 |
|
Тэорыi паходжання мовы
БЕЛАРУСКАЯ МОВА
(навучальны дапаможнік для студэнтаў медыцынскіх ВНУ)
УВОДЗІНЫ Ў НАВУКУ АБ МОВЕ
ФАНЕТЫКА
ГРАМАТЫКА
МІНІСТЭРСТВА АХОВЫ ЗДАРОЎЯ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
УСТАНОВА АДУКАЦЫІ
ГОМЕЛЬСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ МЕДЫЦЫНСКІ УНІВЕРСІТЭТ
Кафедра замежных моў
В.У. КЛІМЕНКА
БЕЛАРУСКАЯ МОВА
(навучальны дапаможнік для студэнтаў медыцынскіх ВНУ)
УВОДЗІНЫ Ў НАВУКУ АБ МОВЕ
ФАНЕТЫКА
ГРАМАТЫКА
Гомель
ББК 81.2 Бел.
Складальнік
В.У. КЛІМЕНКА
Рэцэнзент:
выкладчык кафедры кіравання і тэхналогій адукацыі УА “Гомельскі дзяржаўны абласны інстытут павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кіруючых работнікаў і спецыялістаў адукацыі” к. ф. н. Петрачкова І.М.
МЕТАДЫЧНЫЯ РЭКАМЕНДАЦЫІ
У сучасным свеце дзейнічаюць дзве рознанакіраваныя тэндэнцыі: імкненне да самавызначэння народаў, сцвярджэння сваёй нацыянальнай самабытнасці, з аднаго боку, і працэс глабалізацыі, інтэрнацыяналізацыі – з другога боку. Падрыхтоўка кваліфікаваных спецыялістаў павінна праводзіцца з улікам гэтых дзвюх тэндэнцый. Таму ў прапанаваным метадычным дапаможніку беларуская мова прадстаўлена, па-першае, як мэта вывучэння (разглядаюцца гісторыя беларускай мовы, адметныя рысы беларускай мовы ў галіне фанетыкі, граматыкі), а па-другое, як сродак далучэння да агульналінгвістычных, звышнацыянальных ведаў і вопыту (асвятляюцца некаторыя пытанні агульнага мовазнаўства, значная ўвага ўдзяляецца засваенню запазычанай лексікі).
Асноўная задача, якая рэалізуецца ў метадычным дапаможніку - узнавіць веды пра фанетычныя і граматычныя асаблівасці беларускай мовы з мэтай падрыхтоўкі да вывучэння тэм, звязаных са спецыяльнай, медыцынскай лексікай.
Для ілюстрацыі асобных фанетычных і граматычных з’яў беларускай мовы выкарыстоўваюцца заданні з медыцынскімі тэрмінамі, медыцынскія тэксты.
З мэтай паўтарэння вывучанага матэрыялу падаюцца заданні ў форме выпраўлення маўленчых памылак, што дапамагае больш трывала замацаваць набытыя практычныя навыкі.
Рэкамендавана метадычнай камісіяй
Гомельскага дзяржаўнага медыцынскага універсітэта
Разгледжана і адобрана на пасяджэнні
Савета універсітэта _________ 2004 г. (прат. № ___)
Уводзіны ў навуку аб мове
Гукавая мова ў форме, блiзкай да сучаснай, узнікла больш за 100 тысяч гадоў назад. Першае навуковае апiсанне мовы (iндыйскай мовы санскрыту), якое дай-шло да нас, з’явiлася прыблiзна 25 стагоддзяў таму назад.
У нашы днi, па розных звестках, iснуюць ад трох да шасці тысяч моў.
Тэорыi паходжання мовы
1. Гукапераймальная тэорыя (XVII - XIX стст.) грунтуецца на тым, што першапачаткова чалавек iмкнуўся пераймаць гукi жывой прыроды. Ва ўсiх мовах ёсць гукапераймальныя словы: слова зязюля ў нямецкай гучыць як кукук, у французскай - куку, у турэцкай - гугук, у чэшскай - кукачка, у балгарскай - кукувiца. Але паводле гэтай тэорыi немагчыма растлумачыць узнiкненне назваў абстрактных паняццяў i прадметаў, якiя не ўтвараюць гукаў.
