 |
|
ОНОМАСИОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ИССЛЕДОВАНИЮ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ КАЗАХСКОГО ЯЗЫКА
Ханкишиева Э.М. – старший преподаватель (г. Алматы, КазгосженПУ)
Целенаправленная номинативная деятельность в сфере терминологии заключается в том, чтобы необходимая терминологическая информация могла найти оптимальное выражение в специальном именовании, т.е. в термине.
Именование является необходимым условием существования и развития человеческого коллектива. Именуя реальные (и нереальные) объекты окружающей действительности, человек превращает язык в своего рода "орудие", которым он постоянно пользуется в процессе физической и духовной деятельности.
Являясь важнейшим средством коммуникации и выражения мысли, язык служит инструментом постоянного, активного освоения мира человеком и превращения опыта в знание. В основе этого процесса лежит номинативная деятельность людей, которая представляет собой целостную, системно-содержательную языковую интерпретацию действительности, создание особого информационно-языкового видения мира.
Современную языковую ситуацию характеризует "информационно-терминологический взрыв", вызванный к жизни социальным заказом – потребностью в именовании (номинации) огромного числа новых понятий.
Первостепенное значение в связи с этим приобретает разработка теории терминологической номинации, направленной на исследование широкого спектра проблем, связанных с именованием специальных понятий.
Специфика терминологической номинации заключается в создании именований особого рода – терминов, которые представляют собой один из важнейших элементов ориентации человека в окружающей действительности. Выступая в качестве посредников в процессе специальной коммуникации, термины способствуют постоянному развитию познавательной и преобразующей человеческой деятельности.
Как известно, изучением различных способов оязыковления явлений окружающего мира занимается ономасиология или теория номинации. Объектом ономасиологии выступает номинативная система языка, что придает интерлингвистическую направленность соотношению окружающего мира, языка и мышления.
Ономасиология «ориентирует создание производного слова на языковое значение и тем самым приближает этот процесс к процессу выбора и воспроизводства готовой формы для передачи определенного языкового значения» /1/. Ономасиологический анализ слов ориентирует языковую единицу на ментально-опосредованную связь с миром действительности. Ономасиологический подход рассматривает содержательную сторону языковых единиц с точки зрения их предметной направленности, т.е. соотнесенности языковых единиц с внеязыковым предметным рядом как средства обозначения, именования /2/.
Рассмотрение точек зрения на соотношение ономасиологии, функционализма и когнитивизма позволяет увидеть направленность на внедрение функционализма в когнитивную парадигму, на динамику и приоритеты говорящего.
Когнитивное направление в ономасиологии позволяет: а) выявить механизм порождения наименований, б) объяснить связи ономасиологической структуры со структурами знаний об объекте номинации, в) обнаружить мотивационную базу для номинативных единиц, г) обосновать текст или дискурс как номинативную единицу и описать их особенности с когнитивных позиций /3/.
Следует отметить, что когнитивный подход обеспечивает в ономасиологии новый исследовательский уровень – уровень когнитивной ономасиологии. При этом традиционная ономасиология строится в своих исследованиях на позициях от номинативной единицы – к мысли, то есть отвечает на вопрос, «какая форма или формы обозначают данный концепт?» /4/. Когнитивная ономасиология базируется на подходе с противоположной стороны: от мысли к слову, к номинативной единице. Сущность интеграции подходов от слова к мысли и от мысли к слову состоит в концентрированном внимании исследователей языковой номинативной подсистемы на свойствах объекта наименования, на их связи со структурой значения, на ее динамических возможностях и на ономасиологической структуре.
Наименование предмета представляет собой известную объективизацию действительности в языке и вместе с тем ее своеобразное отчуждение. Реальный мир и мир языка коррелируют между собой, соединяя предмет и единицу языка. При этом не следует забывать, что в акте номинации название получают лишь те объекты, на которые направлена деятельность человека.
В акте номинации участвуют: 1) источник номинации 2) внешняя форма (готовая единица лексикона или производное слово); 3) внутренняя форма (номинация мотивированным или немотивированным знаком). Кроме того, различают такие семантические типы номинации, как номинация прямая или косвенная, первичная или вторичная, буквальная или переносимая и к тому же происходит внутренний контроль за ее точностью. Необходимо отметить также, что в номинативной деятельности сказывается субъективный подход индивида, т.е. его психологические особенности и прагматические установки /5/.
Таким образом, чтобы осуществить акт номинации, необходимо извлечь из памяти определенную форму обозначения смысла и найти подходящий эквивалент в виде слова. Первичные процессы номинации – крайне редкое явление в современном языке. В основном в акте номинации используются уже существующие единицы языка, т.е. осуществляется вторичная номинация. В основе всех видов вторичной номинации лежит ассоциативный характер человеческого мышления, иначе – в номинативной деятельности устанавливаются ассоциации по сходству или по смежности, отображенные в уже существующем значении имени и свойствах нового обозначаемого. Необходимо заметить, что вторичная номинация характерна не только для лексического состава языка, но также для аффиксальных средств и синтаксических конструкций: она существует везде, где произошло переосмысление языковой сущности.
Если развивается наука, то развивается и ее терминосистема. Слово является основным элементом, в котором находит свое отражение наука. Современное стремительное развитие науки и техники связано с возрастающей потребностью в терминологической номинации. Если нет термина, то невозможно или затруднено оперирование понятиями, затруднено общение и обмен опытом.
Имеющиеся в научной литературе данные о лингвистических терминах характеризуют их как терминологию, подчиняющуюся общим законам номинации с одной стороны, и обладающую определенными особенностями – с другой.
Отметим, основные принципы терминологической номинации совпадают с таковыми в языковой номинации, поскольку функции лексических единиц те же: 1) обозначение, 2) коммуникация, 3) познание, 4) абстрагирование, 5) классификация /6/.
Выявлено, национально-субъективная специфика именования состоит прежде всего в выборе образа и его лексических репрезентаций /7, 49/. Вследствие этого внутренняя форма слов, выражающих тождественные понятия, выделяет разные стороны именуемых предметов или явлений, "информируя" об их разных отличительных признаках.
Термины казахского и русского языков, обозначающие один и тот же предмет или явление и образованные с использованием различных признаков номинации, как бы дополняют друг друга с точки зрения того, какие стороны объективной действительности в них фиксируются. В таких характеристиках предметов или явлений присутствует и субъективный момент, который заключается в самом факте выбора в качестве основания номинации одной из равных по объективной значимости черт обозначаемого предмета или явления.
Так, внутренняя форма термина түбірнепосредственно связана со значением слова түбір – «корень дерева», «пень», термин тырнақша (кавычки) мотивирован значением слова тырнақ – «ноготь», «коготь», слово дауысты в терминологическом словосочетании дауысты дыбыс мотивирован значением слова дауысты – «обладающий голосом».
Выбор ведущего признака представляет собой одновременно и оценку, и интерпретацию именуемого объекта, которые сочетают в себе субъективные и объективные моменты, ибо выделенные признаки, послужившие основанием номинации, "поставляют", как правило, объективную информацию о соответствующем предмете или явлении.
Следовательно, терминологическая номинация – это определенная интерпретация именуемого предмета или явления через призму их субъективно-объективного восприятия со стороны именующего.
