Главная | Обратная связь

Илья Ильич Мечников (1845-1916) 3 страница

 

Аутолизосомалар карапайымдардың, өсімдіктер мен жануар-лардың жасушаларында жиі кездеседі. Оның вакуольдерінін күрамында кейбір органоидтердің (митохондрия, эндоплазмалык тор, рибосомалар мен пластидтер) калдыктары болады. Аутолизосомалар санының өзгеруі жасушалардың патологиялык процестеріне байланысты.

Лизосомадағы гидролаза ферменттерінің гиалоплазмаға шығуы, жасуша тіршілігіне кауіп тондіреді. Бүл оның күрамында көптеген гидролиздеуші ферменттердің болуымен түсіндіріледі.

Қорыта айтканда, лизосомалар барлык эукариоттардың, яғни карапайымдардың, саңырауқүлактар мен жануарлардың жасуша­ларында болады. Лизосомалар санының көбеюі мен азаюы жасуша-лардың қызметтеріне тікелей байланысты. Мысалы, өр түрлі заттарды сіңіретін және шығаратын, сондай-ак корғаньпптьщ кызмет атқаратын макрофагтарда, лейкоциттерде, бауыр және бүйрек жасушаларында лизосомалар ете кеп мөлшерде болады.

Тақырыптың түйіні

1. 1989 жылы италиялык ғалым К.Гольджи ауыр металдардың ерітіндісімен бояу аркылы жүйке жасушасынан тор төрізді жиын-тықты тапты.

2. Гольджи жиынтығынын негізгі кызметі эндоплазмалық тормен тікелей байланысты, одан келген заттарды өңдеп, кепіршік түрінде шығарады. Осы көпіршіктер лизосома органоидінің бастамасын береді.

3. Лизосомалардьщ күрамында 60-ка жуык гидролиздеуші ферменттер болады. Олар эр түрлі заттар мен мүшелерді ыдыратады. Осыған байланысты лизосомаларды «ас корыту мүшесі» деп атайды.

4. Лизосомалар эндоплазмалык тор жөне Гольджи жиынтығының белсенді кызметінен пайда болады. Негізгі кызметі — эндогенді және экзогенді макромолекулаларды ыдырату.

Сүрақтар мен талсырмалар

1. Берілген кестені толтырыңдар.

Цитоплазмадагы кейбір органоидтердің қцрылысы мен қызметі

Органоидтер	Күрылысы	Қызметі
А	ө *	Б
1. Гольджи жиынтығы 2. Лизосомалар

3 Енолошя ІОкд(ЕМ)

65айтпайды. Жануар жасушалары митохондриядағы энергияньщ 95%-ын, өсімдіктер мен саңыраукүлақтар одан азырақ бөлігін жүмсайды. Сонымен, энергия коры митохондрияның ішкі мембранасында пайда болатын электрхимиялык потенциал энергия түрінде сақталады да, оның негізгі бөлігі АДФ-тың АТФ-ке айналуына пайдаланылады. Қалған бөлігі кальций, калий, магний иондарын жөне т.б. мембрана аркылы белсенді тасымалдауға жоне жылытуға жүмсаладьіИ,

Митохондрия АТФ-тан баска нәруыз синтездейтін жүйе болып есептеледі. Митохондрияның күрамында рибосомалар болғандықтан, нәруыз синтезі түракты жүреді. Молекулалык массасы және күрамы жөнінен митохондриядағы ДНҚ-ның ядродағы ДНҚ-дан айырма-шыльщтары болады. Бүлардың әркайсысы өздеріне тән ферменттердід болатындьиымен ерекшеленеді. Митохондриядағы ДНҚ-ның матриксі негізінде РНҚ түрлері (олар акпараттык, тасымалдаушы жөне рибосомалык деп аталады) синтезделеді.

Қорыта келгенде, митохондрияда синтезделген АТФ молекуласы еркін жылжып, цитоплазмаға, одан ядроға және өр түрлі органоидтерге өтіп, биохимиялык реакцияларға жүмсалады. Онын ДНҚ-сы ішкі мембрананы күрайтын нөруыздарды синтездейді. Митохондрияның күрамында нәруыз, май, нуклеин кышкылдары және ферменттер мен А, С витаминдері болады. Олар екіге бөліну аркылы көбейді. \

Тақырыптың түйіні

1. Митохондрияны зерттеуде Р.Келликер, Р.Альтман, К.Бенда жөне т.б. ғалымдар зор еңбек сіңірді.

