Главная | Обратная связь

Фарміраванне беларускай нацыі: умовы і асаблівасці

У канцы XIX ст. на тэрыторыі пяці беларускіх губерняў пражывала 8,5 млн. чалавек, у тым ліку 5,4 млн. беларусаў, 1,2 млн. габрэяў, 493 тыс. рускіх, 424 тыс. палякаў, 377 тыс. украінцаў, каля 8 тыс. татараў . Паводле перапісу 1897 г. удзельная вага жыхароў карэннай нацыянальнасці перавышаў 73%. Абсалютная большасць беларусаў пражывала ў сельскай мясцовасці. У складзе гарадскога насельніцтва дзель беларусаў складала 14,5%. Прыкладна 40-50% гарадскога насельніцтва складалі габрэі. Беларусы ў Магілёўскай губерні складалі 82,4%, у Мінскай - 76%, у Віленскай - 56%, у Віцебскай - 52% і ў Гродненкой - 44%. Значная доля беларусаў была ў Веліжскага (87,5%), Усьвяцкага (84,0%) паветах Віцебскай губерні, Сакольскім (83,9%) павеце Гродзенскай губерні, Красненскі (90,0%) павеце Смаленскай губерні, Суражскім (каля 70 %) павеце Чарнігаўскай губерні і некаторых іншых, якія знаходзяцца за межамі сучаснай беларускай дзяржавы.

Асаблівасцю беларускага этнасу быў падзел іх па веравызнанні на праваслаўных і каталікоў, што не спрыяла кансалідацыі беларускага этнасу. Праваслаўная царква і каталіцкі касцёл не прызнавалі беларусаў як народ, а зыходзілі з таго, што праваслаўныя - гэта рускія, а каталікі - палякі. Аднак такі падзел па рэлігійнай прыкмеце не перашкодзіла станаўленню агульнасці эканамічнай і культурна-духоўнага жыцця беларускага этнасу, бо ззаду ў беларусаў была тысячагадовая гісторыя. Увесь гэты час яны пражывалі на адной тэрыторыі, у аб'ектыўна існых тут прыродна-кліматычных умовах. Тут выпрацоўваліся характар ​​працоўнай дзейнасці беларусаў, іх матэрыяльная і духоўная культура, складаўся і развіваўся мову, фармаваліся асаблівасці побыту, звычаяў, традыцый і нормаў маралі.Стагоддзямі ў беларусаў, незалежна ад іх дзяржаўна-палітычных адносін з суседнімі народамі складаўся свой, выдатны ад іншых народаў гістарычны менталітэт. Усё гэта разам узятае з'явілася асновай для ўзнікнення і развіцця нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа. Аб'ектыўна засведчылі факт існавання самастойнага беларускага этнасу, яго мовы і культуры працы І. Насовічы, М. Никифоровского, А. Сементовского, асабліва трохтамовае даследаванне «Беларусы» Е. Карскага і інш Працы гэтых даследнікаў спрыялі фармаванню нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа.

У канцы XIX ст. тэрмін «Беларусы» і этнонім «беларусы» канчаткова замацаваліся за ўсёй этнічнай тэрыторыяй беларусаў. Аднак тэрмін «беларусы» не набыў яшчэ агульнанацыянальнага ўтрымання. Існавалі рэгіянальныя назвы (палешукі), конфессионализмы (рускія і палякі), жыхары некаторых частак Беларусі называлі сябе «тутэйшых».

Працэс фарміравання беларускай нацыі стрымліваўся агульным кірункам палітыкі ўрада. Пасля падаўлення паўстання 1863 г. царызм канчаткова перайшоў на шлях інтэнсіўнай русіфікацыі. Асновай яе стала стварэнне сацыяльнай базы гэтай палітыкі - пашырэнне рускага землеўладання, продажы зямлі на льготных умовах запрошаным на службу ў Беларусь расійскім чыноўнікам. Школа цалкам была перакладзена на рускую мову навучання. Праваслаўны святар, дзяржаўны чыноўнік, школа, афіцыйны друк настойліва даказвалі беларусам, што яны - рускія і не маюць ніякіх адрозненняў, акрамя лакальна-дыялектных. У гэтым кірунку важную ролю згуляла ідэалогія «заходнерусізму», якую ў другой палове XIX ст.узначаліў прафесар Пецярбургскай акадэміі, беларус па паходжанні, М. Каяловіч.

Найважнейшым прыкметай нацыі з'яўляецца наяўнасць адзінага мовы, з дапамогай якога забяспечваецца палітычная, эканамічная і культурная жыццё народа. Старабеларуская мова фактычна стаў мёртвым. Пасля далучэння да Расіі афіцыйнае становішча дзяржаўнага заняў рускую мову, аднак практычна да паўстання 1863 г. у грамадска-культурным жыцці панаваў польскую мову. Руская, як і польская грамадска-палітычнае жыццё не ўспрымала існаванне беларусаў як самастойнага этнаса і адмоўна ставілася да спроб літаратурнай творчасці на беларускай мове. Стрымліваючым фактарам у развіцці беларускай мовы зьявіўся забарона ў канцы 50-х гадоў XIX ст. друкавання беларускіх кніг лацінскім шрыфтам.

У новых гістарычных умовах крыніцай развіцця беларускай мовы з'явілася вусная народная творчасць, а фармаванне яго адбывалася ў жанрах мастацкай літаратуры і публіцыстыкі. Стварэнне эканамічнай агульнасці і развіццё гаспадарчых сувязяў прывялі да паступовага сцірання адрозненняў мясцовых дыялектаў, з'яўленню адзінага, зразумелага ўсёй нацыі мовы. Акрамя гэтага, ён узбагачаўся новымі словамі і тэрмінамі. Паступова ішоў працэс стварэння графічнай сістэмы, правапісных і граматычных норм, узбагачэння лексікі беларускай літаратурнай мовы. У цэлым працэс гэты ішоў павольна. Толькі ў пачатку XX ст. з'явілася беларуская перыядычны друк. Хуткае развіццё беларускай мовы, яго фанетычных, лексічных і граматычных нормаў адбылося з прыходам у літаратуру Ф. Багушэвіча, Я. Лучыны, Л. Гурыновіча, Я. Купалы, Я. Коласа, Цёткі і інш

Такім чынам, у другой палове XIX - пачатку XX ст., Насуперак неспрыяльным палітыка-гістарычным ўмовам, сфармаваліся асноўныя прыкметы беларускай нацыі, кансалідацыі якой не перашкодзілі ні сацыяльна-класавыя супярэчнасці, ні барацьба, якая абвастрылася са з'яўленнем працоўнага класа і буржуазіі.

З працэсам фармавання беларускай нацыі непасрэдна звязана таксама развіццё культуры Беларусі ў другой палове XIX ст, які адбіў характар ​​і месца нацыянальнага кірунку.