 |
|
Организмшц iuiKi сырткы белплер1 жиынтыгын не деп атаймыз?
а) Генотип; в) гомозигота;
б) фенотип гетерезигота; г) гетерезигота.
7. Организмшц аллальд1 гендер1 ею ryp.ii Aa, 6ipeyi доминантты Areni, eKiiuiiici рецессивт! а болса, ол:
_а)гомозиготалы; в) гетерезиготалы;
б) гомологты; г) фенотип.
8. Eip хромосомада орналаскан гендердщ6ip:iecin i укым куалауыкалай аталады? a) TipKecin тукым куалау; в) гаплоидты жиынтык; б)диплоидтыжиынтык; г) аутсома.
9. Басымдылык касиет керсетет1н белп:
а) рецессивт!; в)гомозиготалы;
Б) гетерезиготалы; г) доминантты.
10. EipiHuiiурпакта 6ip жупПелгiniu Gipeyi гана KepimcGepin отырса,бул кубылыс калай аталады?
а) Мендельд1ц I заны; в) Мендельд1ц тэуелс13 ажырау зан.ы;
б) Мендельд)ц II заны; г) полигибрид
VII тарау
1. Сырткы орта жагдайларыныц эсерше байланыстытукым куаламайтын езгерктердщ калыптасуын
а) мутациялык езгерпптк; в) генотигтпк езгерпигпк;
б) модификациялык езгерпштж; г) комбинативтж езгерпитк.
Тукым куалайтын езгерппгпк калай аталады?
а) Мутациялык езгерпитк; в) комбинативтж езгерпигпк;
б) модификациялык езгерпштж; г) генотиптж езгерпштж.
3. Орта жагдайларына байланысты белплердщонеру шеп
а) мутация; в) модификация;
б) айкын езгерпштж; г) реакция нормасы.
4. Хромосомалар саныныц еселенбей артуын немесекч'му'ш
а) полиплоидия; в) гетерплоид;
б) мутация; г) мутаген.
Мутация терминж енпзген галым
а) Ж.Б.Ламарк; в) К.Линней;
б)К.Бэр; г)Х.ДеФриз.
6. Аутосомалык хромосомалардыц 21 ж^бында артык; 6ip жыныстык X-хромосома болса,бул ауру калай аталады?
а) Клайнфельтер; в) Даун;
б) Шершевский Тернер; г) шизофрения.
7. Ер адамдаорда хромосоманыц 23 ж^бында артык 6ip жыныстык Х-хромосома болса,бул ауру калай аталады?
а) Клайнфельтер; в) Шершевский Тернер;
б) полигенд1к; г) Даун.
8. Аутосомалык хромосомалартолы к болганмен, эйел жынысына тэнек-i Х-хромосоманыц 6ipeyi болмайды, ХО, жалпы-45.
а) Даун; в) моногендж ауру;
б) Шершевский Тернер; г) полигенд!к.
9. Адамныцтукым куалаушылыгы менвчгерпш ririii. калыптыбелп;1СрД1ц жэнетурл! тукмм куалауеркшелЫтерш зерттейт!Н гылым?
а) Жыныс генетикасы; в) адам генетикасы;
б) мутация; г) модификация.
10. Bip белп бойынша епздерд1ц уксастыгын не депатаймыз?
а) Цитогенетика; в) генология;
б) конкорданттылык; г) дискорданттылык.
VIII тарау
1. @с1мд1ктерд1ц жаца ipiKie,\icjic[ji мен жануарлардыц багалы колтукымдарын микроорганизмдерд1цкажсп i штаммаларын алу эдктер! туралы зерттейт1н гылым
а) генетика; в) цитология;
б) селекция; г) биология.
2. Селекция гылымынаулес коскан галым
а) Павлов; в) Вавилов;
б) Ч.Дарвин; г) Сеченов.
3. Адамныцic-apcKeTiMcn журет1Н эволюция
а) будандастыру; в) сурыптау;
б) селекция; r)ipiKrey.
