Ужыванне вялікай літары

А. Светл... вочы, у шэр... зімн... паліто, з бел... снегам, сін... лініі на чорн... фоне, у сін... моры, зялён... бярозу, у крайн... выпадку, з цёмн... граніту, асенн... вятры, сярэдн... росту, у малінав... шапачцы, з каляров... тканіны, ранн... цяпло, з сів... валасамі.

Б. Быць бел... варонай, даць зялён... вуліцу, бачыць усе ў ружов... святле, з чорн... ходу, сярод бел... дня, здавацца сін... панчохай, трымаць у чорн... целе.

Растлумачце сэнс словазлучэнняў у п. Б, складзіце з 2-3 з іх сказы.

§25. Правапіс канчаткаў назоўнікаў другога скланення адзіночнага ліку.

Да другога скланення належаць назоўнікі мужчынскага роду з чыстай асновай у назоўным склоне адзіночнага ліку і назоўнікі ніякага роду з канчаткамі -о, -ё, -а, -е: клён, ствол, дзень, кісель, нож, дождж, двор, шалаш, спеў, вырай, акно, жыццё, збожжа, поле

Назоўнікі мужчынскага роду другога скланення ў р о д н ы м с к л о н е адзіночнага ліку маюць канчаткі -а (-я), -у (-ю).

3 канчаткам -а (-я) ўжываюцца назоўнікі, якія абазначаюць:

а) асоб і жывых істот, а таксама часткі цела чалавекa і жывёл: брата, сына, каня, тыгра, носа, рота, зуба, але: твару;

б) канкрэтныя прадметы рэчаіснасці, якія можна лічыць, канкрэтныя паняцці, навуковыя тэрміны: нажа, мяшка, вугла, дзейніка, перпендыкуляра, косінуса;

в) грамадскія арганізацыі, прадпрыемствы, установы: камітэта, завода, сельсавета, горада, камбіната;

г) геаграфічныя і астранамічныя паняцці, населеныя пункты, назвы мясцовасцей: Мінска, Гомеля, Нёмана ,касмадрома, узгорка, бугра;

д) грашовыя адзінкі, меры вагі, пэўныя прамежкі часу: рубля, франка, кілаграма, года, тыдня, аўторка, верасня.

спартыўныя гульні, віды спорту, танцы: хакея, валейбола, футбола, тэніcа, біятлона, вальса, факстрота, твіста, рок-н-рола;

адзінкі вымярэння, адрэзкі часу: вольта, градуса, грама, сантыметра, метра, рубля, дня, тыдня, месяца,

3 канчаткам –у (-ю) ужываюцца:

а) абстрактныя назоўнікі, якія абазначаюць разнастайныя апрадмечаныя паняцці, якасці, дзеянні, працэсы, напрамкі ў прасторы, форму, час, грамадскія фармацыі, сацыяльна-палітычныя плыні, вучэнні, палітычныя і навуковыя аб'яднанні, стыхійныя з'явыпрыроды і інш.: густу, вопыту, гатунку, жалю, болю, сну, шуму, захаду, часу, рамантызму, абвалу, выбуху, грукату, шторму,;

б) рэчыўныя назоўнікі, якія абазначаюць разнастайныя рэчывы, хімічныя элементы і злучэнні, матэрыялы: гароху, пяску, цукру, снегу, моху, цэменту, мёду, торфу,цынку, алюмінію, вадароду, але: аўса, хлеба;

в) зборныя назоўнікі: лесу, саду, пырніку, дубняку, чаю, мурашніку.

г) прасторавыя паняцці: лугу, краю, шляху, усходу, захаду, небасхілу, нізу, верху;

Канчатак -у(-ю)уласцівы назоўнікам, што ўваходзяць у склад устойлівых выразаў: даць маху, ні роду ні плоду, звесці са свету, час ад часу, ні слыху ні дыху, носу не паказваць, не да смеху, не да твару, ні складу ні ладу, з першага погляду.

У залежнасці ад лексічнага значэння некаторыя назоўнікі мужчынскага роду ў родным склоне могуць мець канчаткі -а(-я) і -у(-ю):трэцяга лістапада(месяц) і прыйшла пара лістападу(працэс, з'ява), абляцела лісце з ясеня(прадмет) і шафа зроблена з ясеню(матэрыял).