Рассматривая один из самых ярких аспектов проявления национального своеобразия языковой семантики – выбор признака вторичной номинации, можно увидеть общий для всех языков механизм, лежащий в основе именования. Как правило, это характеристика предметов или явлений с точки зрения свойственных им черт, составленная на основании их сравнения с другими предметами или явлениями, обозначенными словами соответствующего языка.
Так, термин ана тілі (родной язык) соотносится с общеупотребительным словом «мать» (букв. язык матери), в то время как его русский эквивалент – со словом «родной», но в обоих случаях именуемое терминологическое понятие квалифицируется сквозь призму образно-ассоциативного восприятия.
Часто выбор мотивирующей основы для нового понятия диктуется специфически национальными внутренними и внешними языковыми факторами, которые выступают во взаимной обусловленности, В таких случаях создаются, как правило, мотивированные термины с "живой" внутренней формой, осознаваемой носителями языка. При этом нередко для обозначения тождественных понятий в разных языках в качестве основания номинации избираются отнюдь не тождественные признаки, хотя соотносятся они обычно с наиболее существенными сторонами именуемого явления.
Очень часто в качестве терминов выступают общеупотребительные слова, подвергшиеся ассоциативному переосмыслению. Существуют разные принципы терминологического переосмысления, обусловленные разным характером ассоциативных связей.
Одним из наиболее продуктивных способов создания терминов является перенос значения общеупотребительного слова вследствие ассоциаций, вызванных сходством по функции, по форме и т.д. Так, термин етістік мотивирован значением вспомогательного глагола ет – «производить действие»; есімше – значением слова есім – «имя». Термин кірме ассоциацитивно связан со значением «пришлый»; жалғау ассоциативно восходит к значению «соединение, присоединение». Важно уточнить, большое число единиц основного словарного фонда казахского языка, обозначающих жизненно важные для человека понятия, представляет собой неотъемлемую часть терминологической системы.
Следует отметить, терминологическая номинация – творческий процесс, в котором участвует языковой опыт и профессиональные знания человека. Благодаря терминам обеспечивается эффективное общение в какой-либо сфере наук. Ученый-лингвист, создатель термина, отражает в термине свое видение объекта или явления и сообщает об этом субъекту. Профессионал заинтересован в наиболее ярком представлении сути именуемого объекта или явления и потому тщательно подходит к выбору возможных вариантов номинации. Новые термины включаются в специализированные терминосистемы с учетом определенных типовых категорий и концептов.
Термины как языковые выражения специальных концептов представляют собой особый способ репрезентации профессионально-научного знания. Термин, отражая специальный концепт, становится инструментом познания и создается с определенной целью конкретным автором или группой специалистов. Поскольку специальные термины являются предметом обсуждения, сравнения, анализа и получают как следствие свое место в логической классификации, то с точки зрения научной деятельности точность термина – высшее достоинство языка.
Таким образом, за терминологией закрепляются специфические средства именования научных концептов. Поскольку знанием считаются когнитивные образования, выступающие как результат переработки информации человеком в его взаимосвязи с окружающим миром» /8/, то можно предположить, что тем самым «задается особая программа поведения» по отношению к обсуждаемому объекту и соответствующее поведение человека в окружающем мире. Деятельность специалистов в процессе практического и теоретического познания позволяет сформировать терминологическую информацию, в основе которой лежит коллективная профессионально-научная память.
ЛИТЕРАТУРА
1 Жаналина Л.К. Сопоставительное словообразование русского и казахского языков. – Алматы: Респ. изд. кабинет КАО, 1998.
2 Языковая номинация. Общие вопросы. Наука. – М., 1977.
3 Селиванова Е.А. Когнитивная ономасиология (монография). – Киев: Фитосоциоцентр, 2000. – 248 с.
4 Жаботинская С.А. Ономасиологические модели в свете современных направлений когнитивной лингвистики. // С любовью к языку: Сб. научных трудов. – М.-Воронеж, 2002. – С. 115-123.
5 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. – М., 1986.
6 Володина М.Н. Национальное и интернациональное в процессе терминологической номинации. – М.: Изд-во МГУ, 1993. – 109 с.
7 Гак В.Г. Фразеорефлексы в этнокультурном аспекте // Филологические науки, 1995. – № 5.
8 Касевич В.Б. Языковые структуры и когнитивная деятельность. Язык и когнитивная деятельность. – М., 1989. – С. 8-18.
РЕЗЮМЕ
В статье определяется необходимость ономасиологического подхода к исследованию терминологических единиц казахского языка.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада қазақ тіліндегі терминологиялық бірліктерді ономасиологиялық тұрғыдан зерттеу қажеттілігі негізделеді.
САХНА ТІЛІНДЕГІ СӨЙЛЕУ МӘДЕНИЕТІ
Хожамбердиев О.К. – (PhD) докторанты
(Алматы қ-сы, Т. Жүргенов ат. Қазақ ұлттық өнер академиясы)
Әрбір ұлт, ұлыс өз тарихын, салт-дәстүрін, мәдениетін қалай құрметтесе, өзінің ана тіліне де солай қарауы керек. М. Әуезовтің “кімде-кім қазіргі уақытта ана тілін, өзінің әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті адам деп санауға болмайды” деген пікірінің маңызы өте зор. Олай дейтініміз өткенімізге, тарихқа үңілсек, қаһарлы хандар да, айбынды батырлардың өзі де аузынан от шашқан орақ тілді шешендердің уәжді сөзіне тоқтап отырған. Адамдарды ажалдан, өлімнен, ауыл мен ауылды жауласудан құтқарған, татуластырған сөздің құдіреті, қасиеті екені бәрімізге мәлім. Осыдан дуалы, киелі сөздің қасиеті мен құдіреті бүгінгі күнге дейін өз күшін жойған жоқ және жоймайды да деп ашық та айқын айта аламыз.
Осындай сөздің қасиеті мен құдіретін терең түсінідіріп, ұғындырып, жүректен жүрекке жеткізіп оқытатын пәннің бірі және де бірегейі – сахна тілі болып табылады. Сахна тілі әдемі, таза, анық, шешен, мәдениетті сөйлеуге үйретеді, дұрыс деммен дыбыстауға, әуезді, жұмсақ, тартымды дауыспен сөйлеуге, сөздің аяғын жеп қоймауға, жақтың ашылуына көмектесетін пән. Бұның бәрі тек артисттерге ғана емес, сонымен қатар мұғалімдерге, дикторларға, журналистерге, әншілерге, лекторларға, адвокаттарға, соттарға, бүгінгі заман талабына сай жаңа мамандарға, яғни менеджер, интервьюер және т.б. маман иелеріне өте қажет. Бұл жаттығулардың бәрін күнделікті жасаған адамдар дауыстарының ауырмауына, азды-көпті тіл кемістігіне төтеп беруге, төзімділікке жаттықтырылады. Жалпы сөзді яғни, дауысты тәрбиелеу мәдениеті Италиядан басталады делінген, сол себепті те болар, ең даусы әдемі, құлаққа жағымды халық итальяндықтар болып саналады. Керемет дауысты атақты әншілер де сол Италиядан шыққан. Мүмкін бұның бәрі олардың табиғат ерекшеліктеріне де байланысты шығар, дегенмен адамның бойындағы талант ол Алладан болады, бірақ сол таланттың қыр-сырын ашу – адамның өз қолында екенін де бүгінде сол Италия мектебі дәлелдеп отыр. Ал, енді осының бәрін үйрететін сахна тілінің шығу тарихына тоқталар болсақ, онда алдымен шешендік өнерінің тарихына аздаған шолу жазағанымыз дұрыс болар. Өйткені, сахна тілі осы шешендік өнерімен тығыз байланысты. Сол шешендік өнеріне, шешен, шебер, мәдениетті, таза, анық, ашық сөйлеуге үйрететін пәннің бірден-бірі сахна тілі болып табылады.
