 |
|
Илья Ильич Мечников (1845-1916) 2 страница
Джеймс Уотсон
(1928 ж.т.)
Америкалык биохимик. Молекулалык биология саласында зерттеу жұмыс-тарын жүргізді. Нәруыз биосинтезі кезіндегі РНҚ-нын рөлін зерттедІ. Нобель сыйлығыньщ лауреаты (1962 ж.)
Фрэнсис Крик
(1916ж.т.)
Ағылшын биофизигі өрі генетигі. Молекулалык биология саласында зерттеу жұмыстарын жүргізді. Дж.Уотсонмен бірге ДНҚкұрылымынын моделін жасады. Нобель сыйлығының лауреаты (1962 ж.)
3. Нуклеотид тізбектері азоттык негіздері аркылы сутектік байланыспен өзара байланысып, кос сакиналы ДНҚ піиыршығьш түзеді
4. ДНҚ молекуласының екі жіпшеден түратындығын жөне нуклеотидтердің азоттык негіздері сутектік байланыспен байланыса-тынын америкалык биохимик Дж.Уотсон мен агылшын биофизигі өрі генетигі Ф.Крик рентгенкүрылымдык өдіспен аныктады.
Сұрақтармен тапсырмаларМына кестені толтырындар.
Биология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы: Нуклеин қышқылдарының химиялық құрамы
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды нуклеин қышқылдарының химиялық құрамымен
таныстыру.
2.Дүпиетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың типі . Жаңа сабақ
Сабақтың түрі: Зерттеу
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ. Бағалау
ІІ.Нуклеин кышкылдарының азоттык негіздері, рибоза мен дезоксирибоза қосылып нуклеозид түзеді. Құрамына азотты негіз, рибоза немесе дезоксирибоза ж\е фосфор Кышкылының қалдығы кіретін косылыс нуклеотид деп аталады.
|
 |
|
 |  | ||||||||||||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||||||||||||
 |  | ||||||||||||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||||||||||||
 |  | ||||||||||||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||||||||||||
 |  | ||||||||||||||||||||||||||
|
|
пуриндік — аденин мен гуанин ж\е пиримидиндік — тимин, урацил ж\е цитозин.нуклеотидтің молекуласы азотты негізден, дезок-ирибозадан және фосфор қышкылының қалдығынан тұрады. азотты негіз аденин — А, тимин — Т, цитозин — Ц, гуанин — Г әріптерімен танбаланады. Аденин мен гуаниннің азотты негіздері қос сакиналы, тимин мен цитозин бір сақиналы екендігі белгілі.
Нуклеотидтердін әр тізбегі өзара ұқсас буындары — дезоксирибоза мен фосфор қышқылының қалдықтары арқылы байланысады. Енді ДНҚ-ның қосарлы сақинасы- бір тізбектің азотты негіздері екінші тізбектің азотты негіздерімен сутектік байланыс аркылы қосылыс түзеді. Сутектік байланыстың түзілуі — олардың азоттык негіздерінің өте жакын түйісуінің белгілі бір заңдылыққа бағынады. бір тізбекте А орналасса, оның карсысындагы екінші тізбекте Т орналасады, демек, А-ға Т комплементті, ал Г-ге Ц комплементті
Т мен Ц арасында үш сутектік, ал А мен Т арасында екі сутектік байланыс түзіледі. Сутектік байланыс неғұрлым жиі болса, ДНҚ жіпшелері берік ж\е оның мол-ң қозғалғыштығы тұракты сақталады.
ДНҚ — макромолекула, оның мономерлерінің рөлін нуклеотид атқарады, оларға: аденин, гуанин, тимин жөне цитозин жатады. Олардың алдынгы екеуі екі, ал калғандары бір сакиналы, өр нуклеотид бесбүрышты кантпен косылган фосфат тобы мен азоттык негізден түрады. Осы фосфат тобы мен қанттың қалдығынан тұратын ұзын шиыршықты молекуланы қант- фосфорлы тұға дейді.
ІІІ.Америкалык биохимик Э.Чаргаффтың ережесі бойынша, ДНҚ молекуласындагы пуриндік және пиримидиндік негіздердің арасында сандық сәйкестіліктің бар .
1.ДНҚ молек-дағы адениннің мольдік мөлшері А : Т = 1.
2.ДНҚ молек-ғы гуаниннің мольдік мөлшеріне тең: Г ; Ц = 1.