2. Митохондрия — кос мембраналы органоид, ол ішкі және сырткы мембранадан жөне мембранааралық кеңістіктен түрады.

3. Оның күрамында нөруыз, май, нуклеин кышкылдары, рибосома және әр түрлі иондар мен ферменттер болады.

4. Митохондрияның негізгі кызметі — энергия көзі — АТФ молекуласын, сонымен катар нәруыз РНҚ молекулаларын синтездеу.

Сүрақтар мен тапсырмалар

32-сурет

10-сынып. 2.10.2009.

Сабақтың тақырыбы: Пластидтер — мембраналы органоид

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды пластидтердің құрылысымен атқаратын қызметтерімен таныстыру

2. Жасуша құрылысын ғылыми тұрғыда негіздей алу қабілетін дамыту.

3, .Оқушыларды ғылымқұштарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа с абақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: интерактивті, сұбхат, баяндау.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: Сызбалар.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.Пластидтер — өсімдік жасушасында болатын негізгі органоид. Олар саңыраукұлақтарда, көк жасыл балдырларда жөне бактерия жасушаларында болмайды. Пластидтердің үш типі бар: жасыл — хлоропластар, қызыл, қызғылт сары, сары — хромопластар, түссіз — лейко-пластар. Пластидтердің бұл аталған типтері жыл маусымдарының өзгеруіне байланысты бір-біріне ауыса алады жөне олар генетикалык жағынан бір-бірімен тығыз байланысты.

Хлоропластар,Хлоропластар — митохондриялар сиякты қос мембраналы органоид.Хлоро-пластардын пішіні сопақша болып келеді. Оның ұзындығы — 5—10 мкм, ені — 2—4 мкм. Хлоропластарды ішкі жөне сырткы мембраналар қоршап жатады. Олардың қалындығы 7 нм болады. Хлоропластардың ішкі қабатында жалпақ мембраналы тилакоидтер жөне онын матриксін құрайтын строма нәруызы көп кездеседі .

Тилакоидтер бірінің үстіне бірі орналасып, граналар түзеді Бір гранада 50-ге дейін мембрана тилакоидтер болады.

. Хлорофилл пигменті тек осы граналардың қуыстарында орналасқандыктан, фотосинтез процесі жүреді. Хлоропластағы хлорофилл дөндеріне жарық энергиясының түсуіне бай­ланысты бейорганикалық заттардан (СО₂, Н₂О) энергия сы мол көмірсулар синтезделеді. құбылыс фотосинтез процесі

Хлоропластың матриксінде нуклеин кышкылдары — ДНҚ, РНҚ және рибосомалар болады. Хлоропластар бөліну аркылы көбейеді.

Хромопластар. Хромопластарда әр түрлі—сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті пигменттер болады. Олар жемістердің, жапырақтардың, гүлді өсімдіктердің күлте жапырақшаларының жасушаларында болады. Осыған байланысты хромопластардың түстері түрліше болып келеді.

Лейкопластар. Лейкопластар көптеген өсімдіктердің жасуша­ларында кездеседі. Олар ұрықтың ұлпалардың жасушаларында, споралар мен аналңқ гаметалардың цитоплазмаларында, тұқымдарда, түйнектерде, тамырда, көптеген дара жарнақты өсімдіктердің эпидермистерінде болады. Лейкопластарда крахмал синтезделіп, жинақталады. Крахмал қор заты ретінде глюкозадан лейкопластарға келетін амилосинтетаза ферменттерінің әсерінен түзіледі. Хлоро­пластар, хромопластар және лейкопластар өзара бір-біріне ауыса алады. Оған көктемде немесе күзде картоп түйнектерінің түсін өзгертуін мысалга келтіруге болады. Хлоропластағы көмірсу синтезіне энергия қоры митохондрия органоидінен алынады.

Хлоропластың кұрамьшдағы нуклеин кышкылдары мен рибосомалардың рөлі қандай? 3. 3-зертханалык жұмысты орындаңдар.

34-сурет.

Тилакоид мембранасы

 

 

ІІІ.№3-зертханалық жұмыс. Пластидтер

Мақсаты. Әр түрлі өсімдіктердің жасушаларын микроскоп аркылы қарап, пластидтердің түрлерін аныктау.

Құрал- жабдықтар. Микроскоп, элодея жапырағы, картоп түйнегі, традесканция, қызыл бұрыш, қызан, жабын әйнек, заттық шыны, қандауыр.