Ал, шешендік өнерінің бастауы сонау көне Грек және көне Рим елдерінен бастау алады. Көне Эллада мен Рим елінде Демосфен, Цицерон сынды даңқты шешендердің тағдыры мемлекет тағдырымен төркіндес болғаны аян. Олар мемлекеттің көркеюіне, мәңгілік тұғырына жарқырап көтерілуіне, жақсылыққа, бақытқа, жарқын заманға ұмтылуына зор үлес қосты. Бұл қасиетті, киелі өнерді ыждаһатпен үйрену әрбір грек азаматының асыл парызы болған. Мінеки, осы уақытта риторика ғылымы шықты. Шешендік өнерге баулитын тәлімгер ұстаз (ритор) мамандығы пайда болды. Ал оратор – латынша orare яғни сөйлеу, ғайыпты болжау деген мағынаны білдіреді.
Ежелгі грек шешендік өнерінің аса көрнекті өкілдерінің бірі Демосфеннің тілі негізінен о баста тұтықпа болған екен. Ол өзінің алдына шешен болуды мақсат тұтып, осы өзінің бойындағы табиғи кемшілік-тұтықпадан арылуға өз бетінше әрекет етеді. Демосфен өзінің табандылығы мен қайраттылығының арқасында тілінің мүкістігінен арылған. Ол сөйлеу мүкістігінен арылу үшін аузына ұсақ тастарды толтыра салып, күнде екі сағат теңіз жағасында жүріп әр түрлі жаттығулар жасаған. Бұл оның тұтықпалығын кетіріп, Демосфен дұрыс, анық, таза, шешен әрі мәдениетті сөйлеуге қол жеткізген екен. Бұл әдіс кім-кімге болса да, ғибрат аларлық өнеге. Демосфеннің Афинаның өзін-өзі билеуі үшін Македонияға қарсы жүргізген күресі кезінде айтқан саяси сөздерінің мәні аса ерекше. Демосфен Македонияға қарсы құрылған партия басшысы болған, оның Македония патшасы Филиппке қарсы айтылған сөздері тарихта бүгінге дейін сақталып қалды. Риторика Демосфеннің атын шығарды, сөйтіп ол шешендік өнердің ұстазы деп мойындалды. Демосфен сөз құрау өнері мен сөйлеу техникасын жоғары дәрежеге жеткізген
Ал, Римнің атақты шешені Цицерон былай деген екен: «Шешеннің қуаты тыңдаушының көңілін бүтіндей аударып, бағындыра білуінде. Қызыл тілді шешен деп, кім форумда және азаматтық сот процестерінде тыңдаушыны иландыра алса, сүйсіндіре алса, өзіне бағындыра алса, соны айтамыз». Сонымен қатар, Цицерон трактаттарында сөз құрау, сөз стилі, сөзді әзілмен, сынмен жеткізу, басқа да әдеби ерекшеліктерді пайдалану, сөзді дыбыстық әдістермен құлпырту т.с.с. шешендер үшін құндылығы аса зор нұсқаулар келтірілген. Бұл нұсқаулардың бәрі барлық маман иелеріне күнделікті сөз сөйлеуде өте қажет. Өйткені, егер де мұғалім студенттерге лекция оқығанда бір сарынмен оқитын болса, онда ол студенттерді әбден жалықтырып, ақыры сабақтың бұзылуына әкеліп соқтырады. Сөзді ырғақпен, екпінмен, таза, анық, құлаққа жағымды болатындай сөйлеу қажет.
Ал, орыстың бұқаралық сөз сөйлеу теориясының дамуына ерекше үлес қосқан ғалым – М.М. Сперанский өзінің «Тамаша ділмарлық ережесі» («Правила высшего красноречие») атты шығармасында бұқаралық сөздің құрылымы, дәйектемесі, композициясы, әсерлілігі туралы мәселелерді қарастырған. М.Сперанскийдің пікірінше, шешендіктің басты мақсаты – адамның «ойына қозғау салып, жүрегін баурап алу». Ол шешеннің алдына бір-бірінен ажырамас үш талап қояды: сөзді ойлап табу, орналастыру және сөйлеу. Әсіресе, шешен айтатын сөзінің мазмұнын анықтап алғаннан кейін сөздің қуаты мен мазмұнын ақиқаттығы анық көрінетіндей етіп құра білуі керектігі айтылады.
Негізінен орыс халқының шешендік өнерінің ішіндегі ең жақсы дамыған түрі ол сот шешендігінің даму жолы аса қызықты. Оған Н.П. Карабчевский, Ф.Н.Плевако, П.А.Александров, С.А. Андреевский т.б. еңбектерін жатқызуға болады. Ф.Н.Плевако сөйлегенде бүкіл ресей халқы театрға келгендей ұйып тыңдаған екен. Сот шешендік теориясына, әсіресе орыстың атақты оқымысты юристерінің П.С. Пороховщиков пен А.Ф. Конидің қосқан үлестері зор болды. П.С. Пороховщиков орыс сот шешендігі бойынша өзіндік үлкен ерекшелігі бар «Соттағы сөз өнері» атты кітабында сотта сөйлеушінің тілі, материалды ұйымдастыру, тыңдаушыны сөзіне ұйыта білу сияқты мәселелерге тоқталып, тиісті ақыл-кеңестер ұсынады. Бұл еңбек күні бүгінге дейін өз маңызын әлі жойған жоқ.
Қазақтың шешендік өнері – ұлттық ауыз әдебиетінің бір саласы ретінде қазақ фольклорының өзіндік бітім-болмысын айқындайтын, халық дүниетанымын көрсететін ерекше жанр. Ал әлеуметтік феномен тұрғысынан алғанда, шешендік дәстүр – белгілі бір әлеуметтік ортада, қоғамда, қалайда бір адами қағидаға байланысты туып, қалыптасып, айрықша тапқырлықпен, суырыпсалмалықпен, көркем тілмен айтылатын үлгілік ойлар, мұраттар, тұжырымдар үрдісі.
Әл-Фарабидің айтуынша: «Адам – сөйлеуші; сөлеушінің түбірі – сөз, ал «сөз» деген тіл арқылы пікір айтуды білдіреді. Адам өзінің ойында барды тілмен айтып жеткізеді... және оның дүрыстығының құралы... деп сипатталады. Қазіргі біздің «парламенттік риторика» деп жүргенімізді Әл-Фараби «Мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері» атты трактатында сол кездің өзінде-ақ айтып кеткен болатын. Яғни, шешендік өнерді меңгермейінше, шешен болмайынша қала (халық) басқару мүмкін емес. Сонымен қатар «Халықтар мен қалаларды ерікті түрде оқытып, үйрету үшін пайдаланылатын адамдар бойына ізгі қасиеттер мен шешендік өнері дамыған адамдар» болу керектігі бүгінгі күні қажеттілік ретінде қалыптасуда.