3. Шыққан тегіне байланыссыз әр түрлі ДНҚ-ның мол-ғы пурин негіздерінін қосындысы пиримидин негіздерінің қосындысына тең: А + Г = 1
Т+Ц
4. 1962 жылы орыс биохимиктері А.Н.Белозерский ж\е А.С.Спирин нуклеотидтердің кұрамын анықтап, сипаттау үшін еретиелік коэффициенті деген ұғымды енгізді.
Г + Ц
А + Т
ДНҚ молекуласы — үш құрылымды. ДНҚ-ң І реттік кұрылымына оның молекуласындағы нуклеотид 
қалдықтарының белгілі тәртіппен кезектесіп қайталануы жатады. ДНҚ-ның ІІ реттік құрылымы — оның шиыршықты, ягни көптеген дезоксирибонуклеотид тізбектерінің оралым түрінде болуы. Әр тізбектің орамы 10 кос нуклеотидтен тұрады, бір орамныңұзындығы 3,4 нм болады. Нуклеотидтердің L- 0,34 нм-ге тең. Олардың диаметр! —1,7 нм .
ДНҚ-ның үшінші реттік құрылымында оралым кеністікте бүктеліп орналасады.
Нуклеин кышкылдары екіге бөлінеді: дезоксирибонуклеин қышкылы (ДНҚ) және рибонуклеин кышқылы (РНК). Олардың бүлай аталу себебі, нуклеотид молекуласының кұрамына кіретін пентозаның түріне байланысты. Егер молекуласының 1,7 нм , күрамына пентозаның өкілі дезоксирибоза кірсе ДНҚ, ал рибоза кірсе, РНҚ деп аталады.
VІ. §9.
V. сұрақтар беру.
ұрақтар мен тапсырмалар
1. Нуклеотид дегеніміз не?
2. Бір сақиналы және екі сакиналы нуклеотидтерді жазыңдар.
3. Нуклеотидтер өзара кандай буыңдары аркылы байланысады?
4. ДНҚ-ның кос оралмасы өзара қалай байланысады?
3,4 нм
0,34
12-сурет.ДНҚ молекуласы бөлігінщ күрылысы
| Нуклеин КЫШҚЫЛЫ | Молекуласының құрылымы | Жасушадағы орны | Жасушадағы рөлі |
Д 6. Сөйлемдерді толыктырыңдар.
А, ДНКполимер молекуласына_______жатады, оның мономерлерІнің
рөлін__________аткарады. Ә. Әрбір ДНҚ мономерлерінің кұрамына
пентоза көмірсуы__________кіреді, азотты негіздері адениннің
карсысында___________тұрады. Тимин________ _ байланыс
арқылы аденинді, ал гуанин_______ ____байланыс аркылы
цитоцинді тольщтырады. Б, ДНҚ-нын мономерлері езара комірсу жөне
фосфор қышкьілының калдығымен байланысады, оны_________
тұлға деп атайды. Ол екі тіабек өзара_________аркылы байланысады.
Д 7. Баска нуклеотидтермен салыстырганда ДНК, молекуласыньщ кұрамындағы цитозин нуклеотидтердін мөлшері 30%. Қалған нуклеотидтердін мөлшерін табыңдар.
Биология 10-сынып 5.10.09.
Cабақтытың тақырыбы: ДНҚ молекуласының екі еселену ерекшеліктері
І
13-сурет. М.Месельсон мен Ф.Сталь ұсынған екі еселенудід сызбанұскасы: 1 — сактала екі еселену; 2 — жартылай сактала еселену; 3 — бытыранкы екі еселену
төжірибе жасаған. Жасалған төжірибенің аркасында М.Месельсон мен Ф.Сталь ДНҚ молекуласының жартылай сактала екі еселенетінін аныктады (13-суреттегі үшінші катар, екінші тізбек). Эукариот зкасушаларына жасалған кейінгі төжірибелер нөтижесінде де ДНҚ молекуласының жартылай сактала екі еселенетіндігінің дүрыстығы аныкталды. ДНҚ молекуласының екі еселенуінде негізгі рөлді ферменттер аткарады. ДНҚ-ның кос тізбегі бір-бірінен ажырау үшін арасындағы кос байланыстар үзілу кажет. Биохимиктер ДНҚ-ның екі еселенуіне катысып, сутектік байланыстарды үзетін ерекше ферментті бөліп алды. Ол ферментті Щ$К,-полимераза ферменті деп атады. Бүл ферментті ашкан америкальщ биохимик Артур Корнберг осы еңбегі үшін Нобель сыйлығының лауреаты атағын алған.