2. Паводле тэорыi выклiчнiкаў (XVIII – XIX стст.) мова ўзнiкла ў вынiку мiжвольных iнстынктыўных выкрыкаў накшталт ой-ой, ха-ха, якiя выражалi ўнутраны стан чалавека, напрыклад, рэакцыю на боль, гнеў, радасць.
3. Згодна з тэорыяй сацыяльнага дагавору (XIX ст.) мова ўзнiкла ў вынiку грамадскай дамоўленасцi людзей аб тым, як называць рэчы.
4. Тэорыя працоўных рытмiчных выгукаў (канец XIX ст.). Прыхільнікі гэтай тэорыі лічылі, што пры калектыўнай працы людзі выдавалі пэўныя рытмічныя гукі, якія і ляглі ў аснову мовы.
5. Тэорыя боскага паходжання мовы, паводле якой мова – гэта дар Бога, і ў аснове матэрыяльнага свету ляжыць духоўны пачатак.
6. Натуралiстычная тэорыя (XIX ст.) iмкнецца перанесцi на мову законы, адкрытыя Ч. Дарвiнам для раслiннага i жывёльнага свету. Мова разглядаецца як прыродны арганiзм, якi ўзнiкае, развiваецца i старэе. Сцвярджаецца, што ў мовах таксама адбываецца барацьба за iснаванне, i выжываюць больш моцныя.
7. Марксiсцкая (матэрыялістычная) тэорыя (канец XIX ст.), паводле якой мова ўзнiкла ў працэсе калектыўнай працоўнай дзейнасцi, менавiта тады, калi з’явiлася патрэба ва ўзаемапаразуменні для арганізацыі сумеснай дзейнасці. Праца i мова ўзнiклi адначасова, пры гэтым мова ва ўзаемадзеяннi з працай аказала магутнае ўздзеянне на развiццё чалавека.
Функцыi мовы
Мова выступае як фактар аб’яднання нацыi, праз яе кожны чалавек усведамляе сваю далучанасць да народа. Гэта этнічная функцыя мовы. Акрамя таго, мова выконвае такiя функцыi, як камунiкатыўная, пазнавальная, намiнатыўная, экспрэсiўная, эстэтычная i iнш.
Камунiкатыўная ― гэта функцыя зносiн, узаемапаразумення памiж людзьмi. Пазнавальная функцыя мовы праяўляецца ў тым, што веды, вопыт чалавецтва фiксуюцца, назапашваюцца i абагульняюцца з дапамогай мовы. Адлюстраванне свядомасцю чалавека рэчаiснасцi ў адзiнках мовы – словах – указвае на намiнатыўную функцыю мовы, функцыю называння. Выражаючы пачуццi чалавека, мова выконвае экспрэсiўную функцыю. Эстэтычная функцыя рэалiзуецца ў лепшых узорах выкарыстання мовы ― у мастацкай прозе, паэзii, красамоўстве.
Мова i маўленне
Мова i маўленне складаюць адзiнае цэлае, яны суадносяцца як агульнае i прыватнае (канкрэтнае).
Спосабам iснавання мовы з’яўляецца маўленне. Маўленне ― гэта вуснае i пiсьмовае валоданне мовай; моўная дзейнасць. Неабходна размяжоўваць паняццi мовы i маўлення.
Мова ― гэта сукупнасць адзiнак (гукаў, слоў, сказаў i iнш.) i правiл iх ужывання. Мова ― сiстэма, якая мае некалькi ўзроўняў: фанетычны, марфалагiчны, лексiчны, сiнтаксiчны i iнш.