Жұмыс барысы. 1. Элодея жалырағын заттың шыныға салып, үстіне су тамызып, жабын әйнегімен жабыңдар. Содан кейін микроскоп арқылы хлоропластарды қараңдар.

2. Кызыл бұрыш жемісінің жұмсақ етін қандауырдың ұшымен қырып алып, препарат дайындаңдар. Содан кейін микроскоппен үшбұрышты таяқша тәрізді хромопластарды көріңдер.

3. Традесканция жапырағының жүмсак өңінен препарат жасап, микроскоппен қараңдар. Ядроның айналасьгадағы түссіз шар тәрізді лейкопластарды табыңдар.

Пластидтердщ табиғаттағы маңызына сипаттама беріп, қорытынды жасаңдар.

ІV. §16.

1. Берілген кестені толтырындар.

Органоид	Құрылыгы	Құрамы	Маңызы
1. Митохондрия

2. Сөйлемдерді толыктырыңдар.

А. Митохондрияны Р.Келликер алғаш зерттеп _________ деп атады.

Р.Альтман оны___________, К.Бенда _________деп атады.

ә. Ішкі мембранада___________ молекуласы жөне______________ түрлері синтезделеді.

 

10-сынып. 2.10.2009.

Сабақтың тақырыбы:

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды пластидтердің құрылысымен атқаратын қызметтерімен таныстыру

2. Жасуша құрылысын ғылыми тұрғыда негіздей алу қабілетін дамыту.

3, .Оқушыларды ғылымқұштарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа с абақ

Сабақтың түрі: ақпараттық

Сабақтың әдісі: интерактивті, сұбхат, баяндау.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: Сызбалар.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру.

ІІ.§17. Мембранасыз органоидтер

Рибосома. Рибосома нәруыз биосинтезін жүзеге асыратьш органоид екені белгілі. 180 000 есе үлкейтіп көрсететін электрондык микроскоп аркылы рибосоманың жүмыртка пішінді. Ол, негізінен, кіші және үлкен екі бөліктен тұрады. Орташа диаметрі —15,0—35,0 нм. Рибосоманың екі түрі бар: эукариоттық жене прокариоттык. Эукариоттык рибосоманың жалпы елшемі — 80 S, кіші бөлігінікі — 40 S, үлкен бөлігі — 60 S, ал прокариоттык түрі керісінше, 70 S-тан 30 S-ке дейін ауытқып отырады (Сведберг өлшемі). Митохондрияның және хлоропластың рибосомаларының өлшемдері 50 S — 70 S аралығында болады. Рибосомалардың саны жасушаның түріне жөне нөруыз биосинтезіне карай өзгеріп оты­рады. Мысалы, бактерия жасушаларындағы рибосоманың орташа саны — 10⁴—10⁵. Бір нәруыз молекуласынын синтезіне бірнеше рибосома қатысады, оны полисома деп атайды.Рибосомалардың кұрамына рРНҚ (50 — 60%) және нәруыздар кіреді.

Негізінен, рибосомалар мен рРНҚ ядрошьщта синтезделеді.

 

36-сурет. Полисома

Рибосоманың кұрамына кіретін нөруыздар алуан түрлі болады. Прокариоттық рибосомада, шамамен — 55, ал эука-риоттык рибосомада 100-ге жуық нәруыз кездеседі. Рибосоманың негізгі қызметі — нәруыз молекуласын синтездеу. Оның кіші бөлігінде трансляция (көшіріп аудару) процесі жүреді, ал үлкен бөлігінде аминқышқылдары жинакталып, нәруыз молекуласы түзіледі .Эндоплазмалык тордың мембранасындағы рибосомалар бірігіп полирибосома (полисома) құрайды да, жасуша тіршілігіне қажетті нәруызды ғана синтездейді. Ал митохондрия мен хлоропластағы рибосомалар олардың құрылыс қызметтерін аткаратын нөруыздарды синтездейді. Сол сиякды рибосомадағы ферменттер, магний, кальций түздары мен азот, фосфор, темір және мыс элементтері жасушадағы зат алмасу процестеріне қатысады.

Жасуша орталығы. Жасуша орталығы екі кұрамдас бөліктен: центриольден және центросферадан тұрады. Центриольдер цилиндр пішінді, ұз 1 мкм шамасында болады Жасуша бөлінуден бұрын бүл орталық екіге бөлінеді де, экватордан полюстерге карай тартылады. Содан кейін екі центриольдің арасында ахроматин жшшелері пайда болып, бір ұшы хромосомалардың центромераларымен бай-ланысады . Жіпшелердщ көмегімен хромосомалар әрбір жасушаға тең бөлінеді.