VII тпарау
ӨСІМДІКТЕР, ЖАНУАРЛАР ЖӘНЕ МИКРООРГАНИЗМДЕР
СЕЛЕКЦИЯСЫ
§52. Селекцияның генетикалық негіздері
Генетика — селекцияның теориялық негізі болып табылады. Солай бола тура селекция жеке ғылым болғандыктан, оның өзіндік міндеттері мен максаттары жөне зерттеу әдістері бар.
Селекция латынша «зеіесііо» — сүрыптау деген мағынаны береді. Бірақ оның мөні тек сүрыптаумен шектелмейді. Селекцияныц мін-деті — жануарлардың түкымдарын, өсімдіктердің жоғары өнімді сорттарын, микроорганизмдердін штамдарын шығару және үй жануарлары мен мөдени өсімдіктердің эволюциялык заңдылыктарын зерттеу. Селекциямен адамзат өте ерте заманнан бері айналысып келеді. Адам жабайы жануарлар мен өсімдіктерді колға үйретіп, есіріп, ез кажеттілігіяе пайдаланып отырған. Алайда селекция ғылым ретінде кейінірек калыптасты. Селекция теориясы Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясына байланысты тез дами бастады.
Селекция теориясының дамуында генетика ғылымы маңызды орын алады. Түқым куалаушылык пен өзгергіштіктің заңдылыктарын білмей селекцияльщ жүмыстарды жүргізу мүмкін емес. Орыс генетигі әрі селекционері, академик Н.И.Вавилов селекцияныц мазмүны мен міндеттерін айкындай отырып, оның генетикалық негіздерін былай түжырымдады: ең алдымен, өсімдіктердія бастапкы сорттары мен жануарлар түкымдарьшьщ түкым куалау ерекшеліктерін, содан соң мутациялык өзгергіштіктің заңдылықтарын, белгі-касиеттердің дамып-кдлыптасуындағы сыртқы ортаньщ релін білу керек. Пайдалы белгілер мен касиеттердің дамып-калыптасуына бағытталған колдан сүрыптаудыц жүйесін жасау кажет. Жалпы алғанда, сорт, түкым немесе штамм дегеніміз — адам қолдан жасайтын популяция болып есептеледі. Олар белгілі бір түкым қуалайтын белгілерімен — өнімділігімен, морфологиялык жөне физиологияльж ерекшеліктерімен силатталады. Әрбір түкым немесе сорт өзі бейімделген тиісті орта жағдайьшда есіп-дамиды. Оларда сапалы фенотип қалыптасуы үшін колайлы жағдайлар: бағып-күту, азықтандыру, арготехника немесе дүрыс ауа райы кажет. Сондыктан бір елде шығарылған мал түқымдары мен өсімдіктердің сорттары баска жерлерде есіруге жарамды бола бермейді.
Дүние жүзі бойынша кептеген елдерде, соның ішінде Қазакстанда селекциямен шүғылданатын кептеген ғылыми-зерттеу институттары, селекциялык станциялар және т.б. мекемелер бар. Олар жоспарлы түрде мал түқымдары мен өсімдік сорттарын жанартумен
235 
Р ЛАЬЬ
120-сурет
Тегершік тврізді Домилик
121-сурет
Сопяк
б) Ғг-де сұр түсті жүннін пайда болу себебін түсіндіріңдер. Д 4. 121 -суреттегі аскабак пішінінщ түкым куалауына назар ау-дарыңдар:
а) суретте кандай генетикалык заңдылыктар бейнеленген? ө) асқабақтын сопак пішінінің генотипш аныктацдар;
б) кандай аллельді гендердің әсерінен тегершік төрізді жөне сопак пішінді асқабақтын түкымдары алынды?
в) Ғ2 үрпақтарының белгілері қандай аракатынаста ажырайды?