Шешендік өнері қай мамандыққа болса да өте қажет. Өйткені, тіл, сөз байлығы мол, тілі таза, анық, сөзге шешен, шебер, мәдениетті сөйлейтін адамды кімде-кім болса да бар ықыласымен тыңдайды. Сол себепті де, сахна тілін өнер оқу орындарымен қоса, басқа да жоғары оқу орындарында үйретудің негізгі әрі басты ерекшелігі ол сөйлеу мәдениетін, шеберлігін, шешендігін, іскерлігін, оның түрлерін, ауызша және жазбаша қалыптарын меңгеруге көп септігін тигізеді. Сөйлеу мәдениеті, шеберлігі, шешендігі, іскерлігі, сөйлесімнің түрлерін оқытудың қай-қайсысы болсын, сапалы әдіспен жалпы әдістеме мәселесіне келіп тіреледі. Ал, біздің тіліміздің құдыреттілігін, лексикалық ұшан теңіз байлығын, сан-қырлы сөз өрнектерінің сырын, әр сөздің астарын, ажарын ашып көрсететін, әсемдік әуенін терең оқытатын, ұғындаратын сахна тілі пәнінің тікелей мәдениеті екені баршамызға белгілі.
Өнердің түрі көп, мысалға: кескін өнері, мүсін өнері, сәулет өнері, т.б. Ал, сахна тілі қандай өнер? Сахна тілі – сөз, тіл өнері. Мүсіншінің құралы – бояу, әншінің құралы – үн, бишінің құралы – қимыл болса, ал шешеннің құралы – сөз, тіл. Сөз сахна тілінің құрылыс материалы болып табылады.
Қоғамдық сананың айрықша саласы – өнер десек, мұның жалпы адамзат мәдениетінен алар орны өзгеше, адамдардың парасат дүниесінде атқарар қызметі орасан зор. Микеланджело жасаған мүсін, Шекспир туғызған трагедия, Глинка шығарған музыка, Абай жазған лирика, Суриков салған сурет мезгіл межелерінен аттап өтіп, уақыт сынынан мүдірместен, көрген, тыңдаған, оқыған адамдар жанын сусындатумен келеді және суысындатқан үстіне сусындата бермек те. Сол өнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі, әрі қасиеттісі ол – сахна тілі болып есептеледі.
Сөз өнері сурет пен музыка секілді жалпыға бірдей жетіледі, естіледі, бірақ жалпыға бірдей түсінікті деуге де болмайды. Өйткені, сөз – бояу немесе дыбыс емес, ол барлық халыққа, адамға бірдей жағдайда түсінікті бола бермейді. Бейнелеу, сәулет, мүсін өнерлері затты, нақты болғанымен, олар жансыз, қимылсыз заттар, ал сахна тілінің ең бір құдыреттері – ол кез-келген шындықты, оқиғаны қимыл-қозғалыс үстінде бола тұрып құбылта да, құлпырта да, жандандыра түсіп халыққа жеткізе алады. Дәл осы тұрғыдан біз сөз өнерін – барлық өнердің басы, “өнер атаулының ең қиыны және күрделісі” әрі де “жоғары түрі” деп айтсақ жаңылыспаймыз және де асырып айтқан да болмаймыз. Қазақ елінің “өнер алды – қызыл тіл” деген білгір тұжырымы да тегіннен-тегін айтылмағанды.
ӘДЕБИЕТТЕР
1 К.С. Станиславский. Работа актера над собой. М.,; «Искусство», 1951. –257 с.
2 М. Байсеркеұлы. Сахна және актер. – А.: «Ана тілі», 1993 ж. – 248 б.
3 Д. Тұранқұлова. Көркемсөз оқу шеберлігі. – А.: «Білім», 2001 ж.
4 Қалимұқашева Б.Д. Студенттерге шешендік өнерді үйрету әдістемесі. –А., 2000 ж.
ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада шешендік өнердің шығу тарихы мен сөйлеу мәдениеті қарастырылады.
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается риторика и культура речи.
М А Г И С Т Р А Т У Р А
«ӘДІЛ-МАРИЯ» РОМАНЫНДАҒЫ МОНОЛОГТЫҢ ТҮРЛЕРІ
Ашимбаева Р. – 2-курс магистранты (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ).
ХХ ғасырдың бастапқы кезеңінде қазақ қаламгерлерінің алдында ұлы өзгерістер мен әлеуметтік жаңалықтардың адамның жан дүниесіне тигізген әсерін бейнелеу үшін көркем де тың ізденістер жасау міндеті тұрды. Ондай тың ізденістердің арқасында өмірлік шындықты шынайы тұрғыда бейнелеуде әдебиеттің өзге де көркемдік компоненттерімен қоса монолог қызметінің күрделенуімен де көрінетіндігі анық. Демек, қоғам тұтқасы болып саналатын адам баласының шынайы характері, арман-аңсары, үміт-тілегі, ой-пікірі, ішкі сезімі, жан дүниесін мазалаған жайларын сипаттау, кейіпкер қиялы мен елесіндегі болмысы монолог арқылы кеңінен ашыла түсетіндігі белгілі.
Ш. Құдайбердіұлының «Әділ-Мария» романында қолданылған монологтың түрлері шығармадағы кейіпкер психологиясын тереңінен аша түседі. Романда адам мінезіндегі сан қилы құбылыстар, терең сапалы дүниетанымдық өзгерістердің кілті кейіпкердің жан сезім толғаныстары суреттелетін күрделі психологиялық мезеттерде мейлінше көркемдік-эстетикалық шынайылықпен дәл табылып отырады.
Шығармада автор өз толғаныстары мен кейіпкердің ішкі өмірін Шыңғыстауды сөйлету арқылы жеткізеді. Шыңғыстауды жанды бейне етіп көрсетіп, сол арқылы табиғат пен кейіпкер арасын алшақтатпай, керісінше сол екеуінің арасындағы үндестікті сақтай отырып шығармаға өзінше нәр береді. «Іңірде туған толық ай дәл Марияның қысылып ұялғанындай қып-қызыл болып туса» деп /1, 501/, осы арқылы дала пейзажы мен сезім дірілі арасындағы үндестікті тоғыстырады. Романдағы басты кейіпкерлер – Әділ мен Марияның бір-біріне деген шынайы махаббаты мен сезім толғаныстарын суреттеуде кәрі Шыңғыстау бейне бір адам кейпіне түскендей күй кешеді. Кейде жазушы суреттемек болған ойдың шырмауына араласып, таза баяндаушы есебіне енеді, кейде кейіпкерге төніп келе жатқан жамандықтың табиғат бейнесіндегі көрінісін: «Қазан туған соң қара дауыл соғып, сарғайған жапырақтарды, жайқалған селеулерді ұшырып, ағайыннан алыс жерге амалсыз кеткен жолаушыдай-ақ қаңғытып ала кетті» /1, 526/.
«Әділ-Мария» романында қылқалам шеберінің монологымен қоса, жеке адамның жан сыры, сүйініш-күйініш монологі, ішкі монолог, «ой-ағысы», түс көру, елес т.б. монологтың түрлері көптеп кездеседі.