Ферментгердің өсерінен сутек-тік байланыстардың үзілуі ДНҚ-нын бір үшынан басталып, екінші үшында аякталатындығы 14-су-ретте бейнеленген.
ДНҚ молекуласы 14-суреттен көріп отырғанымыздай, бірден ыдырамай, үзінді түрінде екі еселе-неді де, өрбір тізбектің карама-кар-сысында жаңа тізбектер синтезде-леді. Жаңа тізбектердің осылай үзінді түрінде синтезделетінін 1968 жылы жапон ғалымы Р. Оказаки дөлелдеген болатын. «Бүл үзінділер калай бірігіп тұтас молекулаға айналады?» деген сүрак туындады. Оның жауабы: бүл үзінділердія бір-бірімен лигаза (грекше «ligasa» — жабыстырушы, жалғастырушы деген мағынаны білдіреді) ферменті аркылы байланысатындығы зерттеу жү-мыстары аркылы аныкталды. Америкальщ ғалымдар Ричардсон мен Вейс лигаза ферменттерінің касиеттерін зерттеп, ол фермент-тің үзінділерді бірімен-бірін жалғап, түтас бір тізбек күрасты-ратындығьш тапты.
Нуклеин кышқылдарының маңызы. ДНҚ-ның негізгі био-
логиялык кызметі — нөруыз моле-
14-сурет. ДНҚ-нын екі еселенуі
Биология 10-сынып
Cабақтытың тақырыбы : Рибонуклеин қышқылдары
Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды РНҚ молекуласының ерекшеліктерімен таныстыру.
2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру
қабілетін дамыту.
3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.
Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сызбанұсқа
Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.
Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру.
Сабақтың түрі: Шығармашылық .
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
ІІ.РНҚ молекуласы да ДНҚ тәрізді полимер, оның мономерлерінің рөлін аденин, гуанин, цитозин және тиминнің орнында урацил нуклеотиді аткарады. ДНҚ-ға қарағанда РНҚ бір тізбекті болып келеді. Жасушадағы қызметтеріне қарай 1) акпаратты — аРНҚ;2) тасымалдаушы — тРНҚ; 3) рибосомалық -рРНҚ.Тасымалдаушы РНҚ (тРНҚ). РНҚ жасушаның ядросында да, протоплазмасында да кездеседі. Жасуша ядросындағы тРНҚ-ның мөл-шері 10%-дай, молекулалық массасы 25000-ға дейін болады. Суда жаксы ериді. тРНҚ-ның негізгі 0ызметі — нәруыз молекуласының синтезі кезінде рибосомаларға аминкышкылдарын тасымалдау. Әрбір аминқышкылының өзіне тән ерекше тРНҚ-сы болады. тРНҚ-ның саны амин-қыiқылдарының санына сәй-ес — 20. тРНҚ молекуласының 70—80 нуклеотидтен тұратын тізбегі сутектік байланыстар арқылы бір-бірімен әрекеттесіп, ұзын жіпше түзеді, оны І реттік құрылым деп атайды. РНҚ молекуласының бірнеше нуклеотиді комплементарлық принципке сәйкес бір-бірімен өзара байланысады да, оның пішіні жоңышка жапырағына ұқсайды. Мұны тРНҚ-ның екінші реттік құрылымы деп атайды. тРНҚ-ның Е бөлігінде ДНҚ-ның акпаратына сөйкес Үшөрім (триплет) болса, оғанқарама-карсы түрған Д бөлігінде үшөрімге (триплетке) сәйкес келетін аминкышкыльш жабыстырып алып, нөруыз молекуласы синтезделетін жерге тасымалдайды. Ендеше, тРНҚ деп аталынуының өзі осы аткаратын кызметіне сөйкес келеді Ақпараттық РНҚ (аРНҚ).