Маўленне ― гэта выкарыстанне моўных адзiнак у працэсе зносiн. Маўленне мае вусную i пiсьмовую формы. Пры вусным маўленнi значнае месца адводзiцца тэмпу, тону, мелодыцы голасу, паўзам, лагiчнаму нацiску. Важную ролю адыгрываюць жэсты i мiмiка. Вуснаму маўленню ўласцiвы высокi ўзровень эмацыянальнасцi. Да асаблiвасцей пiсьмовага маўлення адносяцца максiмальна ўзбагачаны слоўнiк, пераважна за кошт адцягненых паняццяў, i ўскладнены сiнтаксiс.
Пры маўленні адбываецца адбор і выкарыстанне моўных сродкаў, у выніку чаго з’яўляецца звязнае выказванне ― тэкст (ад лац. textum ‘тканiна, спалучэнне, спляценне’). Галоўныя адзнакі тэксту ― гэта цэльнасць і закончанасць. Тэкст заўсёды мае адну галоўную тэму.
Адрознiваюць такiя тыпы тэкстаў, цi маўлення, як апiсанне, апавяданне, разважанне.
З мэтай характарыстыкi прадметаў, з’яў, асобы ўжываецца апiсанне. Адметнай прыметай гэтага тыпу маўлення з’яўляецца вялiкая колькасць назоўнiкаў i прыметнiкаў, радзей ужываюцца дзеясловы, якiя, як правiла, аднолькавай формы i маюць значэнне знаходжання, iснавання. Апiсанне назiраецца ў тэкстах навуковай, мастацкай, афiцыйна-справавой лiтаратуры. “Класічная” схема пабудовы тэксту тыпу апісання ўключае наступныя элементы: 1) агульнае ўражанне, 2) асобныя прыметы, уласцівасці, 3) вывад.
Тэксты тыпу апавядання маюць пэўны сюжэт, у апавяданні разгортваецца дзеянне, адбываюцца падзеі, таму сэнсавы акцэнт тут у значнай ступені прыпадае на дзеясловы.
Разважанне ― тып тэксту, у якiм гаворыцца аб прычынах падзей, дзеянняў, прымет, з’яў. Для разважання найбольш характэрна лагiчнасць i аргументаванасць. Яно пашырана ў навуковых i публiцыстычных тэкстах. Разважанне звычайна будуецца па наступнай схеме: 1) тэзіс, 2) доказы, аргументы, 3) вывады.
Асноўныя функцыі мовы ўласцівы і ўсім тыпам маўлення, але ў маўленні камунікатыўная функцыя выступае на першы план.
Генеалагічная класіфікацыя моў свету
Найбольш вядомая класiфiкацыя моў свету ― генеалагiчная. Генеалагiчная класiфiкацыя ― гэта падзел на групы (сем’i моў) паводле агульнага паходжання i роднасных сувязей. У сучасным мовазнаўстве выдзяляецца 8 сем’яў (iндаеўрапейская, паўночна-каўказская, аўстранезiйская, семіта-хаміцкая, фіна-ўгорская i iнш.), сярод якiх самай вялiкай з’яўляецца iндаеўрапейская. Iндаеўрапейская сям’я складаецца з некалькiх груп:
Ø iндыйская (мовы сучаснай Iндыi, цыганская, мёртвая мова санскрыт i iнш.)
Ø iранская (персiдская, таджыкская, афганская, асецінская i iнш.)
Ø балтыйская (лiтоўская, латышская, мёртвая пруская)
Ø германская (англiйская, нарвежская, швецкая, нямецкая, галандская,
iдыш i iнш.)
Ø раманская (iспанская, iтальянская, французская, румынская, малдаўская,
мёртвая лацінская i iнш.)
Ø кельцкая (iрландская, шатландская i iнш.)
Ø славянская:
— усходнеславянская (беларуская, руская, украiнская)
― заходнеславянская (польская, чэшская, славацкая, кашубская, сербскалужыцкая, мёртвая палабская)
― паўднёваславянская (балгарская, македонская, сербскахарвацкая, мёртвая стараславянская)
Акрамя таго, у індаеўрапейскую сям’ю ўваходзяць асобныя мовы ― армянская, албанская, грэчаская і інш.
Некаторыя мовы не ўваходзяць у склад нiякiх груп (японская, карэйская i iнш.).