрыемства. Часовыя рабочыя-прыгонныя не маглі задаволіць прамысловасць, якой былі патрэбны кваліфікаваныя майстры і працоўныя. Прыгоннае права ставіла сур’ёзныя перашкоды для развіцця капіталістычнай прамысловасці. Новай з’явай у прамысловым развіцці Беларусі было выкарыстанне на асобных прадпрыемствах машын і паравых рухавікоў. Аднак колькасць прадпрыемстваў, якія мелі машынную тэхніку, была нязначнай. Па колькасці занятых у прамысловасці рабочых сярод беларускіх губерняў першае месца займала Гродзенская губерня.Другое месца-Магілёўскай губерні.На апошнім месцы-Мінская губерня. У Беларусі найбольш распаўсюджанымі былі прадпрыемствы па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны – вінакурныя, суконныя, палатняныя, цукровыя, мукамольныя. Вядучай галіной прамысловасці Беларусі ў першай палове ХІХ ст. заставалася суконная. Каб заахвоціць да стварэння новых суконных мануфактур, прадпрымальнікам даваліся дзяржаўныя пазыкі. Суконная прамысловасць была ў асноўным сканцэнтравана ў Гродзенскай губерні. Другое месца займала вытворчасць шарсцяных вырабаў. Усе яны знаходзіліся ў Гродзенскай губерні. Сярод прадпрыемстваў Беларусі значная доля належала папяровым, шкляным, чыгунным, медзеплавільным, жалезаапрацоўчым, цагельным і інш. Жалезаробчыя прадпрыемствы працавалі на мясцовай сыравіне. Жалеза здабывалі з балотнай руды. Шкляная прамысловасць была найбольш развітой у Магілёўскай губерні, дзе знаходзілася 8 з 14 заводаў. Фабрыкі ў Беларусі пачалі ўзнікаць з 20-х гг. ХІХ ст. Першымі былі пабудаваны суконныя фабрыкі ў мястэчках Хомску Кобрынскага і Косаве Слонімскага паветаў. На металаапрацоўчым прадпрыемстве Бенкендорфа ў маёнтку Старынцы Чэрыкаўскага ўезда працавала каля 900 рабочых. Ствараліся ў Беларусі цукровыя прадпрыемствы. У 1857 г. было 13 цукровых заводаў, якія мелі паравыя рухавікі і штогод выраблялі 12,5 тыс. пудоў цукру. Цукар, які вырабляўся на прадпрыемствах Беларусі, прадаваўся не толькі на мясцовых рынках, але вывозіўся і ў Маскву. Аднак “цукровая гарачка” працягвалася нядоўга. Цукровыя заводы Беларусі не вытрымалі канкурэнтнай барацьбы з больш буйнымі прадпрыемствамі Расіі, Украіны і Польшчы і ў сярэдзіне 60-х гг. спынілі сваё існаванне. Нягледзячы на істотныя зрухі ў развіцці прамысловасці Беларусі першай паловы ХІХ ст., яе памеры ў параўнанні з агульнарасійскай былі нязначнымі, а тэмпы развіцця – надзвычай маруднымі. Пры гэтым дробнатаварная і мануфактурная вытворчасць у Беларусі з пачатку 30-х гг. перажывала крызіс, які быў звязаны з паглыбленнем крызісу ўсёй прыгонніцкай сістэмы. Прамысловасць адчувала востры недахоп у працоўнай сіле і асабліва ў людзях, якія валодалі тэхнічнымі ведамі. Гарады. У першай палове ХІХ ст. у Беларусі назіраўся рост гарадскога насельніцтва. Колькасць насельніцтва беларускіх гарадоў расла як за кошт натуральнага прыросту, так і ў выніку прымусовага перасялення яўрэяў з сельскай мясцовасці, якія неўзабаве склалі пераважную колькасць гарадскога насельніцтва і якія засяродзілі ў сваіх руках рамяство і гандаль. 70 – 90 % гарадскога насельніцтва складала мяшчанства (рамеснікі, дробныя гандляры), 6 – 7 % – дваранства і духавенства, 2 – 2,5 % – купецтва. У сярэдзіне ХІХ ст. у Беларусі налічвалася 40 гарадоў і больш за 300 мястэчак. Найбольш буйнымі гарадамі былі Віцебск, Мінск, Магілёў, Гродна. Аднак у першай палове ХІХ ст. гарады яшчэ не сталі цэнтрамі прамысловасці, у іх працягвалі развівацца гандаль і рамяство. Гандаль.