Бұл РНҚ-ның түрі жасушадағы рибо-нуклеин қышқылының 5%-ын құрайды. Молекулалық массасы 300 мыңнан 2—4 млн-ға дейін болады. аРНҚ-ның тез синтезделіп, ыдырап. Егер жасушаға бір нәруыз кажет болса, сол сәтте ядродағы ДНК-ның бір тізбегінде аРНҚ синтезделеді де, рибосомаға барады. Нәруыз биосинтезі аяқталғаннан кейін аРНҚ ыдырап кетеді. Сондықтан болу керек — аРНҚ бактерия жасушаларында 5 минут, жануарлар жасушасында 12—16 сағат, ал кейбір жасушаларда бірнеше күнге дейін сақталады. аРНҚ ДНҚ молекуласының белгілі бір бөлігінде РНҚ-полимераза ферментінің әсерімен синтезделеді. Сондықтан аРНҚ ДНҚ мол-ң белгілі бір бөлігінің көшірмесі болып есептеледі. аРНҚ ДНҚ молекуласынан көшіріп алған тұқым қуалау ақпаратын рРНҚ-ға жеткізеді
Рибосомалық РНҚ (рРНҚ).Жасушадағы РНҚ-ның 85%-ын рРНҚ құрайды. Рибонуклеин қышқылының бұл түрі рибосома органоид-а болады. рРНҚ-ның мол-ң массасы — 700000—300000. Ол рибосома органоидінде жүретін нәруыз синтезіне тікелей қатысады. РНҚ-ның аталған түрлерінің әркайсысы нәруыз биосинтезінде ерекше қызмет атқарады. ДНК молекуласы сияқты РНҚ-ның молекуласы да үш құрылымды. РНҚ молек-ң І реттік құрылымы ондағы нуклеотид қалдықтарының белгілі ретпен кезектесіп орналасуынан түзіледі. РНҚ-ның ІІ реттік құрылымы оның полинуклеотидтік тізбегінін орамдалған түрі болып табылады.Репликация-
РНҚ-ның ІІІ реттік құрылымы деп сыртқы орта жағдайына (тұздардың С-на, Т-ға) байланысты бір тізбектің кеңістікте ретсіз немесе шар тәрізді не тығыз таяқша тәрізді болып орналасуын айтады. Жасуша тіршілігінде ДНҚ мен РНҚ үйлесімді кызмет аткарғанымен, бір-бірінен айтарлықтай айырмашылықтары бар. Олар:
ІІІ. Бекіту. Кестемен таныстьыру.
| ДНҚ | Белгісі | РНК |
| Дезоксирибоза | Көмірсу типі | рибоза |
| А, Т, Г, Ц (У болмайды) | Азотты негіздер | А, У, Г, Ц (Т болмайды) |
| Екі шиыршыкты, желілер аралығында сутекті байланыс желілері бар | Молекулалар құрылымы | Бір тізбекті, сутекті байланысы жок |
| Ядродағы хромосомаларда | Жасушадары тұрған орны | Цитоплазмада, рибо сомаларда, ішінара ядрода; ядрошықтар да жэне ядро шыры нында |
| 1 тип | Типтердің саны | 3 тип: аРНК, рРНҚ, тРНҚ |
| См-ге, миллиондаған жұпқа дейін | ұзындығы – мол-дағы нуклеотид тер саны | мыңдаған негіздерге дейін |
| Тұқым қуалау ақпаратын сақтайды және көбею кезінде оны еншілес жасушаларға тасымалдайды | Атқаратын қызметтері | Нәруыз биосинтездері- нің іске асуы. Тұқым қуалау ақпаратын нәруыздар түрінде жүзеге асыру |
| Тұрақты | Молекуласының тұрактылық дәрежесі | Жаңа сутектік. байланыс есебінен пішін үйлесімін өзгертуі мүмкін |
| ДНК молекуласының екі еселенуі | Өздігінен көшірмелене алады | Өздігінен көшірмелен бейді. ДНҚ матрицасы негізінде түзіледі |
ІV. Үйге§11.
V. Сұрақтар. 1. ДНҚ мол-ң екі еселенуі қалай аталады ?
2. ДНҚ-ң мол-ң ыдырауына қандай ферменттер қатысады?
3. ДНҚ –ң екі еселенудің қандай түрлері бар оны кім зерттеп жазды?
4. ДНҚ –ң екі еселенудің тәжірибесі қандай тірі организмдерге жасалды.
5. Артур Корнберг Нобел ь сыйлығының лауреаты атағын қай еңбегі үшін алды.
6. Р. Оказаки бойынша ДНҚ –ң екі еселенуі қалай жүреді?неніің көмегімен?
7.ДНҚ молекуласының маңызы қандай?
Сұрактар мея тапсырмалар
1. Плазмолиз жөне деплазмолиз күбылысын бақылау кезінде жасуша кабық-шасының жөне онын ішкі қабатының (плазмалык мембрана) қандай қызметін байқадыңдар?
2. Химия пөнінен алған білімдеріңе сүйене отырып, цитоплазманьщ не себептен ерітіндіден суды жоғалтканын түсіндіріндер.