У давальным склоне назоўнікі мужчынскага роду маюць канчатак -у(-ю): брату, гораду, гароху, густу, кіслароду, цукру, соку, ветру, дажджу, краю, спакою, клею.

Адушаўлёныя назоўнікі мужчынскага роду ў в інавальным склоне супадаюць з родным і маюць канчатак -а(-я): брата, чалавека, шчупака, мядзведзя, каня; неадушаўлёныя — з назоўным і маюць вулявы канчатак: інстытут, хлеб, гонар, цукар.

У творным склоне назоўнікі мужчынскага роду з асновай на цвёрды і зацвярдзелы зычны, а таксама з асновай на г, к, х пад націскам маюць канчатак ом: арлом, будаўніком, мараком, ланцугом, не пад націскам ам: лёсам, пасёлкам, саюзам, з асновай на мяккі зычны пад націскам — -ём: вераб'ём, ласём, салаўём, не пад націскам — -ем: болем, краем, аленем.

У м е с н ы м склоне назоўнікі мужчынскага роду могуць мець канчаткі -е, -і, -ы, -у(-ю). Канчатак -е маюць назоўнікі з цвёрдай асновай, а таксама з асновай на г, х, якія чаргуюцца з з', с': стол — у стале, агарод — на агародзе, парог — на парозе, луг — у лузе, кажух — у кажусе. Некаторыя назоўнікі з цвёрдай асновай пад націскам могуць мець канчатак -у, пры гэтым чаргавання цвёрдых і мяккіх зычных не назіраецца: ход — на хаду, лёт — на ляту. Назоўнікі з мяккай асновай маюць канчатак -і: цень — у цяні, пень — на пні, май — у маі, гай — у гаі; з асновай на зацвярдзелы -ы: дождж — на дажджы, шалаш — у шалашы.

Назоўнік двор у залежнасці ад лексічнага значэння ўжываецца або з канчаткам -ы, або з канчаткам -э: На прасторным дварысабралася шмат людзей і На дварэбыло ветрана. Канчатак -у(-ю) маюць назоўнікі з асновай на к і на г, х, якія не чаргуюцца з з', с': цвік — на цвіку, канчатак — у канчатку, подзвіг — аб подзвігу, доўг — у даўгу, сцяг — на сцягу, мех — у мяху, мох — на моху, рух — у руху, а таксама назоўнікі, што абазначаюць асобу чалавека: пры мастаку, студэнту, рэктару, госцю, кавалю. Некаторыя назоўнікі з цвёрдай асновай, што абазначаюць асобу чалавека, часам ужываюцца і з канчаткам -е: пры сыне, аб аграноме, на Міхале.

Назоўнікі н і я к а г а роду з асновай на цвёрды і зацвярдзелы зычны, а таксама на г, к, х у р о д н ы м склоне маюць канчатак -а: акна, дна, возера, сонца, іржышча, рэха, вуха; з асновай на мяккі зычны -я: поля, полымя, семя, насення, галля, жыцця.

У давальным склоне назоўнікі ніякага роду маюць адпаведна асновам канчатак -у(-ю): дну, акну, возеру, сонцу, полю, полымю, галлю, жыццю.

Канчаткі вінавальнага склону назоўнікаў ніякага роду_, супадаюць з канчаткамі назоўнага склону: дно, акно, возера, сонца, іржышча, рэха, вуха, поле,

полымя.

Творнаму склону назоўнікаў ніякага роду, як і назоўнікам мужчынскага роду, уласцівыя канчаткі -ом(-ам), -ём(-ем):дном, акном, сонцам, галлём, полем, полымем.

У м е с н ы м склоне для назоўнікаў ніякага роду ў залежнасці ад асновы, як і для назоўнікаў мужчын-скага роду, характэрныя канчаткі -е, -і, -ы, -у: дно — на дне, акно — на акне, поле — у полі, мора — на моры.

Практыкаванне 1. Спішыце сказы, пастаўце пададзеныя ў дужках словы ў родным склоне адзіночнага ліку.