Қозғалыс органоидтері.Қозғалыс органоид-тері жануарлар дүниесінде көл таралған. организмді үнемі қозғалыска келтіріп отырады. Мұндай организмдерге сұйык ортада қозғалуға бейім әр түрлі өсінділер, кірпікшелер, талшықтар жөне бұлшық етті қозғалысқа келтіретін миожілшелер (миофибрилдер), т.б. жатады. Карапайымдар, кірпікшелі кебісше,

38-сурет. Саламандранын дамып келе жаткан жыныс жасушасының кұры-лысы: 1— жасуша орталығы; 2 — центриольдерТ 3 — цитоплазма; 4 — ядро; 5 — жасуша кабыкшасы

39-сурет. Кірпікшелі кебісшенін күрылысы: 1 — кірпікшелер; 2 — ци­топлазма; 3 — үлкен ядро; 4 — ка-быкша; 5 — жиырылғыш вакуоль; 6 — кіші ядро; 7 — ауыз куысы; 8 — ас корыту вакуолі

Вакуольдер. Вакуоль — өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмасындағы сұйыктыкка толы куыс. Сұйыктық құрамында ерітінді күйінде минералды түздар, көмірсулар, сондай-ак жасушаның тіршілігше кажетті әр түрлі органикалық қышқылдар, танниндер, пигменттер жөне т.б. заттар бола-ды. Өсімдік жасушасынын вакуолі жануарлардікіне карағанда ірі жөне жақсы жетілген. Вакуоль жасушалардын дамуы және ескіруі барысында цитоплазмада анык көрінеді. Вакуольдердің пигмент-тері гүлдерге жөне өсімдіктің баска бөліктеріне (қызылшаньщ тамырына, баклажанның жемісіне, жапырақтарға, т.б) қызыл, көгілдір, жасыл бояу бөліл шығарады.

Вакуольдер жас те ұсак, жасушаларда болады да, қартайған сайын

бір-бірімен қосылып, ірі вакуоль айналады.

 

43-еурет

44-сурет

Сүрақтар менталсырмалар

Д 1. 43-суретте не бейнеленген, оның жасуша тіршілігіндегі релі кандай?

2. 44-суретте не бейнеленген? Ол қандай органоидке мысал болып табылады?

§18. Жасуша ядросы

Ядро. Ядро — өсімдіктер мен жануарлар жасушасының тұракты бөлігі. Ядросы толық жетілген организмдерді эукариоттар, ал ядросы жетілмеген организмдерді прокариоттар деп атайтынын білесіндер. Грекше «карион» ядро деген мағынаны білдіреді.

Ядроның сыртын әркдйсысы үш қабаттан түратын екі мембрана коршайды (45-сурет).

Ядро мембранасы күрылысы жөнінен цитоплазма мембранасына үксас жөне ол эндЪплазмалык тормен тікелей байланысады (46-сурет). Ядро мембранасының саңылаулары эндоплазмалык тордың санылауларына сөйкес ашылады (46-сурет). (Эндоплазмалык тор такырыбын еске түсіріңдер.) Жасушанын бөлінуі кезінде ядронын мембранасы жойылып кетеді де пайда болган жас жасушаларда кайтадан калпьша келеді. Оньщ мембранасы шалаөткізгіяітік касиетке ие. Жасушалар ядросының санына карай бір ядролы және көп ядролы болып бөлінеді. Омыртқалы жануарлардың бауыры, сүйек, бүлшық ет үлпалары және карапайымдар коп ядролы болады. Ядроның күрамы күрделі, онда тірі организмнің түкым куалайтын белгілері мен қасиеттерін сактайтын хромосомалар, ядро шырыны, ядрошык, РНҚ және т.б. күрамдас бөліктер болады.