Развіццё прамысловасці, рост гарадскога насельніцтва стымулявалі пашырэнне ўнутранага рынку. Гандаль Беларусі развіваўся пераважна ў форме кірмашоў, часта з вялікім гандлёвым абаротам. Усяго ў Беларусі штогод праходзіла каля 200 кірмашоў. На самым буйным з іх – Зэльвенскім (Гродзенская губерня) – гадавы абарот перавышаў 1 млн. руб. Сярод буйных кірмашоў былі Любавіцкі ў Магілёўскай губерні і Мінскі. Сюды прывозілі сельскагаспадарчыя і прамысловыя тавары не толькі з Беларусі, але і з Маскоўскай, Уладзімірскай, Ніжагародскай губерняў, Украіны, Польшчы, Прусіі і іншых месцаў. Развіццё гандлю было цесна звязана са станам прамысловасці, сельскай гаспадаркі, плацежаздольнасцю насельніцтва. Феадальна-прыгонніцкая сістэма стрымлівала развіццё ўсіх галін народнай гаспадаркі, абмяжоўвала пашырэнне ўнутранага рынку. Знішчэнне прыгонніцкіх адносін з’яўлялася неабходнай перадумовай далейшага эканамічнага развіцця Беларусі.

Пытанне 13. Дасягненні і праблемы культурнага развіцця Беларусі ў п.п. ХІХ ст.

1. После присоединения белорусских земель к Российской империи школы белорусских губерний были включены в состав Виленского учебного округа. Центром образования являлся Виленский университет,в который в 1803 г. была реорганизована Главная Виленская школа. Преподавание в университете велось на польском языке. Однако в 1832 г. Вилеиский университет был закрыт, так как каждый третий его студент принимал участие в восстании 1830—1831 гг. Образование начало строиться на принципе «православие, самодержавие, народность», что означало воспитание и обучение в духе верности русской православной церкви и преданности российскому самодержавию. Преподавание во всех типах учебных заведений было переведено на русский язык, а сам он вводился в качестве обязательного предмета. Польский язык был исключен из учебных программ. В 1819 г. в Гомеле была открыта первая в Российской империи ланкастерская школа взаимного обучения. В таких школах детей и взрослых обучали более подготовленные ученики под руководством учителя, и предназначались они для быстрого и дешевого получения элементарного образования. В соответствии с реформой П. Д. Киселева были открыты начальные школы для государственных крестьян, учителями в которых чаще всего были местные священники. Среднее образование можно было получить в гимназиях, а также иезуитских коллегиумах. Высоким уровнем обучения выделялся Полоцкий коллегиум, преобразованный в иезуитскую академию, действовавшую в 1812—1820 гг. Потребности развития сельского хозяйства привели к открытию в 1848 г. в Горы-Горках Могилевской губернии земледельческого института — первого в России высшего учебного заведения агрономического профиля. 2. Становление научных знаний о Беларуси и белорусском народе было связано с возникновением белорусоведения. Одним из первых исследователей нашей истории, устного народного творчества и языка стал автор очерков «Путешествие по Полесью и Белорусскому краю» Павел Шпилевский. Одним из первых собирателей и исследователей белорусского фольклора был участник Общества филоматов Виленского университета поэт Ян Чечот.Он издал 6 фольклорных песенных сборников (преимущественно в переводе на польский язык). Считается, что в белорусских текстах Яна Чечота впервые появилась буква «у» (у краткое). В своих стихах он критиковал жестокость помещиков, призывал их гуманно относиться к крестьянам. Значительный вклад в развитие белорусоведения внесли братья Евстафий и Константин Тышкевичи.