Түс көру дегеніміз – адамның бейнелі, образды ойлауымен байланысты. Шығармада түс көру тәсілі адамның ішкі сезім иірімдерінің ішкі монологын көрсетіп, ашып, айқындауға негіз болатын бейнелеу тәсілі ретінде қолданылған. Түс арқылы шығармадағы болып жатқан оқиғалар желісі әрі қарай дамып, шарықтау шегіне жетіп, әсерлі пафоспен беріліп тұр.
Белгілі зерттеуші ғалым Степаньянцтың: «Какие бы функции конкретные сновидения ни несли бы, они всегда отражают прямо или опосредовано основную мысль произведения, это пафос. Лишь с первого взгляда кажется, что сновидение возникает вдруг, тогда как на самом деле оно всякий раз, как правило органично вытекает из художественной природы произведения и теснейшим образом сопрягается с внутренней логикой возсозданных в нем характеров, сюжетным его механизмом и т.п.» /2, 130/. Яғни, түс шығарманың жанрлық, стильдік ерекшелігін ашатын көркемдік бейнелеу құралы ретінде қолданылған. «Әділді естірткен күннен бері қарай, кемпір мен Марияның көзі ілінсе-ақ түсіне Әділ кіріп, кейде кебін киіп келіп: «Әже! Мария! Міне, мен өлдім!» деп, кейде өз киімімен келіп: «Әже, Мария! Есікті аш! Мен тіріліп кеттім» деп, тіпті кейде ұйқылы ояу жатқанда көздеріне елестей беретін. Кей-кейде Серікбай түс көріп: «Бүгін түнде Әділ екеуміз Еркімбекті сабап жатыр екенбіз». Кейде: «бүгін Әділ қатты ауырып, басын сүйеп жылап отыр екем» дейтұғын». Түс көру – мұнда кейіпкердің ойларынан, арман-тілектерінен болған процесс. Мария мен әжесінің кезек-кезек түс көріп, оны бір-біріне айтып таңғалысып, енді міне не істерлерін білмей дал болуда. Мұндағы түстердің осындай ағыммен бір-бірінің жалғасын тауып отыруының себебі де кейіпкерлердің Әділді ойлап қайғырып отыруындағы ойлар ағымы болып отыр. Жазушы Марияның түсі арқылы болашақ оқиғалардың болмысын дәл топшылайды. Ондағы оқиға желісі Марияның түс көріп, ұйықтап жатып көрген түсінде Әділ келіп есікті ашуын сұраса, сырттан сол дауысты естіп өңім бе, түсім бе деп ойлайды: «Мария мен кемпір Әділді жоқтап жылап-жылап, әбден талықсып, көзі ұйқыға жаңа ғана бара бергенде, есіктен біреу:
- Мария, Мария, есікті аш! – деді.
Мария тағы түсім екен деп қозғалмап еді. Тағы да:
- Мария, Мария есікті аш, мен келдім! – деген соң» /1, 534/. Міне, осы тұсты нақтылап қарайтын болсақ, Марияның түсіндегі болып жатқан оқиғаны өңінде дәл солай көруі шеберлікпен берілген.
Енді бірде: «Әділ Ақмолада түс көрген, түсінде Мария ұл тауып, Асан азан шақырып баланың атын Қасым қойғанын көріп еді. Сол түсі ойына түсіп, апрельдің жиырмасы күні ерте баланы бесікке салғызып, Асанды шақырып алып, баланың атын Қасым қойғызды. Сол күні әжесі той қылса да, Әділ күндізгі күйде бола алмады...» /1, 536/. Мұндағы желіні қаламгер түс көру сәтіндегі белсенді түрде жүріп жатқан процесті өңіндегідей жүйелі түрде бақылауға алады және оны Әділдің өңінде де жүзеге асырады. Түстің бірден-бір қасиеті – көбіне шындықпен жанасатындығы, ол түстің өзінің табиғатына тән нәрсе.
Қаламгер адам жанының сана астарын, ішкі иірімдерін, сезім құбылыстарын түс арқылы жан-жақты аша түседі. Бұл туралы Б.Майтановтың «Қазақ романы және психологиялық талдау» атты еңбегінде: «Көп жағдайда түс – адамның жиі қиялдайтын тақырыбының даму сатысы» деген тұжырым жасайды /3, 97бет/. Қылқалам шебері кейіпкердің ішкі сезімін, ішкі сөзін күндіз ойында, түнде түсінде бейнелеу арқылы монологтың озық үлгісін жасаған.
Романда сонымен қатар, жеке адамның жан сыры мен күйініш-сүйініш монологы шебер суреттелген. Ол әсіресе, Әділдің жалғыз қалған сәттерінде өте ұтымды қолданылған. Әрине, жалғыз адамның ойына нелер келіп, нелер кетпейді. Әділдің қиналған сәттеріндегі ішкі монологы, ішкі жан сыры мен күйініш-сүйініш монологын автор әр қырынан көрсете білген. «Әттең, туысқансыз жалғыздық-ай! Шіркін, опасыз дүние-ай! Көрсетпегенің осы екен ғой!», тағы бірде «Ой, тәңір-ай! Адал жардың жолында өлгеннің арманы не?» деген жолдардан көруімізге болады /1, 527/. Жалғыз адамның ішкі монологы мен жан сырын белгілі зерттеуші ғалым Г.Ж. Пірәлиева: «Жалғыздық – қашанда жеке адамның басындағы қайғы-қасіретті, ішкі ойға емін-еркін егілуге де, ішкі құпия тіршілікке ерік беруге, өз сезімін қадағалауға да, қадағаламауға да құқысы бар мезет. Әрі бұл кейіпкердің ішкі табиғатынан сыр берер, оның характерін ашуға да өзіндік үлес қоса алатын көркемдік қасиет. Өйткені жалғыздықтан жапа шеккен жан көбіне өз ойымен өзі болады. Оның өткен өміріне лирикалық шегініс жасау, бақытты шағын елестетуі, қайғыруы секілді бір сәттік құбылыстар оны ішкі монологқа өзімен-өзі сөйлесуге мәжбүр етеді. Кейде адам қатты қапаланғанда немесе шектен тыс қуанғанда, еркінен тыс ойланбаған, тіпті ойы түгіл түсіне енбеген сұмдық іс-әрекетке баруы мүмкін. Оны психологияда, философияда, әдебиеттану ғылымында адамның шындықты санамен бейнелеуіне тікелей қатыспайтын, еркіңнен тыс болатын яғни психологиялық құбылыстарды – «бессознательность» – деп шебер ой тұжырымын жасаған /4, 77/.