10-сынып.
Сабақтың тақырыбы: Адамның жануарлар дүниесіндегі орны.
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды адамның жануарлар дүниесіндегі орны туралытүсініктер беру.
2. Биология ғылымынның даму ерекшеліктерін жүйелі сипатау,ғалымдар еңбегі есте сақтау, бұл еңбектердің маңызын білу.
3, .Оқушыларды ғылымқұштарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу
Сабақтың типі:Жаңа с абақ
Сабақтың түрі: .Дәріс
Сабақтың әдісі: сұбхат, баяндау.,.
Сабақтың пән аралық байланысы: Тарих,Қазақ әдебиеті..
Сабақтың көрнекілігі: Сызбалар.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын сұрау
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.
§14. Мембраналыорганоид. Гольджи жиынтыгы жөне лизосома
Сендер өткен сабакта эндоплазмалык торда синтезделген заттардың, оның куыстары мен каналдары арқылы тасымалданып, Гольджи жиынтығына жеткізілетіндігі туралы мағлүмат алған болатынсьщдар (23-сурет). Енді осы Гольджи жиынтығынын күрылысымен танысайык.
Гольджижиынтыгы. Біркатар маңызды кызмет аткаратын жасуша органоидінің бірі — Гольджи жиынтыгы. Оны 1898 жылы италиялык галым К.Гольджи жүйке жасушаларьшан тапкан. Ол ауыр металдардың ерітінділерімен (осмий немесе күміс) жүйке жасушаларын бояп Караганда, онын цитоплазмасынан тор болып келетін жиынтыкты бірінші болып байкаган. Оны «Ішкі тор төрізді аппарат» деп атады. Кейіннен Гольджидің есіміне байланысты «Гольджи жиынтыгы» деп аталып кетті.
Гольджи жиынтыгынын мембранасы осмий ерітіндісін жаксы сіңіретіндігі байкалды. Нөтижесінде, Гольджи жиьштыгынын барлык эукариот жасушаларда болатындыгы толык дөлелденді. 27-суреттен көріп отырғанымыздай, бүл органоид күрделі күрылысты болып келеді.
Кейбір жасушаларда бүл жиынтық тор түрінде кездеседі де, олардың куыстары бір-бірімен байланысып жатады. Кейде жеке түйір денешік немесе орак төрізді болып келеді. Мүндай формалары диктіюсома (лизосома) деп аталады (28-сурет).
Жасушаның кызметіне карай бүл жиынтык үнемі өзгеріп отырады, өсіресе секрет бөлетін жасушаларда жаксы жетіледі. Гольджи жиынтыгы — сүткорек-ч тілердін эритроциттерінен баска эукариот жасушалардың бар-лығында кездесетін органоид.
Жасушанын бөлінуі кезінде Гольджи жиынтығы диктио-27-сурет. Электрондык микроскоп СОМаға дейін бөлшектенеді. Кейбір
деректері бойынша жасалған 1 ольджи - *- , „„.„ Т.._І...
жиынтыгы күрылысыны« сызбанүс- Деректер боиынша, бүл жиынтық
касы: 1—2-түтікшелерден шығатын ядро кабатынан бөлінген мемйра-
көпіршіктер; 3—мембранамен шектелген налардан пайда болады деп
жазық қуыстар; 4—түтікшелер есептеледі.
Пиноцитоз
Экзогендік
затгардық
енуі
Эндогендік
заттардың
шығуы
Плазмалык ■чмембрана
Гидролазалар
28-сурет. Лизосоманын түзілуі жөне жасушаны тазартудағы көрінісі
Гольджи жиынтығының кызметі эндоплазмалык тормен тікелей байланысты. Сондықтан бүл торда синтезделген заттар Гольджи жиынтығының куыстары мен кдпшыктарына барып түседі. Содан кейін тыгыздалып, толық синтезделеді де, секрет түрінде жасушадан бөлініп шығарылады.
Эндоплазмалык тордың куысында көптеген ферменттер мен эр түрлі молекулалар — нөруыздар, майлар және көмірсулар синтезделіп, Гольджи жиынтығына тасымалданатыны белгілі. Сол сиякты Гольджи жиынтығының куыстарының кеңейген жерінде (куыстың кеңейген жері) әр түрлі ферменттер: протеазалар, липазалар, нуклеазалар, т.б. синтезделеді, эндоплазмалык тордан жиынтыктың куыстарына түскен өр түрлі молекулалар мен Гольджи жиынтыгында синтезделген секреттік ферменттер бір-бірімен косылып араласады. 'Ёүлар Гольджи жиынтыгының куысьшда оңделіп түтікшелерде жиналады да, вакуоль түрінде бөлініп шығадьі^23-сурет). Гольджи жиынтығында өңделген заттарды вакуоль түрінде бөліп шығйруда диктиосомалар үлкен кызмет атқарады (28-сурет).