По их инициативе в 1842 г. в Логойске был создан первый в Беларуси музей древностей. Позже, в 1855 г., благодаря усилиям Евстафия основан Вилеиский музей древностей, в который Евстафий передал собрание собственных археологических материалов. Таким образом, было положено начало музейному делу в Беларуси. В первой половине XIX в. проводились крупномасштабные измерения от Северного Ледовитого океана до Черного моря по так называемой Дуге Струве, в т. ч. и на территории Беларуси. Это позволило определить точные размеры и форму Земли. Дуга Струве включена в список Всемирного культурного и природного наследия ЮНЕСКО. 3. Плодотворно использовал в своем литературном творчестве белорусский фольклор польский поэт белорусского происхождения Адам Мицкевич. Вынужденный навсегда покинуть Отчизну после приговора по делу Общества филоматов, поэт выразил тоску по Родине на страницах романтической поэмы «Деды». Образцом романтической прозы является польскоязычное произведение Яна Борщевского «Шляхтич Завальня», или Беларусь в фантастических рассказах» («Шляхціч Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях»), где широко использованы белорусские сказки и предания. Первым классиком новой белорусской литературы стал Винцент Дунин-Марцинкевич. В своей двуязычной комедии-опере «Идиллия» («Сяляпка») он воплотил реалии той жизни, когда мужики говорили по-белорусски, а паны — по-польски. Одним из ближайших соратников В. Дунина-Марцинкевича стал автор музыки к его сценическим произведениям, уроженец Беларуси, польский композитор Станислав Монюшко. Его музыкальная деятельность начиналась в Минске. Двенадцать песен композитор написал на стихи Я. Чечота. Крестьянская тематика зазвучала в стихах Владислава Сырокомли (Людвика Кондратовича), устами которого белорусский крестьянин заявлял: «Я край мой кармлю адвеку 1 маю права звацца чалавекам». Стихотворение Сырокомли «Почтальон» в переводе на русский язык стало известной песней «Когда я на почте служил ямщиком». Особое место в литературе первой половины XIX в. занимает творческое наследие крестьянского поэта Павлюка Багрима. В условиях крепостного права его талант не смог проявиться полностью. За переписывание запрещенных литературных произведений и участие в крестьянском выступлении он был отправлен на рекрутскую службу в царскую армию. Из трех тетрадей стихов молодого поэта до нас дошел только один — «Зайграй, заиграй, хлопча малы...». Творчество А. Мицкевича, В. Сырокомли, Я. Борщевского, В. Дунина-Марцинкевича стало свидетельством распространения романтизма. Это художественное направление опиралось на национальные чувства и поэтизировало героических личностей, обращалось к внутреннему миру человека и идеализировало природу. 4. В изобразительном искусстве в историческом жанре работал портретист Валентин Ванькович. Он создал картины «Наполеон у костра», «Мицкевич на скале Аю-Даг», портрет А. Пушкина и др. Немало полотен на исторические сюжеты создал Ян Дамель, среди которых «Смерть магистра крестоносцев Ульриха фон Юнгингена в битве под Грюнвальдом», «Освобождение Т. Костюшко из темницы», «Отступление французов через Вильно в 1812 г.». Развитие жанра натюрморта в белорусской живописи связано с именем уроженца Витебщины Ивана Хруцкого. Прославился он и как выдающийся портретист. Среди его произведений — «Портрет неизвестной с цветами и фруктами» и др. Композитор Антон Абрамович, родившийся на Витебщине, писал свои музыкальные произведения на основе белорусских народных песен и танцев. В своем поместье Залесье на Сморгонщине сочинял полонезы, в т. ч. «Прощание с Родиной», Михал Клеофас Огинский— автор так и не реализованного проекта возрождения ВКЛ. В архитектуре царил стиль классицизм, памятниками которого являются дворец Румянцевых-Паскевичей и собор Святых Петра и Павла в Гомеле.