Басына қайғының қара бұлтын жамылған Әділ өзімен-өзі сөйлесумен болады: «Бір мезгіл: «жаралысқа да наразы болып, дүниеге неге келдім? Марияны неге көрдім? Бүйткенше жаралмай-ақ қойсам нетті?», бір мезгіл: «кәрі шешемнің бүйтіп зарлап қалғанын көрмей-ақ, әкемнен бұрын өліп кетпеген екем?», бір мезгіл: «әттең жалғыздық-ай! Өзгелердей менің де аға-інім болса, тым болмаса бір келіп амандасар еді-ау!» деп көзінен ыстық жас төгіледі» /1, 531/. Міне, жалғыз адамның ойындағы, санасындағы бейнеленген портрет кейіпкердің ішкі ойын анық көрсетіп тұр. Әділ санасында жүріп жатқан осындай процестер оның қандай күйде, қандай ойда отырғанын ешкімге айтпаса да түсінікті. Себебі, автор Әділдің қайғылы жағдайын монолог арқылы өте шебер суреттеген. Жалғыздықтан жапа шеккен Әділ осылай ішінен сөйлеп өз ойымен өзі әлек болуда. Ішкі сөйлем жайында психологиялық сөздікте мынандай анықтама берілген: «ішкі сөйлем (іштей сөйлеу) – адам әртүрлі сөздік логикалық мәселелерді шешуде ақыл-ойдың ерекше өзінен-өзі автоматты әсер ететін сөйлеу формасы. Іштен сөйлеу сырттай сөйлеудің туындысы және ондай ой сырттай көрініс беріп айтылмаған немесе жазылмаған сөз» /5, 75/. Расында, адам ішінен ойлау арқылы көп нәрсенің байыбына жетіп, ой елегінен өткізеді. Әр нәрсені өзінше саралап, талдап ойын нақтылауына да мүмкіндігі мол болады. Романда кейіпкердің логикалық сана ағымы іштен сөйлеу арқылы астарлы жеткен. Кейіпкердің өзінің ішкі ойын ешкімге айта алмай қиналған сәттеріндегі ішкі монологы ішкі сөйлем арқылы шебер суреттелген.
Өзі өмір сүрген кезеңдегі заман шындығын өзінше шынайылықпен суреттеп, сол кезеңдегі қоғам қайшылықтарын айнытпай бейнелеген Ш. Құдайбердіұлының «Әділ-Мария» романы құдды бір монологтардан тұратын секілді.
ӘДЕБИЕТТЕР
1 Құдайбердіұлы Ш.. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1988. – 560 б.
2 Степаньянц Ж.И. О роли сновидений в романах Достоевского. Дис... канд. филолог. наук. – Самарканд, 1990. – 130 с.
3 Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1996.
4 Пірәлиева Г.Ж. Қазақтың көркем прозасындағы психологизм табиғаты және оның бейнелеу құралы. – Алматы. – 359 б.
5 Намазбаева Ж.Ы., Сангилбаев О.С.. Психологиялық сөздік. – Алматы: Print-S, 2005. – 250 б.
РЕЗЮМЕ
Мақалада Ш. Құдайбердіұлының «Әділ-Мария» романындағы монологтың түрлері қарастырылған. Монологтың түрлері, оның романдағы көрініс табуы мысалдармен көрсетіліп берілген.
РЕЗЮМЕ
В статье отражены особенности использования виды монолога в романе «Әділ-Мария» Ш. Кудайбердиулы. В нем говорится о видах монолога с образцами.
СҰХБАТТЫҚ ТІЛДЕСІМДІ ЗЕРТТЕУДІҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКСТРАЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Бөлекбаева Л.Ә. – магистрант (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ)
Қатысым бірліктерін анықтау мен белгілеу және олардың ауызекі сөйлеудегі қызметін зерттеу бүгінгі лингвистикалық прагматиканың негізгі мәселелерінің бірі болып отыр. Осы бағыттағы зерттеу сұхбаттық тілдесімді (диалог) (басқа терминология бойынша: коммуникативті акт, дискурс) қатысым бірлігі деп санайтын сөйлеу актілері теориясында жүріп жатыр. Өйткені сұхбаттық тілдесімде тіл өзінің табиғи болмысында көрінеді және де сөйлеу актісі сөйлеушінің интенциясы мен оларды жүзеге асырудың шарттарымен сипатталады.
Сұхбаттық тілдесім зерттеу бүгінгі таңдағы коммуникативтік лингвистиканың негізгі нысанына айналып отыр. Күннен күнге тілдің қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатындығы нақтыланып келеді. Тұлғааралық қатысымның, демек сұхбаттық тілдесімді қатысымның компоненттері ретінде мыналарды:
1) сөйлеуші және адресат (субъект факторына жеке психологиялық, сөйлеушінің тұлғалық әлеуметтік ерекшеліктері; адресат факторына оның тең қатысымға дайындығы енеді, сондай-ақ, жеке мінезі; коммуниканттар арасындағы интеракциялық және тұлғааралық қарым-қатынас);
2) сөйлеушінің коммуникативті ниеті, уәжі, қатысым мақсаты;
3) қатысым өтетін уақыт пен кеңістікке (коммуникативті акт барысындағы қатысымның жалпы әлеуметтік-саяси, тарихи-мәдени жағдаяттарына сүйенетін шарттарын белгілейтін экстралингвистикалық мәнбірлер) байланысты шынайылық деңгейі;
4) белгілі бір қоғамдық және статустық ролі бар коммуниканттардың өзара қарым-қатынасы;
5) қатысым жағдаятына сай пресуппозицияларды (авторлық интенцияның дұрыс қабылдануы, өйткені сөйлесімнің прагматикалық мағынасы сөйлеуші мен адресаттың пресуппозицияны оқи алуы, тезаурустарының ұқсастығын, импликацияны анықтай алу қабілеттілігіне байланысты жүзеге асатынын) атап өтуге болады.
Осы жоғарыда аталған компоненттер сұхбаттық тілдесім зерттеудің артықшылығын көрсететін төмендегі екі белгісін дәлелдей түседі. Біріншіден, сұхбаттық тілдесімде әрбір сөйлесімнің авторы мен нақты тыңдаушысы бар да, екіншіден, сұхбаттық тілдесім психологиялық деңгейде стимул мен реакция болып бір-біріне бағытталған сөйлеу актілеріне байланысты орнайды.
Сонымен сұхбаттық тілдесім сөйлеушілерді бірінен кейін бірін сөйлете беру емес, ол автор мен тыңдаушының арасына қарым-қатынас орнауына себеп болатын коммуникативтік жағдаят, прагматика үшін маңызды – тыңдаушының сөйлеу актісі мен оның коммуникативтік мақсатына негізделген – тыңдаушы реакциясы деуге болады. Тыңдаушының реакциясы сұхбаттық тілдесімді құрайтын әртүрлі мақсатты анықтайды. Әртүрлі мақсаттың үйлесуі арқылы сұхбаттық тілдесім қалыптасады. Сұхбаттық тілдесімді бір ғана мақсат құрай алмайды, сондықтан әртүрлі сөйлесім түрлері, мысалы, сұхбаттық тілдесімді бастаушы сөйлесім түрі өтініш білдіруден немесе қажетті мәліметті алудан басталғанымен, бұл тыңдаушының әртүрлі реакциясын тудырып, қарым-қатынастың орнауына себеп болуы мүмкін, себебі, сөйлеушінің тыңдаушыға бағытталған сөзі оның өзіне қайта оралатын қоздырғыш түрткі.
Сөйлеу актілерінің теориясы бойынша диалог – «основополагающее коммуникативное событие прямой коммуникации, в результате которого партнеры вербально, с помощью смены ролей говорящих, в конкретных социально-исторических условиях достигают определенных целей деятельности» деп анықталады /1, 72/. Бұл дегеніміз, прагматика үшін оқшауланған сөйлеуші, оқшауланған тыңдаушы маңызды емес, өз мақсаты, ағымдағы процеске деген жеке көзқарасы, кезекті сөйлеу қадамын жасауға деген нақты шешімі бар тыңдаушы «оппонент» маңызды.