Корыта келгенде, Гольджи жиынтығынан өңделген заттарды вакуоль түрінде бөліп шығатын кепіршіктерден лизосома органоиді пайда болады.
Лизосома. Лизосомаларды 1955 бельгиялык биохимик Де Дюв ашқан. Лизосома (грекше «lysis» — ерігіш және «soma» — дене) «денелерді ерітеді» деген мағынаны білдіреді. Лизосома эукариот жасушалардың барлығында, соның ішінде фагоцитозға кабілетті лейкоцит жасушаларында көп молшерде кездеседі. Өсімдік жасуша-
ларында ірілеу келген вакуоль түрінде болады. Бұл органоидтің кұрамында гидролиз ферменттері көп мөлшерде кездеседі. Лизосома -ларды липопротеидтерден тұратын мембрана коршайды. Бұл мембрана бүзылған жагдайда ғана лизосомадағы ферменттер сырткьі ортаға өсер етеді (жасуша заттарьша).
Гольджи жиынтығының құрамында 60-қа жуық гидролиздеуші нуклеаза, липаза, фосфатаза, дезоксирибонуклеаза, рибонуклеаза сиякты жөне т.б. ферменттер бар. Бүл ферменттер тірІ материяның күрамдас бөліктерін, мысалы, нуклеин кышкылдарын, нөруыздарды, полисахаридтерді жөне т.б. ыдыратады. Тіпті кейбір мүшелерді, атап айтқанда бака дернөсілінің күйрығьш ыдыратып жіберетіндігі (баканың қүйрығы кыскарады) туралы деректі материалдар бар. Осыған орай лизосомаларды жасушаның «ас корыту мүшесі» деп атайды. Лизосомаларды электрондык микроскоптың көмегімен биохимиялык, цитологиялық төсілдермен зерттеудің нөтижесінде, олардың күрылысы мен күрамы өр түрлі жөне үнемі езгермелі болатыны анықталды. Осыған байланысты лизосома төртке белінеді (28-сурет). Олар: диктиосомадан белініп шығатын көпіршікті бірінші реттік лизосома, күрамы өзгерген лизосома, аутофагосомалар жөне қалдьщты денешіктер (28-сурет, 3). Бірінші лизосома түйіршікті эндоплазмалык торда синтезделш, Гольджи жиынтыгыньщ түтікшелеріне келіп түседі. Одан кішірек вакуольдер түрінде бөлініп шығып, сыртында мембрана түзіледі (28-сурет, 1). Бірінші реттік лизосома пиноцитоз жөне фагоцитоз процестері аркылы келген заттарды косып алып, көлемін улгайтады, оны екінші реттік лизосома дейді (28-сурет, 2). Соңынан күрамындагы гидролиздеуші ферменттердің көмегімен қосьш алған заттарын, мысалы, полимерді мономерлерге дейін жене т.б. ыдыратады. Сырттан келген заттарды ыдыратуда екінші реттік лизосоманың релі ете зор. Ыдыраған заттар гиалоплазмаға түседі де, өр түрлі зат алмасу процестеріне катысады. Кей жағдайларда екінші реттік лизосомалар биогенді заттарды толык ыдырата алмайды, мүндай жагдайда олар корытылмай кальш кояды. Осыған байланысты екінші реттік лизосома телолизосомага (дене) немесе калдык денешікке айналады. Қалдык денешіктердегі ферменттердің мөлшері екінші реттік лизосомаға Караганда өте аз болады. Осыған байланысты кей жағдайларда калдық денешіктердегі корытылмаған заттар тығыздалып, бүрынғы қүрылысын өзгертеді. Қалдык денешіктер жасушадан экзоцитоз жолымен шығарылады немесе жасушада «липофусцин пигменті» түрінде калып кояды. Адам картайғанда, әсіресе ми жасушаларында, бауырда және бүлшык ет талшыктарының телолизосомаларында липофусцин пигменті кеп кездеседі. Бүл пигмент организм тіршілігін жойғанға дейін сакталатындыктан, «қартаю пигменті» деп аталады.