 

45-сурет. Ядронын кұрылысы: 1—ядрошық; 2—ДНҚ жіпшелері; 3—саңылаулар; 4—ішкі мембрана; 5—сыртқы мембрана

75

46-сурет, Ядро, цитоплазма және эндоплазмалык тор мембраналарынын байланысы: 1—эндоплазмалык тор; 2—Гольджи жиынтығы; 3—ядрошык; 4—кариоплазма

Жасушаның тіршілігіне байланысты ядроның күрамы, кызметі, пішіні мен мөлшері өзгеріп отырады. Жасушаның тіршілік циклі екі кезеңге бөлі-неді: а) бөліну циклі; оған митоз-дык жөне мейоздык бөлінулер жатады; ө) екінші цикла — ядроныц бөлінуге дайындык кезеңі, оны интерфаза деп атайды. Жасушаньщ бүл тір-шілік цикддерінің механизмін митоздык бөліну такырыбьш-да толык карастырасыңдар. Енді бөлінбей түрған кездегі жасуша ядросының күрамдас бөліктеріне токталайык.

Ядро іиырыны — ядро кабыкшасының ішіндегі куыстарды толтырып тұратын коймалжың зат. Оның күра-мында нәруыздар, нуклеин кьішкылдары мен көмірсулар болады.

Ядрошың — шар төрізді тығыз денешік, оныц мөлшері 1—2 мкм-ден 10 мкм-ге дейін өзгеріл отырады. Ядрошыктыц күрамында 1,5% ДНК жене 8,0% нөруыз болады. Ядрошыкта 70% цитоплазма лык РНК жене 30% ядролык РНК синтезделеді. Жасуша бөлінген кезде ядрошык жойылып кетеді.

Хромосомалар. Хромосомалар — ДНК-ньщ жілшелерінен жөне нөруыздан тұратын ядроның аса маңызды бөлігі. Хромосоманы өзіне төн бояулармен бояп, жасушанын бөлінуі кезінде Караганда, күрылысы мен кұрамы өте жаксы жөне анык байкалған (4 7-сурет). Әр түрге төн хромосомалар тшіндері жөне сандары жөнінен бір-бірінен айырмашылыктары болады. Мысалы, адамда — 46, жылкы-да — 66, бакада — 26, дрозофилада — 8, жүгеріде — 20, бүршакта — 14 хромосома бар.

Хромосома дегеніміз — ДНК-ньщ жіпшелерінен тұратын созылын-кы тығыз денешік. Олар бірнеше бөліктерден турады: алғашкы бөлік жөне екінші реттік белік. Хромосоманың кұрамында 40°/. ДНК» 40% гистон, 20% кышкыл нөруыз жөне ете аз мөлшерде РНК болады. ДНҚ организмге кажетті өр түрлі нөруызды синтездеуге ақпараттар береді. Гистон дегеніміз — хромосомадағы күрылыс кызметін атқара-тын нөруыз. Кышкыл нөруыз хромосоманың козғалысына, ДНК мен РНҚ-нын синтезіне, организмдегі белгілерге жауап беретін нөруыздың кызметін аткарады. РЛК ядро мен цитоплазманың арасындағы байланысты камтамасыз етеді. Көп уакытқа дейін ғалымдар хромосома-ларды жасушанын бөлінуінен кейін жойылып кетеді деген пікірде

болды. Бірак таңбалы атомдар әдісі аркылы олардың жасушадагы түракты күрылым екендігі дөлелденді. Өрбір хромосоманың мөлшері мен пішіні түракты болады дедік. Ендеше, хромосоманы сыртьшан Караганда, екі буынның бар екенін анғаруға болады (47-сурет). Бірінші буынды центро-мералы буын деп атайды. Бүл буынмен ахроматин жілше-лерінің бір үшы байланысады. Центромераларь^ның орнала-суына байланысты хромосома-лардың пішіндері өзгеріл отырады. Осыған карамастан әрбір хромосомадағы центро-мералардың орны түракты болады.

Центромералар хромосоманы екі ашага бөледі, осыган байланысты олар бірнеше тилке бөлінеді (48-сурет).

Центромералар ак дөңгелектермен белгіленген.

1. Егер центромера хромосоманың дөл ортасында орналасса, онда ол тең екі ашаға бөлінеді. Хромосомалардың мүндай типін мета-центрлі хромосомалар деп атайды (48-сурет, 1, 7).

2. Егер центромера хромосоманың ортасынан сөл оңға немесе солға карай орналасса, онда хромосома тең емес екі ашаға белінеді. Хромосомалардын мүндай тилін субметацентрлі хромосомалар дейді (48-сурет, 2).

3. Егер центромера хромосоманың бір үшына жакын орналасса, онда хромосома тен емес екі ашага бөлінеді. Бір ашасы үзын, екіншісі қыска болады. Хромосомалардын мүндай типін акроцентрлі хромосомалар деп атайды (48-сурет, 3, 4, 5).