Сөйлесімнің прагматикалық аспектісін қалыптастыратын негізгі фактор – сұхбаттық тілдесім екенін ескерсек, онда сұхбаттық тілдесім – екі адамның белгілі бір тақырып шеңберінде сөйлесуі. Сұхбаттық тілдесім теориясының негізін советтік тіл білімінде Л.В. Щерба, Л.П. Якубинский, Е.Д. Поливанов, В.Н. Волошинов, В.В.Виноградов, М.И. Бахтин сынды лингвисттердің қалағаны белгілі. Бұл теорияға З.В. Валюсинская, Т.Г. Винокур, О.А. Лаптева, А.М. Радаев, Н.Ю. Шведова еңбектері арналды. Ал, қазақ тіл білімінде сұхбаттық тілдесім мәселесін алғаш рет қазақ лингвистикасының негізін салушы А. Байтұрсынов пен К. Жұбанов көтерген болатын. Осы мәселенің кейбір аспектілері С. Кеңесбаев, М. Балақаев, Т. Қордабаев, Р.Сыздықова, Р.С.Әмір, К.Нұрмаханов, Х.Кәрімов, А.Жүнісбеков, Е.Есіркепов, З.Қ.Ахметжанова, М.К. Қармысова, Г.С. Имангалиева, Д.Б. Абдукаримова еңбектерінде талқыланды. Ағылшын тіліндегі бұл мәселеге Л.П. Чахоян, С.С.Беркнер, Т.М. Власова, А.В. Кучер, Н.В. Буренина, Ю. Дубовский, В.В.Бузаров, Е.Е.Карпушина және тағы басқалардың зерттеу жұмыстары арналған.
Сөйлеу тілінің жалпы сипаттағы сұхбаттық белгісін ашқан М.М. Бахтиннің пікірінше, сұхбаттық тілдесімді қатынастың туындауындағы басты шарт – бұл хабарға, «сөзге» бағытталған коммуникативтік мақсаттың болуы. Коммуникативтік мақсат заттық мазмұнның (идея, пікір) өзара қарым-қатынасын, олардың мәнін өзгертеді. Коммуникативтік жағдаят пайда болады. Бұл жағдаятта өзара қарым-қатынастағы объектілер жаңа жүйелік сипатқа ие болады. Мысалы, объект туралы пікір («өмір тамаша» – логикалық пікір) өзіндік заңдылықтарына бағынатын сөйлесімге («өмір тамаша» – растау, нақтылау ретінде) айналады. Бұл заңдылықтар логикалық пікірлерде кездеспейтін сөйлесімдер арасындағы диалогтық қатынас құрайды. «Коммуникативтік жағдаят – сұхбаттық тілдесімді қатысымның орнауына мүмкіндік беретін шарттар, жүйелі фактор» /2, 85/.
Сұхбаттық тілдесім теориясының бүгінгі көтеріп отырған мәселесі – сұхбаттық тілдесімнің дүниеге келуін, қалыптасуын анықтайтын әр түрлі шарттарды қарастыру болып отыр. Сөйлеуші тілдік таңбаларды өзара түсінісу үшін ғана емес, тыңдаушының сол сөйлеу актісіне деген қызығушылығын оятып, оның жауап беруі үшін де қолданады. Себебі қатысым кезінде адресант хабарлап тұрып та, сұрақ қойып тұрып та, өтініп тұрып та өзінің тыңдаушысынан оның жауап (вербальды болмаса іс-әрекет түріндегі) реакциясын күтеді. Сұхбаттық тілдесімді құрайтын бірінен соң бірі қатар келетін репликалардың арасында мағыналық және құрылымдық байланыс болады. Реплика сұхбаттық тілдесімнің, сонымен бірге, сұхбаттық тұтастықтың компоненті ретінде екі жақты сипатқа ие, бұл стимул және реакция сипаты. Сұхбаттық тілдесімге қатысушылардың бірінің сөзі екіншісінің репликасының тууына түрткі болады да, ол өз кезегінде мазмұны жағынан сұраққа жауап, пікірді қостау арқылы растау, не оған қарсы болу, айтылған ойды түсіндіру, оны толықтыру, не өзін қоршаған орта, адам, уақиға жөніндегі ойы, көзқарасы т.б. болып келеді /3, 22/. Алғашқы ықпал етуші стимул-репликаның келесі репликаға тілдік әсерін талдаған кезде ықтимал, болжамды жауаптың қандай болатындығын анықтауға болады. Сондай-ақ, тілдесімдік тұтастықтағы репликаларды туғызатын иллокутивті күшті болжауға себеп болатын мәнбірлер де ескеріледі.
Сұхбаттық тілдесім арқылы берілетін хабар – семантикалық белгіні, ал оны анықтауға прагматикалық мәнбірлер қатысады. Прагматикалық мәнбірлер сөйлесімдердің тақырыпқа қарай коммуникативтік мақсатын анықтайды. Қарым-қатынас үстінде ортақ тақырыптың орнауы бірін-бірі мазмұн жағынан толықтырып отыратын, сөйлеу мақсатының үйлесімді тізбегін қалыптастырады. Өйткені алғашқы сөйлесімде берілген мазмұн келесі сөйлеу актілерінде жаңа мазмұнмен толықтырылады.
Сұхбаттық тілдесімнің түрлері – мақсаттардың өзара үйлесуі арқылы анықталады. Сұхбаттық тілдесім жауапты алмай тынбау, қайтседе де қажетті хабарды біліп барып аяқталатын сұхбаттық тілдесімнің хабар алу, жалыну/өтіну түріне жатады. Әртүрлі мақсат әртүрлі сөйлеу жағдаятын жасайды. Бұл сұхбаттық тілдесімнің түрленуіне де әсер етеді. Мысалы, И.П.Святогор сұхбаттық тілдесімнің құрылымына байланысты оның төмендегідей түрлерін ұсынады:
1) жұпты сұхбаттық тілдесім, екі коммуникант арасындағы тілдесім.
– You wouldn’t like to come with me, I suppose?
– Julia could hardly believe her ears.
– Me? Darling, you know I’d go anywhere in the world with.
2) параллель сұхбаттық тілдесімге үш-төрт коммуникант қатысуы мүмкін.
–What a stunning room this is.
– I’m so glad you like it. – Her voice was rather low and ever so slightly hoarse.
– We think in the family that Michael has such perfect taste.
– Michael gave the room a complacent glance.
– I’ve had a good deal of experience. I always design the sets myself for our plays. Of course, I have a man to do the rough work for me, but the ideas are mine. 3) полилог – бірнеше адамдардың арасындағы әңгіме.
– I hope she’ll be a good wife to Frederic.
– I hope she won’t be too fond of going out – said Amelia, the second girl.
– Or extravagant – said Georgina, the third.
– There was some story of her being terribly in debt when she married Sir Florian – said Diana, the fourth.
– Frederic will be sure to see to that – said Augusta, the eldest.
– She is very beautiful – said Lydia, the fifth.
– And clever – said Cecilia, the sixth.