Жыныс генетикасы
Жыныстыц анықталуынын генетикалык механизмі.Табиғатта кездесетін көптеген тірі организмдердің арасындағы аталыктары мен аналықтарының аракатынасы шамамен тең, ягни 1:1 катынасындай болады. Бұл 100 аналыкка 100 аталык сөйкес келеді деген сөз. Осы күбылыстың генетикальщ негізі жыныстардың біреуінщ гомозиготалы (аа), ал екіншісінің гетерозиготалы (Аа) болуына байланысты. Бүл Мендель төжірибелеріндегі талдай будандастырудың нөтижелерімен сөйкес келеді:
2 Аа
Л Аа
1Аа
I а
1аа
Жүргізілген цитогенетикалык зерттеулердің нәтижесі жануарлар мен өсімдіктердің көпшілігінде аталык жөне аналық организмдердің хромосома жиынтығындағы бір жүп хромосоманың өзгелерінен ерекше болатындығын көрсетті. Кейінірек бүл хромосомалардың жыныстың аньщталуына катысы бар екендігі белгілі болды, сол себепті олар жыныстыц хромосомалар деп аталды. Сөйтш, адам мен жануарлардың жөне өсімдіктердің хромосома жиьштьпында дене (сома) хромосомалар немесе аутосомалармен катар жыныстык хромосомалар да болады. Олар X жене У деп белгіленеді. Сонын, ішінде X хромосома аналыкты, ал У хромосома аталықты аныктайды. Мүны дрозофила шыбыны мысалынан керуге болады (122-сурет). Дрозофиланың дене
122-сурет. Аталык жэне аналык дрозофиланын хромосомалар жиынтыгы
205Полимер синтезделетін кіші молекулалы зат мономер деп аталады.
ЖМК кұрамының күрделілігі оның молекулалық массасының да өте улкен болуын камтамасыз етеді. "Үлкен", "кіші" деген сөздер салыстырмалы шартты түрде қолданылады. Сондыктан Мг<500 болса, кіші молекулалы, Мг>5000 болса, жошры молекулалы косылыс деп саналады. Ал 500 < Мг<5000 болса, онда олигомер (грек, "олигос" — "көп емес, шамалъГ деген мағынаны білдіреді) деп аталады. Бұлай бөлудің негізі молекула шектен тыс көп атомнан тұратын жағдайда олардың сандарының шамалы өзгеруі касиеттеріне аса кеп әсерін тигізбейді, кейде тіпті езгермейді.
Полимерлердін осындай ірі макромолекулаларынын пішіні өр түрлі болады. Оларды: сызыцтыц, тармацты немесе торлы жөне кеңістпіктік, т.б. деп беледі. Табиғи полимерлерден целлюлоза мен табиғи каучуктың курылымдары сызыкты екенін білесіндер, ал синтетикалык полимерлерден капрон, төменгі кысымда ондірілетін полиэтилен сызыкты болады. Тармақты кұрылымды полимерлерге: крахмал, полипропилен жатады. Жүн, резеңке мен фенол формальдегид полимерлерінің күрылымдары кеңістік болады. Полимерлердің физикалык, касиеттері полимерлену дәрежесі мен полимердің кұрылымына тәуелді болады.
Полимерлер атаулының барлығында сансыз жіңішке жіптердін катарласа немесе шумактала шатасып жатуы мүмкін емес. Үсак молекулалар бірімен-бірі түйін арқылы берік жалғасып, шарбак немесе торкез тәрізді пішінде болады. Мүндай торкездердің үш елшемі: биіктігі, ұзындығы және ені болғандықтан, тримерлі молекула деп аталады (55-сурет).
Қазіргі кезде полимерлер өндіру карқынды дамуда. Машина жасау, радио және электротехника, кұрылыс, сонымен қатар кеме, авто, үшак, ракета жасау өндірісін, женіл енеркөсіпті, тұрмысты полимерсіз көзге елестету мүмкін емес. Полимерлердің осындай кеп түрлі болуы олардың