47-сурет, Хромосоманын кұрылысы

48-еурет. Хромосомалардык өр түрлі типтері (Г.А.Левитский бойынша); 1,7 метацентрлі (тең ашалы) хромосомалар; 2 — субмета центр лі хромосома; 3,4,5 акроцентрлі хромосома; 6 — телоцентрлі хромосома; 8,9 — спутникті хппмпт»'

 

 

Cабақтытың тақырыбы: ЖАСУША ҚАБЫҚШАСЫНЫҢ ҚұРЫЛЫСЫ МЕН АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ

Сабақтың мақсаты: 1. Оқушыларды жасуша қабықшасы оның атқаратын қызметтерімен таныстыру.

2.Дүниетанымынын арттыра отырып,оқу материалдарын толық меңгеру

қабілетін дамыту.

3.Ұйымшылдыққа тазалыққа тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: тірек-сызба, Сызбанұсқа, жасуша моделі,

Сабақтың пәнаралық байланысы: Химия.

Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап,баяндау, кесте толтыру. .

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

ІІ.Жасуша негізінен үш бөлімнен түрады: 1. Жарғакшасы, жасу-шаны қаптап сыртқы ортадан бөліп түратын; 2. Судан, әр түрлі түздар және органикалық косылыстар мен органоидтардан тұратын цитоплазма; 3. Жасуша ядросы Онда жасушаның генетикалық ақпараты — ДНҚ және онымен байланысқан заттар болады.

Жасуша қабықшасынық құрылысы. а) сыртқы қабаттан және оның астыңғы жағында орналасқан; б) плазма жарғақшасынан тұратындығы анықталды. Өсімдіктер мен жануардікі ұқсас болғанымен, айырмашылықтары да бар.

Өсімдіктер жасушаларының қабықшасы таза жасунықтан (клетчаткадан) тұрады .қабықшасьш қаншалықты бүктесе де, біраздан соң бұрынғы қалпына қайта келеді, мұны серпімділік қасиеті дейді. Мысалы, осы талшықтардан жасалған маталарды бүктегенде, үтіктегенде бұрынғы қалпына қайта келеді. Ендеше, өсімдіктердің жасуша қабықшасының физикалық қасиетіне оның серпімділігі, жұмсақтығы, қаттылығы, майысқактығы және т. б. жатады. Жануарлар жасу­ша жарғақшасының үш қабаттан тұратындығы анықталды. Ішкі және сыртқы қабаттары ақуыз молекулаларынан, ал ортаңғы қабаты екі қатар фосфолипид мол-н тұр. Жануарлар жасушаларьгаың сыртқы қабаты өте жұмсақ, созылғыш келеді, осы қабатты гликокаликс деп атайды.

Қызметі. Өсімдіктердің жасуша қабықшасымен салыстырғаңда жануарлар жасуша қабықшасының диаметрі өте жұқа — I мкм, сондықтан да тірек қызметін атқара алмайды. Жасушаның қабықшасы ұсақ ("А"— ангстрем өлшемімен өлшенетін) шұрықтардан (поралардан) тұрады. айналадағы ортаның арасында үздіксіз зат айналым әрекеті жүреді. Зат айналым әрекетін реттеуде гликокаликс қабатының атқаратын рөлі зор.

Плазмалық жарғақша. Цитоплазмамен жанасып жататын жасушаның астыңғы қабатын плазмалық жарғақша (латьшша.—

Гл икокаликс (полисахаридтер)

моле кулас ы н ын, екі қабаты

Ақуыздар

Цитоплазма

 

 

Плазма жарғақшасының құрылысы. (Электрондық микроскоп арқылы түсірілген фотосуреті).

"мембрана'— өң, жұқа қабықша) дейді. Плазмалық жарғақша — ақуыз 60٪ бен липидтерден 40٪ тұратын, қалыңдығы 10 нм жұқа қабықша, липидтер мқ қалқып жүреді.Ақуыз бен липид молекулаларының жылжымалылығы плазма жарғақшасын үнемі қозғалысқа келтіріп отырады.

Қызметі: 1. Жасушадағы заттарды сыртқы ортадан бөліп түратын тосқауыл және жарғақшаның шала өткізгіштік қасиеті болады; 2. Жасуша жарғақшасының шұрықтары (поралары) арқылы өтетін ортамен үздіксіз зат алмасады. Жарғақша арқылы жасушаға су молекулалары, суда еріген заттар, мысалы, оттегі (О₂), азот (N₂), {С0₂), т. б. өтеді;