Сұхбаттық тілдесімнің бұл түрін Г.А.Тер-Габриелян квазидиалог, немесе ұжымдық сұхбаттық тілдесім деп атайды /4/. Құрылымы бойынша бұл – полилог. Мұнда қатысушылардың барлығы бәріне ортақ мәселенің бірін талқылайды. Шынайы сұхбаттық тілдесімнен мұның айырмашылығы бұл жерде пікір алмасу, пікірталас кезінде шындықты ашуға ұмтылыс болмайды. Тек сол бір мәселе бойынша қатысушылардың объективті қатынасты талқылаудың көрінісі болады. Дегенмен олардың әрқайсысы осы оқиғаға қатысты өзінің жеке көзқарасын, сөйлеушіге деген жеке қатынасын білдірді де қойды.
Квазидиалогта сөзді бөлу, іліп алу, қайталау, қайта сұрау, сұрақ пен жауап сияқты репликалар арасындағы байланыстың тәсілдеріне қарамастан, оған имплицитті мазмұндағы репликалар тән емес. Мәселен, үзіліп қалған сөйлесімдер келесі репликаларда эксплицитті түрде толығуы мүмкін.
Сонымен жоғарыда келтірілген сұхбаттық тілдесімнің үш түрін өзара талдаған кезде, олардың айырмашылығы тек қатысушылардың санында ғана емес екені айқындала түседі. Олар мақсаты, атқаратын қызметі, репликаларының байланысу тәсілдері жағынан бір-бірінен өзгеше болып келеді. Мәселен, жұпты сұхбаттық тілдесімнің, немесе таза сұхбаттық тілдесімнің (Х. Кәрімов бойынша) құрамындағы репликалардың кімдікі екені әңгіменің жалпы барысынан, алдыңғы репликалардан, не алмасып отырған репликалардың мазмұнынан, ондағы қаратпа, қыстырма сөздерден т.б белгілі болып тұрады. Мұндай ерекшелік екінші сұхбаттық тілдесім түрінде (аралас сұхбаттық тілдесімде де кездеседі. Аралас сұхбаттық тілдесімде әр реплика төңірегінде оның кімдікі екенін білдіретін ремарканың (авторлық түсініктеме) болуы көркем шығармада шарт. Бұл ауызекі сөйлеу тілінде сөйлеу жағдаятынан, сөйлесім пропозициясынан түсінікті болады. Ал, полилогты Х.Кәрімов көп дауысты сұхбаттық тілдесім деп атайды. Ғалымның сипаттамасы жоғарыда сөз болған Г.А.Тер-Габриелянның квазидиалогына ұқсас. Сонымен мұндай сұхбаттық тілдесім– оқиғаға қатысушы көптің, бір топ адамның сөзі болып келетін сұхбаттық тілдесімдер. Таза сұхбаттық тілдесім мен аралас сұхбаттық тілдесімнің құрамындағы репликалардың кімдікі екені белгілі. Соңғы сұхбаттық тілдесім түрінің ерекшелігі сол, олардың құрамындағы репликалардың кімдікі екенін айыру, ал кейде қатысушылардың саны қанша екендігін білу мүмкіндігі болмайды.
Көп дауысты сұхбаттық тілдесім бір топ адамның әр түрлі оқиғалардан, хабарлардан т.б. алған әсері, сезімі, бір мәселеге байланысты ойлары, әр кездегі репликалары болып келеді де, оқиғаға қатысушы көптің басындағы күйініші-сүйініші, қуаныш-қорқынышты бейнелеудің үйлесімді де ұтымды амалына айналады.
Қарым-қатынас үстіндегі тілдік және тілдік емес мәнбірлердің өзара байланысы сұхбаттық тілдесімнің шекараларын, ең төменгі түрін, құрылымын, сонымен қатар лексика-грамматикалық бірліктердің қызметін анықтауда үнемі басшылыққа алынады. Отандық тіл білімінде осы салада сұхбаттық тілдесім типологиясын жасаған Г.С. Иманғалиева сұхбаттық тілдесімнің тақырыптық сипатына қарай хабарламалық, прагматикалық, модальдік деп үшке бөледі. Бұлар өз тарапынан әңгімелесу, хабарласу, сұрасу, сұхбаттасу, хабарлама жасау, түсінісу, пікірталас, ұрыс, талқылау, өтініш, түрткі жасау, қорытындылау, мақұлдау, сәлемдесу, қоштасу сияқты түрлеріне жіктеледі.
Зерттеуші сұхбаттық тілдесім типологиясын жасауға тілдің қарым-қатынас құралы қызметін қалыптастыратын, соған ықпал ететін прагматикалық факторларды, яғни сұхбаттық тілдесімнің өту ахуалы, сөйлеушіге тән белгілер, тыңдаушыға тән белгілер, коммуниканттар арасындағы қарым-қатынасты басшылыққа алған. Ол сұхбаттық тілдесімдегі сөйлеу актілері арасындағы байланысты сөйлеушілердің мақсаты болмаса интенциясы тұрғысынан талдайды. Себебі сұхбаттық тілдесім бірлігін анықтауда бірқатар зерттеушілер де интенцияны басшылыққа алады. Әрине, мақсаттың қалыптасуы қарым – қатынаспен байланысты, ал, ол өз кезегінде сөйлеушілердің қатысым жасауының қажеттілігіне тәуелді. Сұхбаттық тілдесімді қалыптастырып, дамытатын – сөйлеушілер мақсатының үйлесімі.
Кейбір зерттеушілер (Н.Д. Арутюнова, С.Ф.Земская, Н.Г.Несина, В.Н.Волошинов) жоғарыда сөз болған сұхбаттық тілдесімнің түрлерінің, атап айтқанда хабарламалықтың орнына ұғымдық немесе диктальді сұхбаттық тілдесім және модальдік сұхбаттық тілдесім дегенді ұсынады.
Н.Д. Арутюнованың пікірінше ұғымдық сұхбаттық тілдесімнің мақсаты нақты мәлімет алу болса, модальдік сұхбаттық тілдесімнің мақсаты пікір алмасу. Мұнда әңгімелесушінің модусына, яғни оның мәліметке деген қарым-қатынасының аппелляциясы көрініс табады. Мәлімет – диктум.
– Ашуланшақ болып кетіпсің, Алма.
– Бұл елден ашуланшақ емесін табу қиын-ау бүгінде.
Мәліметке деген әртүрлі субъективті қатынастар цитацияда, әсіресе, адресанттың сөздерін басқа акцентпен келемеждеу, тәлкек ету болмаса сенімсіздік білдіру формаларында қайталағанда анық көрінеді.
– ... where do these people come from?
– Spain.
– Spain?
– Yes,Spain.
Сонымен модальді сұхбаттық тілдесімде бір фактінің болмаса құбылыстың әртүрлі модусы, әртүрлі субъективті бағалануы ылғи реңін өзгертіп жатады. Бұл дегеніміз бір мәліметті әртүрлі бағалап, шындыққа байланыстыруға болады.
Ауызекі сөйлеуді зерттеушілердің барлығы дерлік сұхбаттық жағдаят, қатысымның бейвербалды компоненттері сияқты ерекшеліктері көбіне таныс емес адамдардан гөрі жақын таныс адамдардың арасындағы, ресми емес жағдайдағы қатысымда айқын көрінетіндігін айтады. Себебі сұхбаттық тілдесім – бұл бірін-бірі түсінуге мақсатталған екіжақты қатысым. Коммуниканттардың екеуі де әңгіме тақырыбын қабылдауға, оны түсінуге ұмтылады. Сұхбаттық тілдесімді қажет мәліметті алу ү